Maria Sobieszczyk, Maria Plenkiewicz, Czytanie krytyczne- zaniechany sposób rozumienia czytanego tekstu w edukacji wczesnoszkolnej, (w:) Edukacja czytelnicza wyzwaniem współczesnej pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej, pod red. A. Jakubowicz- Bryx, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s. 121-137.

Czytanie jako narzędzie uczenia się i samokształcenia, rozwijane w wymiarze krytycznym, przygotowuje młodego czytelnika do właściwego odbioru informacji z różnorodnych tekstów, stanowi podstawę rozumnego funkcjonowania w rzeczywistości ery informatycznej. Stąd wynika wielka potrzeba społeczna, naukowa i edukacyjna kształcenia kompetencji krytycznego czytania uczniów w młodszym wieku szkolnym.

Rozumieć i oceniać świat, czyli o potrzebie i znaczeniu krytycznego czytania dla rozwoju dziecka

Edukacja wczesnoszkolna w nieustannie zmieniającym się społeczeństwie wymaga od uczestników procesów edukacyjnych świadomej i kreatywnej postawy wobec rzeczywistości oraz szczególnej wrażliwości na obecne i przyszłe potrzeby uczniów. Zmiany społeczne występują w takim tempie, że nie sposób, że nie sposób powiedzieć, jaka wiedza faktograficzna przyda się w przyszłości. Dla edukacji płynie z tego wniosek, żeby skupić się na nauczaniu umiejętności niezbędnych do wyszukiwania, organizowania i wykorzystania informacji. Żeby sprostać wyzwaniom przyszłości, dzieciom potrzebne będą umiejętności, które pozwolą im pokierować własnym życiem i własną, nigdy nie kończącą się nauką.

Kierowanie własnym życiem będzie przynosiło pożądane efekty, jeżeli uczniowie od początku nauki szkolnej będą uczyć się krytycznie odczytywać otaczającą i kreowaną rzeczywistość- świat różnorodnych informacji, tekstów szkolnych, medialnych, wielogłosowych obrazów. Konsekwencją krytycznego odczytywania jest istotne dla rozwoju dziecka kształcenie gotowości młodych odbiorców do wyrażania własnych wątpliwości dotyczących treści tekstów, wspieranie świadomości, że „nie ma zgody” na każdą informację, a różnica zdań pozwala lepiej rozumieć świat, innego człowieka, ułatwia podejmowanie trafnych decyzji. Zatem współczesne wspieranie rozwoju dziecka to takie kierowanie procesem kształcenia, aby uczniowie zdobyli predyspozycje psychiczne i kompetencje intelektualne potrzebne, by kwestionować i przetwarzać informacje. Jeśli nie wykształcimy uczniów krytycznie czytających nie zdołają oni aktywnie uczestniczyć w przemianach XXI wieku i nie znajdą w nim właściwego sobie miejsca.

Działania edukacyjne powinny zmierzać ku kształceniu samodzielnego dociekania, oceniania, rozróżniania i wyboru właściwych informacji. Uczyć rozumienia i oceny świata to przeciwdziałać bezradności, bierności w odbiorze i całkowitej akceptacji dla różnorodnych tekstów.

Od początku nauki szkolnej należy uświadamiać uczniom, że czytanie jest skutecznym sposobem przekazywania i odbierania informacji, aktywnym działaniem, podczas którego efektywne uczestnictwo w aktach komunikacji językowej będzie możliwe wówczas, gdy uczniowie zdobędą umiejętności operowania, przetwarzania, oceniania i uzupełniania informacji tekstowych. Które informacje są istotne i potrzebne, wiarygodne i prawdziwe, jakie natomiast uznać za zbędne i nieprawdziwe lub tylko prawdopodobne- to pytania- na które muszą odpowiedzieć krytycznie czytający uczniowie. W jakim celu? Aby uchronić się przed próbami manipulacji i nacisku, zdobyć pewną niezależność własnych opinii i ocen, dzięki temu rozsądnie i mądrze żyć w przyszłości.

Czytanie będzie skutecznym narzędziem poznawania i rozumienia świata, jeżeli uczeń zdobędzie nie tylko sprawności pozwalające na rozpoznawanie i odtwarzanie symboli językowych, ale przede wszystkim te, które pozwolą odczytane informacje zestawić z innymi, ocenić, uporządkować i wykorzystać we własnym działaniu.

