Czaszka (cranium) składa się z 3 pierwotnie niezależnych części o różnym pochodzeniu onto- i filogenetycznym. Są to:

• mózgoczaszka (neurocranium)

• trzewioczaszka (splanchnocranium)

• skóroczaszka (dermocranium)

MÓZGOCZASZKA - stanowi osłonę mózgu i organów zmysłów głowy

TRZEWIOCZASZKA

• stanowi szkielet przedniej części układu pokarmowego i oddechowego (otworu gębowego i szczelin skrzelowych)

• byl to system pierwotnie licznych, niezróżnicowanych i jednolitych luków skrzelowych, które w toku ewolucji uległy członowaniu i różnicują się z przodu w tzw. pierwotny aparat szczękowy (w postaci luku szczękowego i pomocniczego łuku gnykowego)

• pozostałe luki w liczbie 5 (czasem 6 lub 7), stanowią nadal u kręgowców wodnych (kręgouste, ryby) rusztowanie aparatu skrzelowego, natomiast u płucodysznych form lądowych tracą swą pierwotną funkcję i ulegają redukcji i przeobrażeniu

SKÓROCZASZKA - pierwotnie był to system powierzchniowych tarcz kostnych leżących w skórze, które w toku ewolucji przemieszczały się w głąb, uzupełniając szkielet czaszki wewnętrznej; należy do tzw. szkieletu zewnętrznego

ENDOCRANIUM-czaszka wewnętrzna (mózgoczaszka + trzewioczaszka)

CHONDROCRANIUM- czaszka chrzęstna (u zarodków i u ryb chrzęstnoszkieletowych)

OSTEOCRANIUM- czaszka kostna

OSTEOCRANIUM budują kości trojakiego pochodzenia:

1. kości zastępcze - powstałe na zrębie czaszki chrzęstnej drogą kostnienia jej regionów

2. kości pokrywowe (skórne) - wywodzą się z dermocranium (nie przechodzą w rozwoju etapu chrzęstnego). budują: sklepienie, boki i częściowo dno mózgoczaszki

3. kości mieszane - wywodzą się z obu tych źródeł

• u wyższych kręgowców (owodniowców) następuje całkowita integracja wszystkich 3 części czaszki: trzewioczaszki, mózgoczaszki i skóroczaszki.

• te trzy części składowe są już skostniałe.

• w toku ewolucji zaznacza się tendencja do zmniejszania liczby kości drogą ich zaniku łub zrastania się w większe kompleksy

RYBY CHRZĘSTNOSZKIELETOWE MÓZGOCZASZKA

• chondrocranium

Topograficznie w mózgoczaszce ryb chrzęstnoszkieletowych możemy wyróżnić 5 regionów (okolic):

1. rostrum - region dziobowy

2. regio ethmoidalis - region węchowy (sitowy)

3. regio orbitosphenoidalis - region oczodołowo-skroniowy z dużymi oczodołami

4. regio otica - region słuchowy (z dwiema torebkami słuchowymi błędnika)

5. regio occipitalis - region potyliczny

TRZEWIOCZASZKA RYB CHRZĘSTNOSZK3ELETOWYCH

• zbudowana jest z 7 par luków:

I ŁUK SZCZĘKOWY (arcus maxillaris)

• zbudowany jest z dwóch części:

1. palatoąuadratum (górna) - chrząstki podniebienno-kwadratowej, w której wyróżniamy:

• pars ąuadrata - wchodzi w połączenie z ..żuchwą'' -cartilago Meckeli. a także łączy się z lukiem gnykowym

• pars palatina - zaopatrzona jest w zęby i tworzy właściwą szczękę

2. cartilago Meckeli (dolna)- chrząstka Meckela

• obie części luku szczękowego budują pierwotny aparat szczękowy i zaopatrzone są w zęby będące przekształconymi łuskami plakoidalnymi. Połączone są ruchomo wr stawie żuchwowym.

II LUK GNYKOWY (arcus hyoideus)

• leży za I szczeliną skrzelową (tryskawka)

• składa się z 2 części:

1. hyomandibulare (górna) - chrząstka gnykowo-żuchwowa

2. hyoideuni (dolna) - chrząstka gnykowa

• Ponadto istnieje nieparzy sta złączka - basihyale

• hyomandibulare łączy się swoim górnym końcem z mózgoczaszką w okolicy słuchowej, a końcem dolnym z pars quadrata luku I. tworząc mocne a zarazem ruchome zawieszenie aparatu szczękowego.

HYOSTYLIA

• aparat szczękowy połączony jest z mózgoczaszką za pośrednictw em hyomandibulare (ponadto istnieje połączenie palatoquadratum z okolicą węchową za pośrednictwem tzw. wyrostka węchowego - processus ethmoidalis jest to połączenie występujące np.u wielu żarlaczy, ale ma ono charakter drugorzędny).

• ten typ zawieszenia luku żuchwowego (czyli przez hyomandibulare) spotykamy u większości spodoustych

• jest to połączenie luźne, ale pozwalające na znaczną ruchliwość

• przestrzeń między szczęką górną a mózgoczaszką jest ścieśniona (istnieje tu jednak otwór tzw. tryskawka np. u rekinów, płaszczek)

• hyostylia pozwalana składanie obu szczęk jak nożyc przy zamkniętej paszczy i na szerokie rozwieranie obu ramion nożyc (nie tylko opuszczanie żuchwy - przy chwytaniu zdobyczy)

III - VII ŁUKI SKRZELOWE (arcus branchiales)

• są zbudowane podobnie do siebie i zróżnicowane na części

1. część grzbietowa z dwóch chrząstek:

• pharyngobranchiale - gardłowa

• epibranchiale - skrzelonośna górna

2. część brzuszna również z dwóch chrząstek:

• ceratobranchiale - skrzelonośna dolna

• hypobranchiale - podskrzelowa

• prawe i lewe hypobranchiale łączą się po stronie brzusznej ze sobą oraz z następnymi lukami za pośrednictwem nieparzystej chrząstki tzw. złączki -basibranchiale

• złączka VII luku skrzelowego wytwarza chrząstkę osłaniającą serce u spodoustych.

