1.Dramat - rodzaj literacki obejmujący utwory przeznaczone do wystawienia na scenie.
-Dwoiste funkcjonowanie dramatu:
a) w postaci pisanej, jak pozostałe rodzaje literackie;
b) w formie konkretyzacji scenicznej, jako dzieło sztuki teatralnej (utwór przeznaczony do wystawienia na scenie).
-Wyróżniki rodzajowe dramatu:
a) brak narratora,
b) wyrazista, wartka akcja,
c) bohaterowie prezentowani poprzez słowa i czyny,
d) dążność do jedności miejsca i czasu,
e) zapis w postaci tekstu głównego (dialogi, monologi) i pobocznego, tak zwane didaskalia (wskazówki dla reżysera i aktorów)
- Główne odmiany dramatu:
a)opera.
b)Melodramat: 1. W pierwotnym sensie (żywotnym w XVIII w.) opera. 2. Utwór sceniczny, w którym dialogom i monologom postaci towarzyszy akompaniament muzyki; forma rozwijana w XVIII w. („Pigmalion” J.J. Rousseau). 3. Gatunek dramatyczny obejmujący utwory o sensacyjnej, obfitującej w intrygi i niespodzianki fabule nasyconej momentami sentymentalnymi i wstrząsającymi , wprowadzające jaskrawe efekty psychologiczne, posługujące się konwencjonalnymi postaciami (szlachetny bohater, czarny charakter, wesołek), z reguły kończące się pomyślnie dla pozytywnych bohaterów. Jako odrębny gatunek dramatu o silnie rozwiniętej stronie widowiskowej melodramat ukształtował się we Francji na przełomie XVIII i XIX w. i stał się niezmiernie popularną formą teatralną adresowaną do szerokich kręgów publiczności mieszczańskiej. Szczyt powodzenia melodramat osiągnął na początku XIX w., stanowiąc podstawę repertuaru scen bulwarowych całej niemal Europie. Melodramat wywarł wpływ na kształtowanie się założeń dramatu romantycznego.
c)Tragikomedia – gatunek dramatyczny obejmujący utwory powstałe z połączenia elementów właściwych tragedii z pierwiastkami o charakterze komediowym. Idea takiego gatunku znana była w starożytnej Grecji, o czym świadczą rozważania Arystotelesa („Poetyka”). Nazwa wywodzi się od Plauta, który w prologu do „Amfitriona” posłużył się nią jako określeniem własnego utworu. Nowożytna tragikomedia, której poetyka ukształtowała się w okresie renesansu, nawiązywała w równej mierze do tradycji antycznych, co do doświadczeń różnorodnych gatunków teatru ludowego.
-Formy podawcze w dramacie - w rozwoju historycznym.
Rejestr najważniejszych form podawczych w dramacie:
wypowiedź zbiorowości – chór,
wypowiedź jednostki w nieobecności innych- monolog
wypowiedź w obecności innych z założeniem, że jej nie słyszą- apart
rozmowa- dialog niezawisły
wypowiedź nieproporcjonalnie długa w stosunku do innych w rozmowie- tyrada
wypowiedź zwrócona ku publiczności- apel, monologiczny lub dialogiczny prolog, epilog czy piosenka o funkcji apelu
opis
opowiadanie
informacja w wypowiedzi dialogu
Nowsze etapy rozwojowe dramatu
- prym wśród form podawczych objął DIALOG
- monolog i apart niemal znikają, ratując się tam, gdzie dadzą się realistycznie uzasadnić
Monologizujący bohater ujawniający nam w swej wypowiedzi swoje zamysły czy stany wewnętrzne razi nas, o ile fakt takiej wypowiedzi nie jest umotywowany trwałym brakiem równowagi psychicznej, czy jej chwilowym zmąceniem (afekt)
Sytuacja głośnego wypowiedzenia się bohatera w założeniu, że nie słyszą go pare kroków dalej stojący partnerzy, nasuwa krytykę prawdopodobieństwa takiej sytuacji.