Proces nauki czytania realizowany na etapie edukacji wczesnoszkolnej winien kończyć się wymiernymi efektami (kompetencjami) dotyczącymi rozumowania, wnioskowania i krytycznej oceny tekstów, z którymi spotyka się dziecko. Należy zatem uczyć umiejętności pogłębionego rozumienia, krytycznego myślenia i czytania, aby pozwolić uczniom wyrazić swoje poglądy, odczucia, oceny, które mimo znamion niedojrzałości, bywają często oryginalne i trafne. Współczesne wspieranie rozwoju dziecka to systematyczne kształcenie kompetencji krytycznego czytania, obejmujące żmudne próby rozwiązania, kwestionowania i oceniania odczytywanych tekstów przy wykorzystaniu dotychczasowego doświadczenia i wiedzy odbiorcy.

Obserwacja rzeczywistości pedagogicznej skłania do wniosku, że uczniowie czytają „bez protestu”, nie podejmują polemiki z tekstem, nie posiadają umiejętności powątpiewania o prawdziwości wielu twierdzeń, rzadko formułują pytania, nie są odporni na chwyty propagandowe (np. teksty reklam), teksty nacechowane emocjami zawierające często fałszywe interpretacje wielu faktów. Dlatego też we wczesnych latach nauczania krytyczne czytania powinno być rozumiane jako forma aktywności komunikacyjnej łącząca indywidualne preferencje poznawcze ucznia i style przetwarzania informacji. Czytając krytycznie, uczeń odkrywa inny sens tekstu, bowiem świadoma i intencjonalna transformacja czytanych treści prowadzi do sadów i ocen, które burzą często jego dotychczasową koncepcję rzeczywistości, w której funkcjonuje. Kompetencje krytycznego czytania wyzwalają i tworzą aktywną i polemiczną postawę wobec autora tekstu. Krytyczne „nie zgadzam się, ponieważ…” ułatwi obronę przed pozornymi wartościami oraz rozumne korzystanie ze współczesnych dóbr kultury. Wydaje się, iż tak rozumiane kształcenie krytycznego czytania może przyczynić się do tworzenia podstaw człowieka, którego Erikson określił jako typ integracji całościowej, swobodnie organizującą się całość. Według tej koncepcji to człowiek otwarty na nowe treści i wartości, treści już zdobytego doświadczenia modyfikuje pod wpływem nowych doświadczeń, nawet znacznie odmiennych od już posiadanych. Osoba o takiej tożsamości stanowi spójną, uporządkowaną strukturę opartą na stabilnych podstawach, stąd nie ma obaw przed spotkaniem z innymi, odmiennymi od siebie ludźmi, umie się porozumieć z nimi mimo znaczących różnic. Krytyczne czytanie zapoczątkowane w procesie nauczania wczesnoszkolnego sprzyja kształtowaniu takiej osobowości ucznia, obcowanie z tekstem staje się interesującą przygodę intelektualną, dzięki której powstaje człowiek otwarty na innych, empatyczny, samodzielnie myślący, umiejący wątpić, ale i uzasadniać- tworzy się człowiek wolny.

Kompetencje krytycznego czytania uczniów w młodszym wieku szkolnym

Krytyczne czytanie należy rozumieć jako pogłębione rozumienie odczytywanych tekstów, którego istotnym sensem jest ocena krytyczna. Podstawę krytycznej oceny stanowią umiejętności rozróżniania, porządkowania, rozważania i wyboru prowadzącego do formułowania oceny informacji z tekstu. Oceny w odniesieniu do krytycznego czytania uczniów w młodszym wieku szkolnym rozumie się jako próby orzekania o wiarygodności i jakości informacji dotyczących przedmiotów, zdarzeń, ludzi. Ocena informacji polega na sprawdzaniu, czy uczeń przetworzył je w sposób umożliwiający posłużenie się nimi, spożytkowanie w innych, dalszych działaniach.

