Architektura nowożytna (XV - XIX w. n.e.)
Renesans (XV - XVI w.)
Wprowadzenie Okres wielkich przemian w europejskiej kulturze i sztuce przypadający na XV i XVI w., a zapoczątkowany we Włoszech, nazwano odrodzeniem, a z francuskiego renesansem. Nazwę tę ustalono dopiero w XIX w. w związku z odrodzeniem się starożytnych form w architekturze i sztuce. W epoce tej dzięki dążeniu do poznania zjawisk natury nastąpił rozwój nauk przyrodniczych i matematycznych, powstały nowe kierunki w dziedzinie filozofii, literatury, sztuki i architektury. Do rozbudzenia zainteresowań naukowych i większej śmiałości w poznawaniu wiedzy przyczynił się rozwój prądu umysłowego zwanego humanizmem. Był on wynikiem przemian gospodarczych i społecznych zachodzących pod koniec średniowiecza we Włoszech i prowadził do zmiany ówczesnych zasad życia społecznego i życia człowieka. Humanizm wiązał się z odrodzeniem znajomości języka i literatury klasycznej, dzięki czemu przybliżył starożytne ideały wiedzy i piękna. Wzory te uznano za szczególnie wartościowe i one zdecydowały o kierunku rozwoju sztuki włoskiej w XV. Ludzi, którzy podjęli studia nad starożytnością, a ideały antyczne uznali za wzór do kształtowania postawy życiowej, nazwano humanistami. Pierwszymi, którzy rzucili hasło powrotu do starożytności, byli pisarze: Petrarka i Boccacio, a za nimi wielu innych humanistów głosiło konieczność wzorowania się na twórczości rzymskich przodków. Rozpoczęto też gorliwe i uwieńczone powodzeniem poszukiwania starożytnych rękopisów, dzięki czemu stały się znane wybitne dzieła wielkich pisarzy rzymskich. Rozwinęły się też zainteresowania literaturą i filozofią grecką, a wprowadzenie czcionki drukarskiej umożliwiło szersze poznanie nowo odkrytej wiedzy i literatury. Odnalezienie około 1400 r. traktatu Witruwiusza o architekturze przyczyniło się do upowszechnienia wzorów antycznych. W architekturze poczęły obowiązywać nowe zasady kompozycji, w których czynnik konstrukcyjny nie był tak istotny jak w gotyku. Zwracano szczególnie uwagę na zgodność wzajemnych stosunków między częściami budowli (proporcje), jak również na piękno form i szczegółów dekoracji. Nowy klimat otaczający działalność jednostek wyraził się w uznaniu i ocenie artystów, którzy przestali być bezimiennymi twórcami, a rozsławiali swoje nazwiska przynosząc chlubę popierającym ich mecenasom. Głoszona przez humanistów zasada wolności jednostki wyzwoliła ogromne zasoby energii społeczeństwa nie ograniczonej już zasadami dawnego ładu i porządku. W tych warunkach stało się możliwe podjęcie wielu ryzykownych wypraw geograficznych pozwalających na poznanie otaczającego świata, a także obalenie poglądu, że ziemia jest ośrodkiem wszechświata. W Europie rodził się potężny ruch reformacji (Hus, Luter, Kalwin) mający wielki wpływ na zmianę światopoglądu i obyczajowości średniowiecznej. We Włoszech około 1420 r. działało kilku artystów, którym zawdzięczamy pierwsze dzieła renesansowe. W architekturze pionierami byli Brunelleschi i Alberti, w plastyce - Ghilberti i Donatello. Nowa sztuka przez nich tworzona promieniowała na całe Włochy i inne państwa europejskie. Nic więc dziwnego, że w początkowym okresie powstawały w Europie dzieła łączące stare zasady gotyckie z elementami renesansu, który choć korzystał ze zdobyczy antyku nie naśladował go, lecz był jego twórczą kontynuacją. Tworzono nowe wartości często przewyższające sztukę starożytną. Architektura, która powstawała, należała do innej epoki, służyła innym celom aniżeli w Rzymie. Tak jak we wszystkich epokach następujących po sobie wykorzystywany bywa dorobek poprzedniej, tak też odrodzenie przejęło osiągnięcia konstrukcyjne gotyku, choć stosowało je w innej formie. Renesans we Włoszech i w Niderlandach rozpoczął się w XV w., w innych krajach europejskich w XVI w. Wczesny renesans włoski, przypadający na XV w. nazwano - quattrocento, zaś późny, który rozwinął się w XVI w. - cinguecento. Konstrukcja Rozwój konstrukcji i form renesansowych najlepiej można obserwować na przykładach powstałych we Włoszech - w kraju narodzin tego stylu. W renesansie nie stworzono nowych systemów konstrukcyjnych. Rozwijano wzory rzymskie, bizantyjskie, nawiązywano także do gotyckich. Materiałem tradycyjnym w uboższym budownictwie była cegła, zaś w budowlach monumentalnych -kamień. Powszechnie stosowano sklepienia półkoliste kolebkowe oraz kopuły, które ze względu na znaczne rozpiętości stały się największymi osiągnięciami konstrukcyjnymi. Miały one formy bani lub założonej na kwadracie kopuły na żaglach. Głowice florenckie Typowa kopuła renesansowa nie opierała się bezpośrednio na żaglach, lecz była podniesiona na bębnie mającym okna. Zyskano przez to we wnętrzu wrażenie większej głębi perspektywicznej, zaś w