- tyrada – także relikt historyczny; w nowszych czasach żąda umotywowania realistycznego. „Nie do pomyślenia byłby w dzisiejszym dramacie umierający z wycieńczenia Książe Niezłomny , zdolny do kilkustronicowej w tekście tyrady.
- chór – jego wypowiedź istotna i centralna w dramacie antycznym, przestaje mieć racje bytu z chwila zeświecczenia fabuły dramatycznej; później relikt o funkcji stylizacyjnej.
DIALOG; jego zwycięstwo w nowszym dramacie; wyrasta on droga odbicia w sztuce podstawowej formy kontaktu słownego miedzy ludźmi, czyli rozmowy – to zwycięstwo realizmu, ujawniające na tym polu rozwojowa tendencję realistyczna dramatu.
Nie znaczy to, żeby inne formy podawcze, takie jak np. monolog czy tyrada nie powracały na deski sceniczne. Odgrywają one w nich jednak role przede wszystkim stylizacyjną. Żądają od odbiorcy nawiązania do tradycji dramatu pewnej określonej epoki, chocby ze względu na temat do niej się odnoszący.
Spotykamy się ze zamarłymi w dzisiejszych czasach formami podawczymi przy scenicznej inscenizacji dawnych dramatów. (Dramat Szekspirowski bez monologu byłby fałszem historycznym; przystosowanie do percepcji dzisiejszego odbiorcy – założywszy jego niepełne uświadomienie historyczne – pozwoli reżyserowi skrócić nieco monologi i tyrady, ale nie pozwoli mu ich całkiem usunąć, przenieść treści na dialog). Kryterium przykładane do tworzywa słownego w dramacie musi być ściśle historyczne; musi uwzględniać etapy rozwojowe sztuki dramatycznej i gospodarczo-historyczno-społecznie uwarunkowanego teatru, musi docenić to, że to, co dzisiaj przebrzmiałe, było niegdyś zdobywcze, nowe, postępowe na pewnym etapie rozwoju. Monolog o funkcji narracyjnej, dziś zupełnie przestarzały, stanowił w dobie rozwoju sztuki dramatycznej w Grecji poważną zdobycz sygnalizującą prawo obywatelstwa fabuły na scenie w dawniejszym lirycznym czyli liryczno-dramatycznym dytyrambie. Apart u tragików greckich np. w „Medei” Eurypidesa, ujawniający rozterkę wewnętrzną bohaterki i jej grę dwulicową na oczach widza, oznaczał etap rozwojowy dramatu, którym było przeniesienie punktu ciężkości dramatu z zaświatów na człowieka i jego życie wewnętrzne. Znaczył drogę humanizacji dramatu i jego laicyzacji, przełamywał hieratyczność tragedii, słał drogę rozwojowi niemal całkowicie ludzkiej, greckiej i rzymskiej komedii mieszczańskiej. Miał zatem wówczas postepowa wymowę ideologiczną. Teren sztuki, także dramatycznej, a w jej obrębie teren tworzywa słownego, widzimy jako teren konwencji wytwarzających się, trwających i ustepujących pod naporem nowych. W każdej epoce historycznej możemy obserwować w sztuce współistnienie pewnego zasobu konwencji kolejno wypieranych przez nowe konwencje. I tak np. ostał się jeszcze monolog w dramacie romantycznym, mimo walki nowych czasów z typem dramatu klasycznego, w którego formie był monolog czynnikiem nieodzownym. Dramat romantyczny rozwalał ramy tragedii klasycznej najpierw od innej strony – walczył z konwencją jedności dramatycznych, z tonacja jednolitej tonacji rodzajowej w imię wiązania się w życiu tragizmu i komizmu w jednej sytuacji; dla swoich potrzeb uczynił monolog terenem ideologicznych sformułowań(ograniczenie funkcji). Monolog padł dopiero w XIX wieku, nie bez nawrotów w dramacie modernistycznym, wyrugowany w końcu jako przestarzała, obca realizmowi konwencja.
2. (w książce)
3.Gatunki dramatyczne:
-klasyczny
-szekspirowski (elżbietański)
- liturgiczny – gatunek dramatyczno-teatralny obejmujący przedstawienia związane z liturgią Kościoła katolickiego, będące fragmentami obrzędów (nie należące jednak do kanonicznych składników nabożeństw), żywotny w X – XVI w. Utwory reprezentujące d.l. były całościami kompozycyjnie wyodrębnionymi z działań liturgicznych , chociaż nie pozostawały samodzielne: były ściśle podporządkowane strukturze obrzędu; odgrywano je w kościołach lub na zewnątrz – w miejscach dokładnie określonych. Miały charakter dialogowy lub składały się z działań imitujących wydarzenia z historii religijnej; tematyka ich czerpana była z Biblii oraz apokryfów. Podstawy tekstowe spektakli d.l. były zazwyczaj krótkie (15-100 wierszowe), pochodziły z różnych fragmentów brewiarza i mszału, wygłaszano je po łacinie. Gatunek ten obejmował trzy zasadnicze odmiany: 1. dramatyczne inscenizacje obrzędów; 2. oficja dialogowe i oficja dramatyczne; 3. dramaty liturgiczne w ścisłym sensie. Do pierwszej odmiany należały widowiska, zasadniczo afabularne, w których podstawową rolę odgrywały gesty, działania i organizacja przestrzeni „scenicznej”, m.in. procesje widowiskowe. Do drugiej natomiast sceny dialogowe, w których znikoma rola przypadła gestom i dekoracji, oraz sceny dialogowe równouprawniające słowo i gest, poddane pewnym założeniom fabularnym jako ilustracje wydarzeń biblijnych. Do trzeciej odmiany należały niewielkich rozmiarów misteria w języku łacińskim pochodzące z czasów, kiedy gatunek ten nie usamodzielnił się jeszcze w stosunku do liturgii.
-tragedia- jest utworem dramatycznym, gdzie bohatera pomimo jego czynów, zawsze spotykają nieszczęścia. Gatunek ten narodził się w antycznej Grecji, na kanwie obrzędów religijnych, natomiast jego klasyczną postać stworzył Sofokles, Ajschylos oraz Eurypides. Do starożytnych tradycji odwoływały się: tragedia renesansowa - przykładem może być "Odprawa posłów greckich" J. Kochanowskiego oraz tragedia klasycystyczna - tworzyli je A. Feliński, J. Racine. Swój indywidualny rodzaj tragedii wykreował W. Szekspir, który przeciwstawił klasycznym zasadom swobodną kompozycję i wprowadzał do niej elementy humorystyczne, groteskowe.
-komedia- jest jednym z podstawowych gatunków dramatycznych, znana jest od czasów antycznych. Wykorzystując komizm ukazuje świat oraz ludzi na zabawny i wesoły sposób.
| epika | dramat |
|---|---|
- podstawowe kategorie kompozycyjne utworu fabularnego: czas i przestrzeń CZAS: jako kategoria kompozycyjna może być przedmiotem różnych zabiegów: może być dłuższy lub krótszy od tego, w którym dzieją się referowane w narracji zdarzenia (z reguły krótszy); może nastąpić inwersja czasowa; czas może się zatrzymać <gdy np. narracja przerywa wątek; W epice: czas fabuły – funkcja zdarzeń, które dokonują się w świcie przedstawionym; czas narracji; PRZESTRZEŃ: charakter zróżnicowany: np. w bajce narracyjnej przestrzeń projektowana przez samo istnienie bohaterów i jakieś dzianie się(Kruk siedzi na gałęzi drzewa, Lis stoi pod drzewem); czasem pokonywanie przestrzeni -> główny element utworu(Odyseja)=> wielość przestrzeni; przestrzeń opisywana; AKCJA – dominanta we wszystkich utworach fabularnych; W zależności od gatunku może być jednowątkowa(nowela), wielowątkowa(powieść); zakłócenia chronologii itd.; jednoczesność zdarzeń (symultanizm) Podmiot literacki: narrator Kompozycja: otwarta, zamknięta |
