PŁEĆ W SZKOLNYCH ŁAWACH –
O STRAJKACH SZKOLNYCH W ZABORZE PRUSKIM (1901-1907)
ZARYS PROBLEMATYKI

Strajki szkolne w zaborze pruskim w latach 1901-1907 stanowiły ważne wydarzenia w okresie, kiedy państwo polskie pozostawało podzielone między Prusy, Rosję i Austrię. Wraz z podjęciem strajku przez dzieci szkolone z Wrześni i reperkusjami wywołanymi ich postępowaniem, stały się one swego rodzaju „męczennikami” za sprawę narodową. W ślad za nimi poszli inni uczniowie z różnych miejscowości zaboru pruskiego. W referacie spróbuję przyjrzeć się owym wydarzeniom oraz ich bohaterkom i bohaterom z perspektywy relacji płci (gender), uwzględniając głownie teren Prowincji Poznańskiej.

Pruska koncepcja wykształcenia, która legła u podstaw edukacji w szkole elementarnej („podstawowej”), kładła większy nacisk na zadanie wychowania moralno-państwowego (obywatelskiego) niźli na dydaktykę i przekazywane treści merytoryczne¹. Szkoły elementarne były koedukacyjne. Nauka rozpoczynała się w klasie szóstej a kończyła w pierwszej (odwrotnie niż obecnie).

Wprowadzenie nauczanie w języku niemieckim w 1873 roku nie wywołało tak gwałtownych zajść jak to same posunięcie tyle tylko, że w stosunku do lekcji religii w 1901 roku. Tegoż roku w marcu pruska regencja zawiadomiła poufnym pismem inspektora szkolnego z Wrześni, że od nowego roku szkolnego (tj. od 1 kwietnia) nauczanie religii w dwóch najwyższych klasach (pierwszej i drugiej) ma odbywać się w języku niemieckim. Wraz z nowym rokiem szkolnym uczniom rozdano niemieckie katechizmy, których część nie chciała przyjąć, a jedna z uczennic schwyciła ów książkę przez fartuszek. Opór na zajęciach ściągnął na uczniów i uczennice kary. Początkowo był to areszt (przymusowe przetrzymywanie po zajęciach), a następnie kara chłosty. Strajk trwał do początków 1904 kiedy to wygasł. Kolejna fala strajkowa przypadła na lata 1906-7 i objęła swoim zasięgiem większość terenu Prowincji Poznańskiej, ale także i ona została stłumiona, a nauczanie religii w języku niemieckim stało się faktem².

Przyjrzę się teraz bliżej dzieciom, ich postawom oraz czynom, za pomocą których trwały w oprze przeciwko nauczycielom, chcącym nakłonić je różnymi metodami do wzięcia aktywnego udziału w lekcjach religii prowadzonych w języku niemieckim.

Najbardziej symboliczny czyn, z czasów rozważanym zajść, wydarzył się 24 kwietnia 1901 roku. Podczas rozdawania przez nauczyciela niemieckich katechizmów w szkole we Wrześni, jedna z uczennic – Bronisława Śmidowicz, chwyciła książkę przez fartuszek, jak wspomina: „wiedziona jakimś niewytłumaczonym odruchem”³. Podobny gest czyniły dziewczynki w innych szkoła i późniejszych latach. Inna uczennica tak relacjonuje oddanie podręczników, piszę: „wstajemy my pięć z ławek, ująwszy przez fartuch katechizmy i historię, niesiemy je do katedry, gdzie je złożywszy lecimy na miejsca”⁴ Jeden uczniów ze szkoły w Kębłowie relacjonuje - nauczyciel „zaczyna rozdawać katechizm dziewczętom, które odbierały je przez fartuszek i kładły na ławkę”⁵. Ciekawe jest to, że chłopcy nie powielają podobnego zachowania podczas przyjmowania niemieckich katechizmów (tzn. nie przyjmują go przez marynarkę). Ów gest był zawsze reprodukowany przez dziewczęta.