RYBY KOSTNOSZKIELETOWE

• czaszka silnie skostniała (osteocranium)

• tkanka chrzęstna zachoruje się tylko w niewielkich partiach mózgoczaszki (głównie w części węchowej)

• duża liczba kości w mózgo- i trzewioczaszce

MÓZGOCZASZKA

1. Kości pochodzenia skórnego (pokrywowe), budują sklepienie i podstawę mózgoczaszki:

• frontale - kość czołowa (2)

• parietale - kość ciemieniowa (2)

• vomer - lemiesz (1)

• parasphenoideum - kość przyklinowa (1)

2. Kości mieszane

• sphenoticum - kość klinowo-uszna (2)

• pteroticum - kość skrzvdlowo-uszna (2)

• mesethmoideum - kość sitowa środkowa (1)

• nasale - kość nosowa (u karpiowatych i innych)

3. Kości zastępcze

• ethmoidale laterale - kość sitowa boczna (2)

• orbitosphenoideum-kość oczodołowo-klinowa (2)

• alisphenoiclcuni - kość skrzydlowo-klinowa (2)

• prooticum - kość przeduszna (2)

• epioticum - kość naduszna (2)

• supraoccipitale - kość potyliczna górna (1)

• occipitale laterale - kość potyliczna boczna (2)

• basioccipitale - kość potyliczna podstawowa (1)

KOŚCI WOKÓŁOCZODOŁOWE

• należą do mózgoczaszki

• kości pokrywowe

• supraorbitale - kość nadoczodołowa

• infraorbitalia - kości podoczodołowe (4)

• lacrimale - kość łzowa (też podoczodołowa)

TRZEWIOCZASZKA

I ŁUK SZCZĘKOWY - WTÓRNY APARAT SZCZĘKOWY u wszystkich kręgowców o skostniałym szkielecie

• przebudowa I luku szczękowego - wtórny aparat szczękowy

1. palatoquadratum - ulega rozpadowi na kostniejące części (tworzone przez kości zastępcze):

• quadratum - kość kwadratowa

• metapterygoideum - jedna z kości skrzydłowych (tylna)

• oraz palatinum (kość podniebienna - mieszana)

3. pomiędzy te elementy wchodzą pozostałe dwie kości skrzydłowe (pokrywowe):

• ectopterygoideum - kość skrzydłowa zewnętrzna

• endopterygoideum - kość skrzydłowa wewnętrzna

• ten nowy układ kostny zatraca całkowicie dawną rolę szczęki górnej i wiąże się z dnem czaszki (vomer) w zespól podnibienny

• funkcję wtórnej szczęki górnej pełnią teraz kości pokrywowe:

• maxillare- szczękowe

• praemaxillare - przedszczękowe

4. szczęka dolna: chrząstka Meckela (pełniąca u chrzęstnoszkieletowych funkcję żuchwy) ulega silnej redukcji i wrasta pod elementy pochodzenia skórnego (pokrywowe):

• dentale - kość zębowa

• angulare - kość kątowa

• articulare - kość stawowa, jest skostniałą pozostałością chrząstki Meckela i zestawia się z quadratum - kością kwadratową, tworząc pierwotny staw żuchwowy

II ŁUK GNYKOWY

• jest zbudowany zasadniczo z tych samych elementów co u ryb chrzęstnoszkieletowych, tylko skostniałych

• kości zastępcze

• górna jego część nadal uczestniczy w podwieszaniu aparatu szczękowego do puszki mózgowej - hyomandibulare

• dodatkowo występuje kość spójkowa - symplecticum, która łączy hyomandibulare z hyoideum oraz hyomandibulare z quadratum i metapterygoideum

• ponadto górna i dolna część łuku gnykowego łączy się za pośrednictwem specjalnej kostki międzygnykowej – interhyale

• kość gnykowa - hyoideum posiada 3 człony:

• epihyale - kość nadgnykowa

• ceratohyale - kość gnykowa główna

• hypohyale - kość gnykowa dolna

• nieparzysta basihyale (łącznik)

• na basihyale może być osadzona nieraz pokaźnych rozmiarów kość podjęzykowa – urohyale

III - VII ŁUKI SKRZELOWE (arcus branchiales)

• z pozostałych 5 par łuków - 4 to typowe skostniałe łuki skrzelowe

• ostatni luk skrzelowy (czyli ogólnie VII luk) zredukowany jest do swej parzystej części dolnej i stanowi tzw. kość gardłową dolną - os pharyngeum inferior

• osadzone są na niej zęby gardłowe, które u ryb karpiowa tych są nieliczne, ale duże i tępe - służą do rozcierania pokarmu o tzw. żarno, czyli łącznotkankową poduszeczkę na wyrostku gardłowym - processus pharyngealis kości potylicznej podstawowej, czyli basioccipitale

• U ryb drapieżnych kości szczękowe i zębowe, lemiesz oraz kość podniebienna bywają uzbrojone zębami.

KOŚCI WIECZKA SKRZELOWEGO

• należą do trzewioczaszki

• kości pokrywowe

• operculum - pokrywa

• preoperculum -przedpokrywa

• suboperculum - podpokrywa

• interoperculum - międzypokrywa