sylwecie budynku górująca nad całością kopuła była doskonale widoczna ze znacznych odległości. Nowym jej elementem, wzbogacającym także całą bryłę budynku, była latarnia, zwieńczona hełmem i doświetlająca wnętrze . W renesansowych sklepieniach kolebkowych wprowadzono lunety. Lunetą nazwano odcinek sklepienia, poprzeczny w stosunku do głównego, stwarzający możliwość umieszczenia okna lub drzwi. Powierzchnie sklepienia często kasetonowano i pokrywano dekoracją gipsową (stiuk) lub malowano. Stosowano sklepienia klasztorne i nieckowe (rys. 3-2b). Pojawiło się nieznane dotąd sklepienie lustrzane (zwierciadlane), czyli sklepienie klasztorne lub nieckowe przechodzące ku środkowi w płaski strop lub w sklepienie o bardzo małej krzywiźnie. Pole to chętnie ozdabiano malowidłami. Płaskie stropy belkowe stosowane w bogatszych rozwiązaniach w XV w. urozmaicano kasetonami. W budowlach murowanych spotykamy kasetony wykonane w stiuku, tynku lub wykute. w kamieniu. W stropach nieozdobnych w celu zabezpieczenia belek od zapalenia się iskrami z kominków przybijano do spodu deski, które pokrywano wyprawą gipsową lub wapienną. Powstały w ten sposób sufity (z włoskiego - soffitto) których płaszczyzny mogły też być po malarsku dekorowane. Forma Twórcy wczesnych form renesansowych w ucieczce od gotyku zwrócili się ku bliskim sobie wzorom antycznym, które swobodnie przetwarzali. Na przykład w głowicy  przypominającej koryncką opuszczono liście akantu, zmieniono ich proporcje lub pozostawiono je tylko w jednym poziomie. Rozwiązaniem o podobnym charakterze było oparcie archiwolty wprost na słupach bez impost lub zmiana proporcji antycznych elementów gzymsu. Okna renesansowe, podobnie jak w gotyku, dzielono w środku kolumienką, lecz przesklepiano je półkoliście. Drzwi wejściowe do budynku wieńczyły także półkoliste łęki. Ściany odzyskały znaczenie podstawowego elementu konstrukcyjnego, a w rozwiązaniu elewacji podkreślano ich poziome ukształtowanie. Dlatego wydobywano podział budynku na kondygnacje z zaznaczeniem plastycznym zwiększającego się ich ciężaru coraz bliżej terenu. Aby ożywić zewnętrzną płaszczyznę ściany wprowadzono boniowanie, czyli zróżnicowany układ ciosów i akcentowane spoiny. Boniowanie było gładkie, fazowane, w diamenty i dzikie zwane także rustyką. Z motywów tych osiągnięto w renesansie efekty artystyczne, dzięki którym ściany poszczególnych budynków miały odrębny charakter. Specjalnego znaczenia nadano renesansowym gzymsom wieńczą- cym. Formy ich były wzorowane na antycznych lub bardziej od nich rozbudowane. Dzięki potężnemu wysunięciu poza lico ściany gzyms rzucał głęboki cień stanowiąc wyjątkową ozdobę budynku. Budowle sakralne W dziedzinie budownictwa pałacowego nastąpiło wielkie ożywienie. W samej Florencji w drugiej połowie XV w. zbudowano ponad trzydzieści okazałych rezydencji. Tradycyjny typ domu o charakterze obronnym zwarty na zewnątrz nie od razu przestał obowiązywać. Większą swobodę pozostawiono architektom w kształtowaniu dziedzińca pałacu. Otaczały go dookoła podcienia arkadowe, zaś na środku znajdowała się studnia lub fontanna. Elewacja frontowa od ulicy miała układ osiowy, który akcentowało wejście główne i otwory okienne. Poziome podziały całości podkreślały pośrednie gzymsy między kondygnacjami. Plac św. Marka w Wenecji Okładzina ścian od grubej rustyki w parterze poprzez coraz delikatniejszy rysunek drugiej i trzeciej kondygnacji wydobywała kolejno coraz lżejszy charakter ścian w miarę zbliżania się do wieńczącego całość wspaniałego gzymsu. Do czołowych przykładów architektury pałacowej należy zaliczyć pałace Riccardi oraz Strozzi  we Florencji i pałac Farnese w Rzymie. Nowym elementem w elewacjach pałacowych były pionowe podziały uzyskane za pomocą pilastrów z najbardziej nowatorskim układem piętrzących się porządków we wzorowanym na Colosseum pałacu Cancelleria w Rzymie Kaplica Pazzich we Florencji Urbanistyka W wieku XV rozpowszechnia się w technice militarnej artyleria, szczególnie skuteczna przy obleganiu miast. Mury średniowieczne przestały stanowić dostateczne zabezpieczenie. W roku 1453 pada najpotężniej ufortyfikowane ówczesne miasto - Konstantynopol; potrójne jego mury okazały się bowiem zbyt słabe. Prace nad planowaniem fortyfikacji miały na celu zabezpieczenie umocnień przed ogniem artylerii oraz uzyskanie miejsc, z których działa obrońców mogłyby najskuteczniej razić nieprzyjaciela. Osiągnięto to budując fortyfikacje ziemne z wysuniętymi naprzód bastionami, w których umieszczano działa. Ten typ umocnień rozpowszechnił się w XVI wieku, a stosowano go przez następne stulecia. Kopuła Katedry Santa Maria del Fiore Od końca XV wieku rozpoczęto także prace nad poszukiwaniem nowych układów przestrzennych zabudowy miast. Duży wpływ odegrał i w tym wypadku traktat Witruwiusza, w którym omówiony był również ten problem. W XV i XVI wieku powstaje wiele planów teoretycznych. Są one w znacznej większości rozwiązywane jako układy centralne z ulicami promieniście zbiegającymi się na głównym placu. Obrys zewnętrzny terenów zabudowanych stanowią wieloboki lub nawet koła. Kościół San Pietro in Montorio w Rzymie     Kościół św. Piotra w Rzymie       W roku 1593 rozpoczyna się realizacja pierwszego włoskiego miasta o planie renesansowym - Palma Nuova. Była to twierdza, która miała stanowić ochronę Wenecji przed Turkami. W okresie rozkwitu renesansu ważnym ośrodkiem twórczości była Wenecja. Działało tam wielu wybitnych artystów, którzy związali się z tym niezwykłym miastem. Jedną z najpiękniejszych kompozycji urbanistycznych świata jest wenecki plac Św. Marka, który powstawał przez wiele wieków. W okresie renesansu został on ostatecznie ukształtowany dzięki rozbudowie, która stworzyła odpowiednią oprawę dla istniejących tu takich dzieł architektury jak: kościół Św. Marka, pałac Dożów czy dzwonnica Campanilla. Plac składa się z dwóch wnętrz spiętych potężną bryłą Campanilli, z których mniejsze - Piazetta - otwarte jest na morze. Budowle sakralne W budownictwie kościołów występują poszukiwania nowych rozwiązań dotyczące zarówno planu, jak też konstrukcji, układu elewacji czy sposobu dekorowania. Układy centralne zostają uznane za najdoskonalsze i są stosowane nie tylko przy wznoszeniu kościołów, lecz także jako plany towarzyszących im zakrystii i kaplic. Centralny punkt planu i ukształtowania budowli podkreślała wysoko osadzona kopuła. Układ taki pozwolił osiągnąć dobrze oświetlone wnętrze o znacznych wysokościach. Architektura renesansowa we Włoszech Twórcą nowej architektury był Filippo Brunelleschi (1377 - 1446 r.) z Florencji. Jego pierwsze dzieło 1421 r., Ospedale degli Innocenti (Szpital dla podrzutków), z zewnętrznym lekkim podcieniem i dziedzińcem podcieniowym w głębi działki, stało się wzorem rozwiązania planów okazałych pałaców renesansowych. Wielką realizacją Brunelleschiego była kopuła katedry florenckiej pod wezwaniem Santa Maria del Fiore , wysokości 32 m, wzniesiona na ośmioboku bez oddolnego rusztowania. Kopuła składa się z dwóch warstw. Wewnętrzna ma konstrukcję gotycką sklepienia klasztornego, zewnętrzna formy renesansowe. Spośród realizacji Brunelles-chiego za najdoskonalsze jego dzieło i wybitny przykład architektury tego okresu uważana jest kaplica rodziny Pazzich (rys. 3-10). Do jej wnętrza prowadzi przedsionek, oparty na sześciu kolumnach, przekryty sklepieniem beczkowym; nad poprzecznie wydłużoną nawą spoczywa kopuła na żaglach. Inny florentczyk -- Leon Battista Alberti (1404 - 1472 r.) wprowadza całe układy budowli rzymskich i spiętrzenie porządków. Dzięki niemu formy antyczne nabierają znaczenia w renesansie oraz zostaje zrealizowany ideał kościoła w formie krzyża, przekryty kopułą. On też jako pierwszy zwraca uwagę w swoich dziełach na zagadnienie proporcji w architekturze. W pierwszej połowie XVI w. nastąpił szczytowy rozkwit renesansu. W architekturze powstają dzieła pełne równowagi i harmonii. Ich twórcy dążą do przestrzegania wzorów antycznych. Na okres ten przypada działalność największych geniuszy renesansu: Leonarda da Vinci, Michała Anioła i Rafaela. Leonardo da Vinci był człowiekiem wszechstronnym: wynalazcą, inżynierem wojskowym, rzeźbiarzem, a choć jego twórczość artystyczna zaliczona jest do malarstwa, był przede wszystkim myślicielem i wywarł istotny wpływ na działalność współczesnych architektów. Głównym ośrodkiem działalności artystycznej był wówczas Rzym, a najwybitniejszymi architektami: Bramante, Michał Anioł, Vignola, Fontana. Bramante (1444-1514 r.) zyskał rozgłos po wybudowaniu kościoła San Piętro in Montorio o formie okrągłej świątynki antycznej, otoczonej wieńcem kolumn doryckich. Przygotowywał też plany przebudowy bazyliki Św. Piotra. Według nowego projektu o układzie krzyża greckiego bazylika miała być zwieńczona pięcioma kopułami. Realizację tę przerwała śmierć Bramantego. Dalsze prace prowadził Michał Anioł Buonarroti (1475 -1564 r.) genialny malarz, rzeźbiarz i architekt, który dokonał pewnych uproszczeń planu, zwiększenia grubości ścian i przekroju filarów niosących potężną kopułę. Wspaniałe to przekrycie zrealizowano już po śmierci Michała Anioła jako dwupowłokową konstrukcję średnicy 42 m i wysokości 103 m od posadzki do zwornika. Kopuła ta stała się wzorem dla całego ówczesnego budownictwa sakralnego. Największą sławę jako rzeźbiarz zyskał Michał Anioł dzięki realizacji grobowca rodziny Medyceuszów przy kościele San Lorenzowe Florencji. W dziele tym stworzył on też znakomitą architekturę, którą stanowi umiejętnie zharmonizowane tło z