CZAS akcji: następstwo czasowe zdarzeń(chronologia); inwersja czasowa – raczej nierealizowana; iluzja równoczesności następujących po sobie scen – symultanizm (Dziady cz. III)– jako chwyt może pojawiać się wyłącznie w dużych formach dramatycznych, prowadzących wątki niezależnie, żeby później pokazać ich splot PRZESTRZEŃ: w dramatach antycznych – jedność miejsca(np. plac przed świątynią, pałacem); ogólnie w dramacie – zazwyczaj 1 akt -> jedno miejsce; chyba, że scena podzielona. Przestrzeń widzialna, a nie kreowana w słowach AKCJA: Dramat z założenia(konwencja) utwór, gdzie musi się coś dziać; zachowania postaci nie są tu przedmiotem opisu czy analizy, a motywami zdarzeniowymi, odznaczającymi się celowością; akcja dramatyczna ma zazwyczaj charakter jednowątkowy; wyjątki od reguły rzadkie (Nie-boska komedia). Składają się na nią motywy zdarzeniowe związane z jedna postacią główną (Antygona, Hamlet); brak epizodów, motywów luźnych. Podmiot literacki: podmiot dramatyczny Kompozycja otwarta, zamknięta |
-Podmiot dramatyczny:
Podmiot dramatyczny to zdegradowany lub prymitywny narrator; jego wypowiedzi to didaskalia, w tym miejsca zdarzeń i imiona bohaterów; porządkuje wypowiedzi przywołując imiona postaci w chwili ich wypowiadania się; buduje akcję utworu poprzez wymianę zdań bohaterów; stara się być bezosobowy, co mówi, że to nie podmiot tworzy zdarzenia, ale los, że dzieją się w realnym świecie; podmiot jest poza światem przedstawionym.
Tekst podmiotu dramatycznego nazywamy didaskaliami (termin didaskalia, oznaczający pouczenie dla aktora czy reżysera widowiska teatralnego jest mylący z punktu widzenia literackości, ponieważ warunkiem komunikacji literackiej jest właśnie tekst wypowiadany w dramacie przez podmiot literacki).
Podmiot literacki wypowiada w dramacie dwa rodzaje didaskaliów: informują one o miejscu zdarzeń dramatycznych oraz o imionach postaci
4. Ewolucja Dramatu:
- Powstał w Antyku, najpierw związany z kultem Dionizosa.
Najbardziej charakterystyczne cechy to: zasada trzech jedności: miejsca, czasu, akcji, maksimum aktorów na scenie, jeden wątek- fabuła, najczęściej losy bohatera kończyły się tragicznie, akcja toczyła się od wschodu do zachodu słońca, najczęściej to dialogi bohatera, ważna rola chóru- pełnią jakby funkcje narratorów, teksty poboczne- didaskalia, bohaterowie z rodów królewskich,
- Ajschylos, Sofokles, Eurypides
- W kolejnych epokach dramat jako gatunek literacki pozostawał taki sam, ale w jego obrębie dochodziło do pewnych zmian, wykształcił się między innymi:
a) Dramat klasyczny- np. Odprawa posłów greckich. – kompozycja wierna antycznej, zachowanie trzech jedności, tematyka wzięta z mitów greckich, bohaterowie z rodów królewskich, max 3 aktorów na scenie,
b) Dramat szekspirowski- zerwanie z zasadą trzech jedności, wiele wątków, brak chórów, wiele osób na scenie, pojawia się świat fantastyczny, podział na akty i sceny, pisany prozą,
c) Dramat Romantyczny- synkretyzm rodzajowy i kulturowy, cz2- dramat ludowy, cz.4- dramat psychologiczny ukazujący skomplikowaność człowieka, cz3-dramat narodowy, świat fantastyczny, załamanie zasady decorum- ton wzniosły ale też wykpiwający, brak jednego zarysowanego konfliktu,
d)Dramat modernistyczny- np. Wesele- zasada trzech jedności, podział na akty, didaskalia, sceny zbiorowe, bohaterowie to lud,
e)Dramat współczesny- np.Tango – zasada trzech jedności, didaskalia,
f)antydramat- np. Kartoteka- nie można określić miejsca, brak akcji- nie rozwija się, nie ma podziału na akty i sceny, chór starów- ale nie mają żadnego wpływu na przebieg akcji, nie wnoszą nic wartościowego,