Krytyczne czytanie to kreatywny sposób przetwarzania, wyjaśniania i oceny informacji zawartych w czytanym tekście. Krytyczne czytanie jest (jak każdy inny rodzaj czytania) integralnym składnikiem kompetencji językowej, czyli wykonaniem językowym realizującym faktyczne porozumienie w procesie czytania, zgodne z uprzednio założonymi celami wynikającymi z aktu komunikacyjnego.

Krytyczny czytelnik to aktywny odbiorca komunikatu językowego, odpowiedzialny za swoje osądy i oceny, formułujący pytania i odpowiedzi, podejmujący „swoisty dialog” z autorem tekstu. Jest to czytelnik, który interpretuje rzeczywistość przedstawioną w tekście, ale potrafi także wychodzić poza tę rzeczywistość, a uzyskane informacje wykorzystywać w innych płaszczyznach aktywności szkolnej i pozaszkolnej.

Krytyczne czytanie rozważane w kontekście zintegrowanych działań nauczyciela i uczniów można ująć jako sposób pracy dotyczący odczytywanych tekstów stosowany do różnych treści i sytuacji dydaktycznych, w których czynności operowania, przetwarzania, kwestionowania sprzyjają formułowaniu trafnych osądów i wiarygodnych opinii na temat „cudzych” i własnych wypowiedzi.

W teoretyczny kontekst rozważań wpisuje się termin kompetencji. Kompetencje to pewien zakres wiedzy, umiejętności i doświadczenia umożliwiający podejmowanie dyskursu, formułowanie opinii, ocen sądów i decydowania o wiarygodności rozważanych faktów. Płaszczyzną działań edukacyjnych integrująca szereg kompetencji jest krytyczne czytanie. Realizacja tego procesu umożliwia uczniom nabywanie kompetencji osobistych, społecznych, językowych u komunikacyjnych. Kompetencje osobiste ucznia to m.in.:

• przetwarzanie i korzystanie z informacji;

• rozpoznawanie i wyrażanie poglądów, przekonań, uczuć,

• kontrolowanie własnych procesów poznawczych i emocjonalnych.

Kompetencje społeczne, które warto podkreślić obejmują:

• nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów społecznych;

• werbalne i niewerbalne komunikowanie się z innymi ludźmi.

Kompetencje językowe istotne w krytycznym czytaniu to głównie tworzenie i rozumienie zdań (tzw. kompetencja zdaniowa, czyli umiejętność powiązania znaczeń poszczególnych słów z reprezentacją zdania) oraz jego spójnej reprezentacji ( prawidłowej struktury tekstu). Kompetencje komunikacyjne to szerokie ujęcie możliwości posługiwania się językiem do rozumienia, przekazywania, korzystania i tworzenia tekstów. W tym obszarze znajdują się różnorodne operacje przetwarzania informacji tekstowych połączone z kontekstem doświadczeń życiowych dziecka. Integracyjne ujęcie wyróżnionych kompetencji w procesie kształcenia krytycznego czytania sytuuje ucznia jako aktywnego nadawcę i odbiorcę informacji warunkujących rozumiane uczestnictwo w przemianach współczesnej rzeczywistości.

Analiza aktualnych kompetencji procesu czytania, świadomość konieczności nabywania różnorodnych kompetencji krytycznych, pozwala ujmować krytyczne czytanie w postaci trójpoziomowego modelu o interakcyjnym charakterze. W modelu założono kształcenie kompetencji czytania uczniów na trzech, wzajemnie powiązanych poziomach, którymi są:

1. Poziom informacyjny (operowanie informacjami).

2. Poziom wyjaśniający (przetwarzanie informacji).

3. Poziom oceniający (ocena informacji).

Poziom informacyjny to poziom odpowiadający głównie na pytania: Co? Gdzie? Kiedy? Jaka jest kolejność, porządek? Poziom wyjaśniający daje odpowiedź na pytania: Jak? W jaki sposób? Dlaczego? Poziom oceniający stwarza możliwości formułowania odpowiedzi typu: Uważam… Sądzę, że… Przypuszczam… Prawdopodobnie jest… Wydaje mi się… Oceniam inaczej, ponieważ…

Procesami sprzyjającymi trzy poziomy krytycznego czytania są procesy oceniania. Elementy oceny występują na wszystkich poziomach czytania, a więc przy czynnościach przetwarzania i wyjaśniania, a przede wszystkim na trzecim poziomie, w trakcie kwestionowania, akceptacji i uzasadniania własnych ocen.