pełnymi wymowy rzeźbami. Działalność Michała Anioła przyczyniła się do wprowadzenia w architekturze rozczłonkowania brył i bogatej ornamentyki. Zapoczątkowuje on tym samym nowy dekoracyjny kierunek. Równoległe występował kierunek klasyczny. Reprezentujący go architekci przestrzegali czystości form antycznych i dążyli do utrzymania zwartości bryły budynku. Głównym przedstawicielem tego nurtu był Andrea Palladio. Jako teoretyk jest on autorem „Czterech ksiąg o architekturze", które zyskały ogromne uznanie. Z licznych jego realizacji największą sławą cieszyła się wzniesiona koło Vicenzy Villa Rotonda - osiowe założenie z niewielką kopułą i czterema portykami jońskimi oraz Teatr Olimpijski w Vicenzy. W Palazzo Valmareno w Vicenzy Palladio zaprojektował elewację w tzw. wielkim porządku. Ogromne kolumny korynckie wsparte na cokole obejmują dwie kondygnacje sięgając aż do gzymsu wieńczącego budynek. Między kolumnami biegnie gzyms oparty na pilastrach dolnej kondygnacji, oddzielający ją od piętra. W okresie późnego renesansu, najbardziej znanym architektem był Vignola zarówno dzięki pracom teoretycznym, jak i sławnemu kościołowi II Gesu w Rzymie. Opracował on traktat „Pięć porządków architektury", który na równi z pracami Palladia stanowił przez paręset lat podstawę projektowania architektonicznego. Vignola kontynuował też prace Michała Anioła w kościele Św. Piotra, zrealizował wiele willi i pałaców. Kościół II Gesu zbudowany dla zakonu Jezuitów stał się na całym świecie wzorem świątyni katolickiej ze względu na zalety funkcjonalne i prostą konstrukcję. Jest to jednonawowe wnętrze sklepione kolebką z bocznymi kaplicami otwartymi na nawę. Na przecięciu nawy głównej z bardzo płytkimi ramionami nawy poprzecznej jest kopuła. Niezbyt wydłużone prezbiterium zakończone jest apsydą. Grube ściany oddzielające od siebie kaplice boczne pełnią role skarp przeciwdziałających parciu sklepienia nawy. Wnętrze stanowi kompozycja o doskonałych proporcjach podporządkowana przyciągającej oczy kopule. Obiekt ten choć powstał w późnym okresie renesansu zwanym manieryzmem odpowiadał barokowej koncepcji kościoła i był przez cały wiek XVII i XVIII powtarzany z wieloma zmianami w kościołach Italii i innych krajów katolickich. Architektura renesansowa we Francji W ciągu XVI w. sztuka włoska docierała do poszczególnych krajów europejskich, tocząc walkę z tradycjami gotyku. Na tym tle w każdym z krajów powstała niezależna artystycznie sztuka narodowa, mająca nadal powiązania z gotykiem oraz kierunek nowatorski. Jest on szczególnie w pierwszym okresie reprezentowany we wnętrzach zamków i pałaców kształtowanych rękoma artystów sprowadzanych z Włoch. Z biegiem czasu wzory włoskie stapiały się z rodzimymi tradycjami gotyckimi, w wyniku czego tworzono odrębne formy, charakterystyczne dla tradycji poszczególnych narodów i klimatu kraju. Renesans we Francji rozwija się od końca XV wieku i trwa do pierwszych lat XVI l stulecia. Przede wszystkim wznoszono zamki i pałace, w których wzory przyniesione przez włoskich artystów i rzemieślników stopiły się z silnymi tradycjami gotyku. Mimo stosowania nowych profili gzymsów, pilastrów i kolumn podkreślano nadal pionowy układ elewacji. Ze względów klimatycznych wznoszono strome dachy z lasem wieżyczek i kominów. Elewacje nie miały tak plastycznych, grających światłocieniem podziałów jak we Włoszech charakteryzuje je rysunek płaskich detali podkreślających linearny układ. Proporcje okien do powierzchni ściany pozostawały gotyckie - zajmowały więc znaczne przestrzenie i nie było miejsca na stosowanie ozdobnych obramień. (We Włoszech rozmieszczano okna w dużych odstępach i akcentowano staranną dekoracją). Specjalnego wyrazu w renesansie francuskim nadano ornamentom. Obok antycznych występują żywe wpływy gotyckie co w połączeniu z zamiłowaniem do ozdobnej kamieniarki stworzyło formy wyjątkowej wartości. Architektura renesansowa w Polsce Zamek na Wawelu - widok dziedzińca Do Polski odrodzenie dotarło wcześniej niż do Francji i Niemiec poprzez dwór Zygmunta l, który utrzymywał żywe kontakty z Węgrami będącymi już w XV w. pod wpływem nowych prądów. Dalsze sprzyjające warunki rozwoju renesansu powstały przez małżeństwo Zygmunta l z Boną Sforza. Nawiązano wówczas bliższe stosunki z Włochami, skąd przybywali do Krakowa liczni artyści i tworzyli dzieła dla dworu królewskiego, arystokracji i bogatego mieszczaństwa. Nowa sztuka nie miała jeszcze wówczas odbiorców wśród szerszych warstw społeczeństwa, wiernego nadal sztuce gotyckiej, trwającej na niektórych terenach do końca XVI w. Obok w pełni gotyckich dzieł świeckich i sakralnych kształtowano obiekty, w których z nowymi zasadami kompozycji i dekoracji współistniały formy gotyckie. Jednocześnie w Krakowie powstały