Ten fartuszkowy rytuał posiadał w sobie ogromną symbolikę. Poprzez cały okres zaborów, a szczególnie od czasów powstania listopadowego, zadaniem kobiety stało się, stanie na straży „ducha polskiego”. Zdaje się, że dziewczęta wchodziły już w rolę Matki-Polki, od której wymagano ofiary i poświęcenia⁶. Wzięcie do ręki przedmiotu (w tym wypadku katechizmu) przez tkaninę (fartuszek) stanowi czytelny sygnał dwojakiego znaczenia. Postępuję się tak albo z najważniejszymi przedmiotami kultu (sacrum), żeby ich nie skalać, gdy wyznaje się zarazem swoją niegodność (profanum), albo z czymś co jest nieczyste tak, aby samemu nie ulec skazie. W tym wypadku mamy do czynienia z tym drugim schematem. Dziewczęta, uosabiające czystość i najwyższe wartości moralne, i które zarazem musiały być przekonane o swojej ważnej roli, aby nie skalać siebie i swojej polsko-katolickiej⁷ duszy, brały ów „nieczysty przedmiot” w swoje ręce za pomocą fartuszka. W tej sytuacji one stają się sacrum, a katechizm niemiecki sferą profanum. Owa tożsamość kobiet, reprodukowana przez szkolne dziewczęta odpowiadała zamysłowi „architektów” XIX-wiecznego porządku płciowego w Polsce. Robienie tego kobiecego gender-u i „wpychanie” w niego przez męską dominację zobaczymy w dalszej części referatu przy okazji rozważania wspomnień jednego z uczniów.

Wrócę teraz do wspomnień trójki dzieci, które przytaczałem przy okazji rozważań o fartuszku. Zawierają one mianowicie wzmianki na temat tego z czyjej inspiracji wzięły one udział w strajkach szkolnych.

Bohaterka i przywódczyni zajść we Wrześni w 1901 roku, tak oto piszę: „Szukając odpowiedzi na pytanie z jakich źródeł czerpałam natchnienie (…) muszę przede wszystkim zwrócić uwagę na wpływ domu rodzinnego. Ojciec mój, Stanisław Śmidowicz stał na czele 11-osobowej rodziny i był chyba największym autorytetem dla nas dzieci. (…) W domu rodzinnym mówiono wiele o Polsce, o tej która była i tej, która będzie. Krążyły też opowieści o przygodach nieznanego nam dziadka Śmidowicza w powstaniu 1863 r.”⁸. Jej młodsza koleżanka, wspominając strajk, odsłania przed czytelnikiem własne myśli, jakie tłoczyły się w jej głowie, podczas oddawania niemieckich katechizmów: „idź rzuć mu ten niemiecki Vater unser na katedrę, nie bój się, ojciec ci to kazał”⁹ oraz w dalszej części wspomnień: „Mój ojciec zakazał mi modlić się po niemiecku”¹⁰. Natomiast jeden z chłopców, tak pisze: „Podkreślam, że to wystąpienie moje (…) było zasługą matki”¹¹.

Przy pierwszej relacji zwraca uwagę brak występowania w niej matki Bronisławy Śmidowicz, chociaż wówczas żyła i miała się dobrze. Na czele rodziny stoi i autorytetem dla dzieci jest tylko ojciec oraz ewentualnie w kwestii autorytetu dziadek - powstaniec styczniowy. W drugiej relacji przykaz ojca staja się na tyle zobowiązujący, że zwycięża nawet drzemiący w Stanisławie Koczorowskiej strach przed nauczycielem. Jeśli zaś idzie o chłopca – Józefa Mikołajczaka, zamieszcza on informację o tym, czyją zasługą jest jego wystąpienie, na końcu swojej relacji, jakby te czyny należało przypisać jego matce, niźli jemu samemu.

Gdy dziewczęta inspirują się postawą i słowami ojca ich koledzy podkreślą zasługę matki w swoim postępowaniu przeciwko wykładaniu religii w języku niemieckim. Dzieci reprodukują tutaj pewne oczekiwania co do płci. Dziewczynki, zgodnie z praktyką ówczesnych kobiet, uczyły się widzieć w mężczyźnie wzór patriotyzmu w sferze publicznej, z jaką wiązała się ich działalność oraz uczy się je, jako późniejsze żony dzielić własny los z losem męża – nigdy odwrotnie. Co się zaś tyczy chłopców, to oni widzieli wzór w kobiecie – Matce-Polce, na której spoczywało patriotyczne wychowanie potomstwa. Tym samym syn potwierdza, że jego matka wywiązała się z tego czego oczekiwało od niej społeczeństwo (mężczyźni) – wychowała go na patriotę.