Kolejne poziomy modelu krytycznego czytania zostały zoperacjonalizowane w postaci czynności, które uczeń ma wykonać w celu rozwijania i doskonalenia krytycznych kompetencji czytania. Kwestie te przedstawiono w poniższej tabeli.

Poziom	Umiejętności krytycznego czytania
Poziom informacyjny	Operowanie informacjami Operowanie informacjami z tekstu bez ich wyjaśnienia. Wybieranie i zestawianie informacji zawartych w tekście Ustalenie kolejności informacji. Porządkowanie informacji ze względu na określony cel. Różnicowanie informacji ze względu na ich istotność i związek z tematem. Porównanie informacji na ten sam temat. Odróżnianie informacji ogólnych od szczegółowych. Wyszukiwanie sprzecznych informacji w tekście. Poszukiwanie informacji w innych źródłach. Rozróżnianie informacji nacechowanych emocjonalnie w określonym celu (np. reklamowym) od informacji emocjonalnie obojętnych.
Poziom wyjaśniający	Przetwarzanie informacji Wyjaśnianie znaczeń pewnych całości (związków frazeologicznych, zdań, akapitów). Rozważanie związków między wyrażonymi w tekście informacjami (myślami). Wyjaśnianie przez porównanie informacji w tekście. Wyjaśnianie zdarzeń, zachowań, stanowisk, postaw. Rozważanie przyczyn i skutków zdarzeń, sytuacji, zjawisk. Podawanie przypuszczalnych motywów działania, zachowania lub postawy. Rozważanie zamiaru intencji autora. Wyjaśnianie poprzez rekonstrukcje i transformacje czytanych tekstów.
Poziom oceniający	Ocena informacji Akceptacja lub odrzucenie informacji zawartych w tekście. Uogólnienie informacji- formułowanie głównych myśli. Ocena wiarygodności podanych informacji. Ocena zdarzeń, postaci, stanowisk, poglądów w kontekście własnego doświadczenia czytelniczego i pozaszkolnego. Ocena czytanych treści (tworzenie wniosków na podstawie informacji tekstu, formułowanie pytań i odpowiedzi, ocena zgodności informacji tekstu z ilustracją). Ocena lub uzasadnienie własnego poglądu lub sądu. Ocena innych (często odmiennych) poglądów na ten sam temat. Ocena przewidzianych następstw i konsekwencji. Ocena i wybór informacji pod względem przydatności dla tematu lub problemu. Ocena możliwości dalszego (teoretycznego i dalszego) wykorzystania informacji. Ocena tekstu uzupełnionego informacjami z innych źródeł. Ocena działań i zachowań inspirowanych treścią tekstu. Ocena szaty graficznej czytanych tekstów. Ocena informacji o charakterze reklamowym lub propagandowym.

Krytycyzm i twórczość to indywidualne cechy ucznia, a każdy uczeń prawdopodobnie w inny sposób zdobywa kompetencje w czytaniu. Aby pomóc dziecku odnaleźć jego własną drogę nabywania kompetencji pogłębionego rozumienia (kompetencji krytycznych) niezbędna jest konsekwentna i systematyczna ich ocena. Rezultaty działań ewaluacyjnych pozwolą lepiej poznać naturę trudności uczniów w czytaniu, wprowadzić istotne zmiany w sposobach realizacji procesu czytania i tym samym korzystnie wpłynąć na jakość kształcenia komunikacji językowej.

Jak wspierać proces kształcenia krytycznego czytania?

Edukacja wczesnoszkolna powinna być początkiem edukacji krytycznej, w której uczeń ma prawo stawiać opór, negować przy wsparciu nauczyciela, który jest partnerem we wspólnym pokonywaniu dylematów oceny i formułowania opinii.

Rozwijanie kompetencji krytycznego czytania musi odbywać się w klimacie wzajemnej aprobaty (uczniów i nauczyciela) wyzwalającej odwagę uczniów dla głoszenia własnego zdania, wyrażania szacunku do czytanych tekstów, bowiem jedynie atmosfera otwartości i zaufania wzmacnia krytycznych czytelników w samodzielnych, indywidualnych „potyczkach” z czytanym tekstem.