już dzieła renesansowe o czystych cechach florenckich. Podążając w tych dwóch kierunkach powoli nowy styl upowszechnił się i nabrał swoistych cech rodzinnych. Po 1550 r sztuka renesansowa popierana przez dwór królewski związana była już mocno z życiem kraju. Kaplica Zygmuntowska       Obramowanie okien i fragment kolumny -"dzbanek" - Zamek na Wawelu       Do najwcześniejszych budowli renesansowych w Polsce należy zamek na Wawelu przebudowany w latach 1507 - 1536 (autorzy przebudowy Franciszek Florentczyk i Bartłomiej Berecci). Fragment wnętrza z nagrobkami Zygmunta I (górny) oraz Zygmunta Augusta (dolny) W zamku wawelskim zbudowano pierwszy, poza terenem Włoch, wielopiętrowy dziedziniec arkadowy. Zrealizowano w nim renesansową ideę jednolitej kompozycji o lekkich i wytwornych proporcjach i uzyskano równocześnie reprezentacyjny charakter oraz wygodę w użytkowaniu. Poziomy układ elewacji dziedzińca podkreślają dwie kondygnacje arkad; trzecia znajdująca się pod mocno wysuniętym okapem ogromnego dachu ma nadzwyczaj smukłe proporcje, zaakcentowane przez podwójne wysokie słupy. Są one w środku „przewiązane" i zakończone „dzbanuszkami" kamiennymi  podpierającymi płatwie dachu. Obramienia okienne, portale, a nawet proporcje tej kondygnacji zachowały jeszcze pewne cechy gotyku. Następne wybitne dzieło „krakowskiego" odrodzenia to kaplica Zygmuntowska dobudowana do południowej nawy katedry w Krakowie w latach 1519 - 1531 przez Bartłomieja Berecciego; ma ona cechy czystego renesansu włoskiego z prawidłowymi proporcjami porządków i podziałów ścian. Elementy architektoniczne wnętrza pokrywają ornamenty o charakterystycznych motywach roślinnych. Za przykładem Wawelu przebudowano wiele zamków królewskich i magnackich, np. w Szydłowcu, Ogrodzieńcu Brzegu, Pieskowej Skale, lub wybudowano nowe, jak np. w Niepołomicach, Baranowie, Krasiczynie i wiele innych. Wszystkie one miały jeszcze aż do późnego renesansu cechy obronne budowli gotyckich. Obok zamków powstały skromniejsze rezydencje jako dwory obronne, zaś w miastach piękne renesansowe kamienice, które do dziś są ich dumą i ozdobą, m. in. w Krakowie, w Kazimierzu n. Wisłą, Jarosławiu; ratusze w Sandomierzu, w Poznaniu czy Zamościu. Jedną z typowych form polskiego renesansu jest attyka, ozdobna ścianka, wznoszona ponad gzymsem wieńczącym budynek i kryjąca z zasady dachy pogrążone. Jedną z najwcześniejszych jest efektowna attyka krakowskich Sukiennic. Bogaty wystrój renesansowych elewacji oprócz attyk i ozdób rzeźbiarskich przejawiał się także w pokrywaniu ścian polichromią lub dwubarwnymi tynkami (włoskie saraffito) Technika ta polega na pokryciu muru kilkoma (zwykle dwiema) warstwami barwnego tynku i na wydobyciu rysunku przez częściowe zeskrobanie wilgotnych warstw wierzchnich z odsłonięciem inaczej zabarwionej warstwy spodniej. Ratusz w Sandomierzu       Ratusz w Poznaniu         Kamienica Oresttch w Jarosławiu -  fragment elewacja W okresie gotyku zbudowano wiele kościołów, dlatego więc w renesansie wznoszono stosunkowo ich niewiele. Częściej natomiast dobudowano do już istniejących kościołów boczne kaplice nagrobne, wzorowane na kaplicy Zygmuntowskiej. Z nowo wzniesionych ciekawą grupę stanowią ceglane kościoły Mazowsza w Broku, Pułtusku i Brochowie. Kościoły te zamiast sklepień krzyżowych mają kolebki z lunetami lub bez nich. Powierzchnię spodu sklepienia pokrywa piękna geometryczna dekoracja sztukatorska. Najwybitniejszym dziełem urbanistycznym okresu renesansu w Polsce jest Zamość, którego projekt zrealizowano pod koniec XVI wieku. Było to miasto z rezydencją rodu Zamojskich. Budowę całości według własnego projektu prowadził architekt włoski Bernardo Morando. Teren otoczony fortyfikacjami składa się z dwóch części. W zachodniej znajduje się pałac - rezydencja - we wschodniej właściwe miasto z zabudową mieszczańska. W układzie przestrzennym miasta konsekwentnie przeprowadzona jest dominująca rola siedziby Zamojskich. Zasadniczą oś kompozycji stanowi ulica przecinająca rynek, przebiegająca ze wschodu na zachód, której zamknięciem jest rezydencja. Miasto ma regularną siatkę ulic, duży kwadratowy rynek o powierzchni około 1,0 ha i dwa mniejsze place targowe. Bardzo charakterystyczne dla Zamościa są rozmieszczone wokół rynku domy podcieniowe o jednolitej architekturze. Ratusz zlokalizowano w jednej z pierzei rynku. Nie stanowi on centralnego punktu układu, tak jak to było w miastach średniowiecznych. Między terenami mieszkaniowymi a pałacem wznosi się okazała kolegiata. Moranda. Cały obszar miasta otoczono fortyfikacjami ziemnymi, których zarys uzależniono od układu terenu, co tłumaczy jego nieregularnością.   Ratusz i podcienie kamienic w Zamościu       Kościół w Brochowie

 

Neoklasycyzm (ok. 1760 - 1830r.)