W większości opracowań dotyczących strajków szkolnych, możemy znaleźć informację, że przywództwo w strajku wiodły dziewczęta. Może to wydać się zaskakujące zważywszy na istniejące wtedy role płciowe. Postaram się teraz przyjrzeć temu zjawisku.

W latach 1906-1907 w dwóch trzecich szkół z przebadanych 45 to dziewczęta inicjowały opór, liczbowo więcej brało ich w nim udział i dłużej strajkowały niż chłopcy. Władze szkolne zauważały to i radziły uważać na agitację dziewcząt powyżej 14 roku życia¹². Podobnie było podczas pierwszej fali strajkowej. Opór we Wrześni w 1901 roku zainicjowała wspomniana już Bronisława Śmidowicz. W swoich wspomnieniach wymienia ona 22 dzieci, które otrzymywały karę chłosty za bunt na lekcjach religii. Było wśród nich 14 dziewczynek i 8 chłopców¹³, a więc proporcje płci są podobne jak w okresie drugiej fali strajków.

Przyczyny owego stanu są kilkupłaszczyznowe, aczkolwiek ogniskują się w panującym wtedy gender-em płci. Powyżej pisałem o istniejącej wówczas tożsamości kobiety Matce-Polce, którą dojrzewające fizycznie i psychicznie dziewczęta (szybciej niż chłopcy) starały się reprodukować we własnych postawach. Stały na straży religii, której nauczanie należało do obowiązków matki, a także czuwały nad wychowaniem patriotycznym potomstwa. Próby wyłamania się z owego schematu należały do narodowej zdrady i religijnej apostazji¹⁴.

Ów słuszność istniejącego porządku płci (męskiej dominacji) potwierdzają wspomnienia ucznia Bronisława Klimasa, który pisząc te słowa miał około 15 lat. Pozwolę sobie przytoczyć interesujący mnie fragment: „Nie wolno teraz nikomu z Polaków chłopów żenić się z Niemką lub iną jaką dziewczyną i to pod grzechem śmiertelnym. Nasze dziewczyny są najwspanialsze w całym świecie, są zdrowe, mocne, dobre i spokojne; kochać umią poczciwie, sami wiecie. Bo ile to razy niektóra gdy wyjdzie za chłopa, dostanie bicia i to wielkiego, a jednak siedzi i nie ucieka od niego, choć całe życie bije. Niemki kochać i żyć nie umieją i są brzydkie, niezgrabne. Dziewczyny nasz to samo nie wolno im nawet na Niemca lub Moskala, bo to wrogi; lepiej niech każda się do śmierci poświęci żyć panną, a za Niemca niech nie wychodzi, a jeżeli ją chce gwałtem do złego lub do żeniaczki zmusić, to lepiej wrogi najzawziętsze. Pamiętajcie dziewczyny dobrze i drugim opowiadajcie, ze nasza królowa polska Wanda wskoczyła do Wisły i utonęła, jak król Niemiec chciał się gwałtem z nią żenić. Tak raczej zróbcie jak Wanda!¹⁵”.

Okazuje się tutaj jak ważna jest kontrola i przestrzeganie przez Polki pewnych reguł, które czynią je dzięki temu dobre i oczywiście o wiele lepsze niż Niemki – kobiety wrogich Polsce mężczyzn. Swoje oddanie potrafią okazać nawet wtedy, gdy mężczyzna brutalnie wykorzystuje swoją dominacje poprzez bicie swojej żony. Co ciekawe Polakom nie wolno się żenić z Niemkami tylko „teraz”, natomiast Polkom chyba nigdy nie będzie wolno, skoro już Wanda nie chciała Niemca jako męża. Polacy żeniąc się z kobietą innej narodowości popełniają tylko grzech śmiertelny, a dla kobiet lepiej byłoby popełnić samobójstwo niż skalać się związkiem z mężczyzną z wrogiego narodu.