Pożądane efekty w kształceniu kompetencji krytycznego czytania można uzyskać stosując następujące zadania:

• system pytań analizujących, oceniających, konkluzyjnych i metapoznawczych;

• zestaw ćwiczeń aktywizująco-wspierających krytyczne czytanie (transformacje, rekonstrukcje niespójnych tekstów, teksty z zaburzeniami faktualnymi, semantycznymi, leksykalnymi, gramatyczno-fleksyjnymi, ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne);

• różne sposoby pracy z tekstem jako stymulujące formy kształcenia krytycznego czytania;

• gry, zabawy dydaktyczne i rozrywki umysłowe.

System pytań musi odpowiadać wyodrębnionym uprzednio poziomom modelu krytycznego czytania, czyli pytania dotyczą operowania informacjami, przetwarzania informacji i ich oceny. W odpowiedzi na pytania z poziomu informacyjnego uczeń ujmuje wiadomości zawarte w określonym tekście, podaje, wybiera i zestawia je, ustala ich kolejność, porządkuje i odróżnia. To swoiste operowanie informacjami odbywa się za pomocą pytań: Co? Gdzie? Kto? Kiedy? Jak?

Pytania z poziomu wyjaśniającego uczą rozumienia związków frazeologicznych, relacji między wyrazami w tekście myślami, tłumaczenia określonych zachowań, stanowisk, zdarzeń, postaw. Aby odpowiedzieć na krytyczne pytania uczeń analizuje przyczyny i skutki zdarzeń, sytuacji zawartych w tekście, podaje przypuszczalne motywy działania, zachowania czy postawy. Te działania muszą zaistnieć, by pobudzić myślenie i przewidywanie. Pytania, przy pomocy których uczeń wyjaśnia i przetwarza informacje zaczynają się od wyrazów- Dlaczego? Jak to się dzieje, że… Prawdopodobnie jest tak, że…

Pytania z poziomu oceniającego uczą dobrego krytycyzmu. Formułując odpowiedzi uczeń akceptuje lub odrzuca informacje, ocenia ich wiarygodność, dokonuje prób uogólnień, wyraża główne myśli. Potrafi ocenić poglądy, stanowiska, postacie, zdarzenia, przedstawić własny punkt widzenia. Zainspirowany treścią tekstu wyraża gotowość do podejmowania samodzielnych działań. Zaistnienie rozważań krytycznych będzie możliwe wówczas, gdy odbiorca rozumie znaczenie komunikatu, a także będzie umiał poprawnie, jasno wypowiedzieć się, korzystając z dyferencjału leksykalno-frazeologicznego.

Proponowane ćwiczenia wymaga od uczniów wykonywania różnorodnych czynności, tj. objaśniania wyrazów i związków wyrazowych, tworzenia definicji wyrazów, poszukiwania podobieństw i różnic, kojarzenia na zasadzie semantycznego podobieństwa, porównywania i eliminacji błędnie użytych wyrazów, porządkowania materiału językowego.

Zniekształcenia faktualne to wprowadzenie do tekstu fałszywych informacji, które trzeba wyeliminować.

Zniekształcenia semantyczne to wprowadzenie do tekstu słów o nieodpowiednim znaczeniu, które trzeba zastąpić właściwym.

Zniekształcenia leksykalne to wprowadzenie do tekstu pseudosłowa, czyli słowa nie posiadającego desygnatu w postaci przedmiotu i pojęcia, np. abyr, dawo, gano.

Zniekształcenia fleksyjne to wprowadzenie do tekstu wyrazu w błędnej formie fleksyjnej, np. nieodpowiednim przypadku, liczbie, osobie lub rodzaju.

Zniekształcenia syntaktyczne burzą spójność tekstu.

Skuteczne będzie stosowanie zabaw tematycznych, gier mimicznych, pantomimicznych, zabaw w rolę, gier dramatycznych, inscenizacji, teatrzyków i konkursów. Wspomagającą rolę spełniają rozrywki umysłowe w postaci zagadek, krzyżówek, zabaw ze słowami, rebusów, eliminatek, szyfrogramów, łamigłówek czy logogryfów rebusowych.