Wprowadzenie Na początku drugiej połowy XVIII w, ukazuje się we Francji Encyklopedia, w której sławni jej twórcy Voltaire, Diderot i Rousseau wypowiadają walkę feudalizmowi i religii, a przez to pośrednio zasadom sztuki baroku, którego dzieła powstawały dzięki zamówieniom królewskim i kościelnym. Dochodzące do głosu mieszczaństwo żąda nowej architektury, prostej, wygodniej i dającej się wszechstronnie stosować. Zaistniała w związku z tym potrzeba wznoszenia coraz większej liczby budynków, a szczególnie znalezienia wyrazu dla zupełnie nowego typu, jakim były obiekty przemysłowe. Spowodowało to konieczność zarzucenia zbyt zawiłych form barokowych. W tym samym czasie nastąpiło odkrycie zasypanych i zalanych lawą w 79 r. miast Herkulanum i Pompei. Rozbudziło to na nowo zainteresowanie starożytnością, które jeszcze wzrosło po wydaniu wielu prac graficznych i literackich poświęconych sztuce greckiej i rzymskiej. Szczególne zasługi w upowszechnieniu sztuki starożytnej miał G. B. Piranesi, który wydał szereg rysunków - fantazji opartych na motywach antycznego Rzymu. To drugie po renesansie odkrycie starożytności poparte było gruntownymi badaniami naukowymi nie tylko nad zabytkami Rzymu, lecz także nad źródłem wzorów antycznych - zabytkami Grecji. W odróżnieniu od działalności architektów epoki odrodzenia, którzy nie naśladowali wiernie form starożytnych, lecz twórczo je przetwarzali, architekci drugiej połowy XVIII w. starali się w swej twórczości jak najbardziej zbliżyć do autentycznych form klasycznych. Wzorowali się w tym celu na teoretykach epoki renesansu Palladiu, Vignoli oraz na zasadach teoretyka starożytnego -  Witruwiusza. Okres, który charakteryzowało tak wierne naśladowanie sztuki antyku, nazywano neoklasycyzmem (nowym klasycyzmem). Niezależnie od lokalnych upodobań i miejscowych tradycji uznanym przez wszystkich stał się ideał świątyni antycznej z kolumnadą. Dlatego budynki o różnym przeznaczeniu i sytuacji, niezależnie czy był to gmach reprezentacyjny, kościół, obiekt przemysłowy czy pawilon ogrodowy, mają wspólną formę architektoniczną. Forma Od form późnobarokowych nastąpiło przejście do form klasycznych. Zarówno detale, jak i wyposażenie wnętrz stało się prostsze i skromniejsze. W miejsce fantazyjnych układów wprowadzono linię prostą, koło, czasem elipsę. Sklepienia stawały się stopniowo coraz bardziej płaskie. Zastępowano je stropami, które zwykle zdobiła dekoracja kasetonowa. Elewacje początkowo rozwiązywano w baroku o formach palladiańskich. W późniejszych latach otrzymywały kolumnady, portyki kolumnowe z tympanonami i inne elementy architektury rzymskiej i greckiej. Architektura budynków coraz bardziej nawiązywała do wzorów antycznych. W ten sposób budowano niezależnie od tradycji, funkcji i klimatu wszędzie tam, gdzie istniała i docierała kultura europejska.   Fragment wnętrza klasycznego       Architektura neoklasycyzmu w krajach europejskich W połowie XVIII w. we Francji toczyła się walka między kierunkiem barokowym a klasycznym. Barok szybko ustąpił tendencjom klasycznym, które przez swą prostotę zawsze bardziej odpowiadały Francuzom mniej skłonnym do stosowania przesadnych i niespokojnych form. Do dzieł całkowicie klasycznych można zaliczyć kościł St. Genevieve w Paryżu według projektu arch. J. G. Soufflota, przekształcony po rewolucji na Panteon. Ma on plan krzyża greckiego, przekryty trójpowłokową kopułą, podniesioną na wysokim bębnie i opierającą się na czterech filarach. Obok Sufflota do czołowych architektów neoklasycyzmu należał V. Louis, zwolennik sztuki Palladia - twórca wielu kościołów, zamków, teatrów. Był on też autorem wykonanego po 1765 r. na zlecenie króla Stanisława Augusta, nie zrealizowanego projektu przebudowy Zamku Warszawskiego. We Francji szczyt rozwoju klasycyzmu przypada za panowania Napoleona l i nosi nazwę empire (od francuskiego empire - cesarstwo). Styl ten znalazł najpełniejszy wyraz w dekoracji wnętrz, które miały podkreślić powagę cesarstwa. Rozpowszechnił się on w całej Europie, lecz najwybitniejsze dzieła architektoniczne pozostawił we Francji i w Rosji. Ambicją Napoleona było wskrzeszenie Rzymu Cezarów; dlatego w Paryżu wznoszono budynki przypominające obiekty antyczne. Według projektu arch. A. Vignona zbudowano kościół Św. Magdaleny w Paryżu z trzema kopułami nad podłużnym wnętrzem. Należy także wymienić Świątynię Praw Poyeta i Świątynie Pieniądza - Giełdę Brongniarta. Dla uczczenia licznych zwycięstw Napoleona na terenie całej Francji wznoszono obeliski i łuki triumfalne, m. in. w Paryżu na pl. de I'Etoile Plac Gwiazdy. Wszystkie te obiekty mimo zasadniczych podobieństw nie były wiernym naśladownictwem swych pierwowzorów. Wiele z nich stanowiło główne akcenty wspaniałych założeń urbanistycznych. Gmach Administracji w Petersburgu       Łuk Tryumfalny na Placu de I'Etoile w Paryżu       Na zlecenie Napoleona podjęto w Paryżu wielką akcję porządkowania miasta. Przebudowano i poszerzono ulice, zakładano chodniki, zwiększono liczbę placów, modernizowano sieć studni, budowano mosty. Zrealizowano wspaniałe założenia osi komunikacyjnych