Przytoczony fragment pokazuje jak dzieci potrafią rozpoznawać i reprodukować gender oraz określać co wolno a co nie w odniesieniu do płci męskiej i żeńskiej. Oczywiście kobiecie wolno mniej niż mężczyźnie i powinna się raczej poświęcić (żyć samotnie bądź umrzeć) niż postępować zgodnie w własną wolą – wychodząc za mężczyznę innej narodowości niż polska.

To krótkie przyjrzenie się strajkom szkolnym z perspektywy gender ukazuje spore możliwości pozyskania nowych informacji, które przedtem nie były widocznie wcale bądź były widoczne tylko częściowo badaczom, którzy zajmowali się tą tematyką wcześniej. Również wśród dzieci i młodzieży możemy obserwować kumulację i zarazem nakładanie się tożsamości płciowych i narodowościowych oraz ich reprodukcję.

---

1. Kwiatek Józef, Pruski system szkolny, w: Wydarzenia wrzesińskie w roku 1901, pod red. Grota Zdzisława, Poznań 1964, s. 46-47.↩

2. Zarys przebiegu strajków jaki przytaczam jest krótki, gdyż nie jest on przedmiotem rozważań w niniejszym referacie. Obszerne omówienie przebiegu znajduje się w następujących pozycjach: wymienić!↩

3. Matuszewska Bronisława zd. Śmidowicz, Moje Wspomnienia, w: Wicie Wielkopolskie, rocznik VI, nr 5-6/1936, s.37.↩

4. Pawlak Stanisława zd. Koczorowska, Wspomnienia z minionych lat 1905-1906, w: Wydarzenia wrzesińskie w roku 1901, pod red. Grota Zdzisława, Poznań 1964, s.189.↩

5. Muzeum Regionalne we Wrześni, zespół: Strajk Szkolny, sygnatura: SSz 166, Wspomnienia Józefa Mikołajczaka z Kębłowa, s. 2-3.↩

6. Sokół Zofia, Rola czasopism kobiecych w kształtowaniu modelu domu rodzinnego i wzoru osobowego matki (1860-1914), w: Partnerka, Matka, Opiekunka, status kobiety w dziejach nowożytnych od XVI do XX wieku, pod red. Jakubiaka Krzysztofa, Bydgoszcz 2000, s. 143.↩

7. Sprzężenie Polskości i Katolickości w omawianym okresie, zob.↩

8. Muzeum Regionalne we Wrześni, zespół: Strajk Szkolny, sygnatura: SSz 162, Wspomnienia Bronisławy ze Śmidowiczów Matuszewskiej, s. 1.↩

9. Pawlak Stanisława zd. Koczorowska, Wspomnienia z minionych lat 1905-1906, w: Wydarzenia wrzesińskie w roku 1901, pod red. Grota Zdzisława, Poznań 1964, s.189.↩

10. Tamże, s.189.↩

11. Muzeum Regionalne we Wrześni, zespół: Strajk Szkolny, sygnatura: SSz 166, Wspomnienia Józefa Mikołajczaka z Kębłowa, s. 3.↩

12. Kulczycki John, Strajki szkolne w zaborze pruskim 1901-1907, Poznań 1993, s.236.↩

13. Matuszewska Bronisława zd. Śmidowicz, Moje Wspomnienia, w: Wicie Wielkopolskie, rocznik VI, nr 5-6/1936, s.37. Zobacz także: Grot Zdzisław, Wypadki wrzesińskie, w: Wydarzenia wrzesińskie w roku 1901, pod red. tegoż, Poznań 1964, s. 67, przypis 30.↩

14. Pietrow-Ennker Bianka, Tradycje szlacheckie a dążenia emancypacyjne kobiet w społeczeństwie polskim w dobie rozbiorów, w: Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, pod red. Żarnowskiej Anny i Szwarca Andrzeja, t. I, s.15.↩

15. Muzeum Regionalne we Wrześni, zespół: Strajk Szkolny, sygnatura: SSz 443, Zeszyt Bolesława Klimasa↩