wschód-zachód i północ-południe. Za przykładem Paryża wiele miast na prowincji podjęło podobne prace porządkowe. Sprzyjające warunki rozwoju neoklasycyzmu istniały także na terenie Włoch. Złożyły się na to styl palladiański, ciągłość tradycji klasycznych, a także wpływy starożytnej architektury rzymskiej. Neoklasycyzm opanował więc łatwo architekturę włoską i w końcu XVIII w. był obowiązującym kierunkiem we Włoszech. W XVIII w. w architekturze angielskiej panował duch palladiański. Wierni mu twórcy wznosili na terenach wiejskich rezydencje o charakterze reprezentacyjnym. Pałace te projektowano w otoczeniu parków, których układy były świadomym protestem przeciw sztywnemu i rygorystycznemu ujarzmianiu natury w rozwiązaniach francuskich. Twórcom angielskiego stylu komponowania krajobrazu zależało, aby sprawiał wrażenie nietkniętego ludzką ręką. Za ojca angielskiego neoklasycyzmu uznaje się Roberta Adama (1728 - 1792). Zapoczątkował on stosowanie we wnętrzach stiukowych dekoracji wzorowanych na rzymskich przykładach i przyczynił się do odrodzenia antyku wydaniem książki o zabytkach rzymskiego budownictwa. Działalność R. Adama wywarła silny wpływ na architekturę kontynentu europejskiego obok nie mniej ważnego oddziaływania nowego stylu w kompozycjach ogrodowych. W późniejszym okresie neoklasycyzmu angielskiego tradycje palladiańskie ustąpiły zwolennikom stosowania w budynkach czystego porządku do-ryckiego według wzorów greckich. Ważnym ośrodkiem klasycyzmu europejskiego była także Rosja z Moskwą i nowo założoną stolicą - Petersburgiem. Oddziaływały tu wpływy włoskie i francuskie. Panujący do końca XVIII w. klasycyzm miał cechy renesansowe-barokowe i nazywany był „stylem Katarzyny". W okresie tym (1760-r 1800 r.) przodował Petersburg, gdzie w nowym stylu wznoszono monumentalne budowle publiczne, pałace miejskie i podmiejskie. Najwybitniejszymi architektami rosyjskimi tego okresu byli W. Bażenow i M. Kozaków działający głównie w Moskwie. Na początku XIX w. ustalił się neoklasycyzm w surowej formie rzymskiej, rzadziej greckiej; nazwano go „stylem Aleksandra". Stał się on stylem narodowym, popieranym przez władców i chętnie stosowanym przez magnatów, szlachtę i mieszczaństwo. Charakteryzował go ogromny rozmach założeń, umiejętność wiązania budynków z otoczeniem, zwłaszcza urbanistycznym i parkowym, przepych w wyposażeniu wnętrz i u najwybitniejszych przedstawicieli - nawiązywanie do tradycji rodzimego budownictwa ruskiego. Gdy w pierwszej połowie XIX w. rozwój klasycyzmu rosyjskiego osiąga punkt szczytowy, nadal przodującą rolę odgrywał Petersburg. Głównymi twórcami działającymi tam byli Thomas de Thomon - autor Giełdy Morskiej z kolumnadą dorycką i Andrzej Zacharow, którego budynek Admiralicji (rys. 3-53) z wieżą obronną nawiązywał do tradycji architektury ruskiej i stał się czołowym dziełem klasycyzmu rosyjskiego. Wielkie założenia urbanistyczne Petersburga z kompleksami wspaniałych gmachów Senatu, Synodu, Biblioteki Publicznej, Sztabu Generalnego i Teatru Aleksandrowskiego były dziełem aren. Carlo Rossiego. Kościół św. Magdaleny w Paryżu - widok   Fragment wnętrza empirowego   Architektura neoklasycyzmu w Stanach Zjednoczonych Architektura amerykańska kształtowana była pod wpływem krajów kolonizatorskich: Anglii, Hiszpanii, Portugalii i Francji i z zależności tej pochodzi jej nazwa architektury kolonialnej. Do końca XVIII w. budowle miały cechy tego stylu. Na południu i w środkowej Ameryce z przewagą wpływów krajów półwyspu pirenejskiego - na północy głównie angielskich. Tradycje miejscowe zostały szybko odrzucone i wykorzenione. Neoklasycyzm Stanów Zjednoczonych był ściśle zależny od przykładów angielskich - wzorowano się więc na stylu palladiańskim, a później na formach rdzennie greckich. Amerykańskie budynki publiczne przypominały świątynie o klasycznych frontonach i kolumnadach. Układy te stały się też ulubionymi formami stosowanymi w budynkach prywatnych. Czołowym przykładem amerykańskiego klasycyzmu jest naśladowany w wielu miastach prowincji budynek Kapitelu w Waszyngtonie z wielką kopułą. Specyficznie amerykańskie odmiany w budowlach ukształtowały się dzięki komponowaniu architektury na większych przestrzeniach, powszechnemu używaniu drewna jako budulca oraz, szczególnie w części południowej, łagodniejszemu klimatowi pozwalającemu na szersze stosowanie tarasów, loggi i portyków. Ważną rolę odegrało też wprowadzanie ulepszeń w rozwiązaniach technicznych i w wyposażeniu. Architektura neoklasycyzmu w Polsce W Polsce klasycyzm rozwinął się tak szeroko, że zyskał charakter stylu narodowego. Wstąpienie na tron w 1764 r. króla Stanisława Augusta, człowieka o wybitnej indywidualności, rozmiłowanego w sztuce jej protektora zapoczątkowało okres rozwoju tzw. stylu stanisławowskiego. Powstał on dzięki ścisłej współpracy artystów i króla, a jego rezultatem były dzieła o oryginalnych cechach polskiego klasycyzmu, które stały się dorobkiem nie tylko polskiej, ale i europejskiej sztuki tego okresu. Stworzony przez króla Stanisława Augusta ośrodek artystyczny i związana z nim szkoła skupiła szereg architektów, malarzy i rzeźbiarzy. Głównymi twórcami polskiego klasycyzmu byli: Fontanna, Merlini, Kamsetzer, Zug, Aigner, Kubicki, Zawadzki i inni. Poprzez oddziaływanie dworu klasycyzm rozwijał się w innych dzielnicach kraju, lecz największe dwa przedsięwzięcia artystyczne powstały w stolicy. Szczytowym i najbardziej monumentalnym dziełem były wnętrza stanisławowskie Zamku Królewskiego w Warszawie. Przebudowę tych sal podjęto w latach 1770 - 1786. Dzięki talentom twórców i wysokim wymaganiom króla stworzono tu wnętrza pełne monumentalności, harmonii i elegancji na najwyższym poziomie architektonicznym. Według projektu Jakuba Fontany zrealizowano przeróbkę skrzydła południowego. W skrzydle saskim od strony Wisły autorem przebudowy wnętrz w latach 1794-r7 był Dominik Merlini. Drugą ważną realizacją stanisławowską była rozbudowa siedziby prywatnej ze-społu Ujazdowa i Łazienek. Równocześnie z modernizacją zamku ujazdowskiego zrealizowano na jego osi wielką kompozycję urbanistyczno-ogrodową, tzn. założenie stanisławowskie. Mimo zaawansowania prac przy Ujazdowie król za swą siedzibę wybrał niewielki pałacyk w pobliżu - dawną Łazienkę Lubomirskiego. Dominik Merlini dokonał przebudowy tego obiektu na pełen wdzięku i lekkości pałacyk. Podobnie jak w Zamku Królewskim wnętrza Łazienek odznaczają się wysokim poziomem artystycznym. Znanym też dziełem D. Merliniego jest pałacyk - willa Królikarnia w Warszawie. W obiekcie tym jest przeprowadzona palladiańska zasada centralnego układu z okrągłą środkową salą, zwieńczoną kopułą górującą nad całym budynkiem.   Sala Asamblowa Zamku Królewskiego w Warszawie       Równolegle z przebudową zamku, wyprzedzając osiągnięcia klasycyzmu francuskiego, Szymon Bogumił Zug buduje kościół ewangelicki w Warszawie w 1777 r. z kopułą wzorowaną na rzymskim Panteonie. Jest to pierwsza budowla prosta i surowa - przykład neoklasycyzmu oszczędnego i pozbawionego zbędnych dekoracji. Na przełomie XVIII i XIX w. działali Stanisław Zawadzki - autor Pałacu w Lubostroniu przypominającego willę Rotondę Palladia, Jakub Kubicki, według projektu którego wzniesiono Belweder w Warszawie, i Piotr Aigner, którego dziełem jest kościół Św. Aleksandra w Warszawie. W okresie Królestwa Kongresowego (1815 - 1830 r.) dzięki inicjatywie budowlanej państwa powstało wiele monumentalnych gmachów. Twórczość tego okresu reprezentuje Antoni Corazzi. Jego dziełem jest Teatr Wielki (rys. 3-59) w Warszawie z długą kolumnadą, na osi której piętrzy się w trzech poziomach wysunięta część środkowa. Równie monumentalny, choć spokojniejszy jest obwiedziony kolumnadami Pałac Komisji Przychodów i Skarbu w Warszawie. W omawianym wyżej okresie wykształciły się tak charakterystyczne i związane z naszym krajobrazem typy dworku z ganeczkiem na kolumnach i łamanym dachem, a także bardziej okazałe dwory - pałace z portykiem kolumnowym na osi prostej bryły piętrowego budynku zwieńczonego wysokim dachem. Nowe zasady kształtowania nie ograniczyły się do układu i wnętrza budowli, lecz dotyczyły także otoczenia. Zamiast sztywnych, geometrycznych parków komponowano założenia na wzór angielski, których malownicze układy uzupełniały drobne obiekty architektoniczne; świątynie, altany, sztuczne ruiny, mostki, rzeźby. Łazienki w Warszawie - widok         W wieku XVIII i początku XIX zaczęły następować istotne zmiany w rozwoju miast, będące wynikiem wzrastającego ich znaczenia jako ośrodków produkcji skupiających coraz więcej mieszkańców. W tym okresie wraz ze zwiększającym się znaczeniem miast nastąpiło ożywienie działalności planistycznej w Polsce; przypada ono na lata 1760 - 1830, z tym że szczególnie owocne są czasy Królestwa Kongresowego, gdy dążono w sposób planowy do uprzemysłowienia kraju. Akcję zakładania nowych ośrodków przemysłowych, której rzecznikiem był Stanisław Staszic, prowadziło państwo, lecz brały w niej udział także jednostki prywatne. Takimi ośrodkami stały się wówczas między innymi: Pabianice, Ożarów, Zgierz, Andrychów, Tomaszów Mazowiecki, Rawa Mazowiecka, Łódź, Konstantynów i Aleksandrów Kujawski. W wielu miastach do dziś możemy spotkać założenia czy ich fragmenty pochodzące z początków XIX wieku o charakterystycznych dla kompozycji klasycy-stycznej układach osiowych. Miastem, które wówczas powstało, a następnie bardzo dynamicznie się rozwinęło, jest Łódź. Małą liczącą kilkaset mieszkańców na początku XIX wieku osadę wybrano na jeden z ośrodków przemysłu włókienniczego. Zdecydowała o tym sieć rzeczek i strumieni, których wody można było łatwo wykorzystać jako siłę motoryczną dla przemysłu. Plan miał prosty czytelny układ; najistotniejszym jego elementem jest oś uliczna (dzisiejsza ulica Piotrkowska). Po jej obu stronach zarezerwowano działki dla rzemieślników o różnych specjalnościach. Dalszy rozwój miasta, znacznie większy niż przewidywano na początku XIX wieku, przekreślił walory tego rozwiązania. Kościół ewangelicki w Warszawie   Królikarnia w Warszawie   Kościół św. Aleksandra w Warszawie         Teatr Wielki w Warszawie - część środkowej elewacji frontowej         Polskie dworki klasycystyczne