DIALEKT	MAZOWIECKI	MAŁOPOLSKI	WIELKOPOLSKI	ŚLĄSKI	KRESOWO PŁN	KRESOWO PŁD
TERYTORIUM	Mazowsze bliższe Mazowsze dalsze Podlasie Suwalszczyzna Warmia Mazury Łowickie Lubawskie Ostródzkie	Małopolska środkowa Pogranicze wschodniego Mazowsza Pogranicze wschodnie starsze Pogranicze wschodnie młodsze Łęczyckie Sieradzkie Krakowskie Pogórze Podhale Spiż Orawa Część Żywiecczyzny	Gwary malborskie Bory tucholskie Ziemia chełmińsko-dobrzyńska Kociewie Kujawy wielkopolska	Śląsk PŁD -Cieszyński Śląsk Północny – opolski Środkowy – górny GWARY: Cieszyńskie Czadeckie Gliwickie Strzeleckie Główeckie Opolskie Niemodlińskie Śląsko-małopolskie	Grodzieńszczyzna Wileńszczyzna Litwa Białoruś	Część Podola Część pokucia Dawne woj. Lwowskie Tarnopolskie Lwowskie Stanisławowskie Część Wołynia
TERENY SPORNE jeżeli chodzi o przynależność do dialektów: Gwara łowicka (do dialektu Mazowieckiego albo Małopolskiego) Malborska (Mazowieckiego lub Małopolskiego) Łęczycko-sieradzkie (Wielkopolskiego/Małopolskiego) Gwary kociewskie, malborskie, lubawskie i warmińskie –osobny zespół dialektalny (dialekt mazowiecki/wielkopolski)
AKCENT	przedostatnia	Przedostatnia Na Podhalu pierwsza	przedostatnia	Przedostatnia Gwara jabłonkowska - pierwsza
SAMOGŁOSKI (mapki z ę i ą)
SAMOGŁOSKI	E RUCHOME – w dużej części - tendencje do unikania (do Mikołajk) A KRÓTKIE (O JASNE) -wymawiane wąsko, co skutkuje przejściem ja -> je; Ra->Re (reno); arw->erw (umerw) BRAK PRZEGŁOSU (mietła, wiezła) Y wymawiane jako I po twardej	EŁ -> OŁ (pudołka) YŁ -> UŁ (był – buł) AJ -> EJ (tutej) O -> Ó (do dómu) przed spółgłoskami półotwartymi LABIALIZACJA (łokno) E RUCHOME (kotek, kotka) WTÓRNE E RUCHOME (we wodzie, ze sokiem) PREJOTACJA	AJ -> EJ w formach trybu rozkazującego Dyftongiczna wymowa samogłosek (zbliżenie do i – złyi, ribi) W wygłosie mieszanie o/wo (okno – wokno, woda – oda) E RUCHOME	Cechy wielkopolskie na Śląsku północnym m.in. dyftongiczna wymowa W Bierniku r.ż. – E -> A (widza ta krowa) AJ -> EJ (tutej) E RUCHOME	E RUCHOME AKANIE (do-la-ry – akcent na la. AKANIE polega na przejściu nie akcentowanego O -> A = dalary. Godzina – gadzina) MIESZANIE O i U (przecierek, łowka – u zapisanego jako u lub ó)	E RUCHOME E WSTAWNE (tam gdzie go nie powinno być kiosek, pysek) LABIALIZACJA (łulica // wulica) Samogłoski akcentowane są przedłużane, a pozostałe są zwężąne (dziękuję – dzikui, elektryka – ylyktryka, bezrobotny – bezrubutny) SAMOGŁOSKI WTÓRNE (wiater – wiatyr, termometr - termumetyr)
FONETYKA MIĘDZYWYRAZOWA	Nieudźwięczniająca	Udźwięczniająca poza lubelskim i sandomierskim	Udźwięczniająca	Udźwięczniająca	Nieudźwięczniająca	Udźwięczniająca
MAZURZENIE (zaliczamy do zjawisk spółgłoskowych) – 3 szeregi: s, z, c, dz // sz, ż, cz, dż // ś, ź, ć, dź	Mazurzenie na większej ilości obszarów, oprócz: okolice Sejn i wschodniego Podlasia Jabłonkowanie	Mazurzenie oprócz pogranicza wchodniego	Nie mazurzy	Mazurzenie na Północy Jabłonkowianie na południu w gwarze jabłonkowskiej	Ś, ź, ć, dź jako zmiękczone si, zi, ci, dzi (sile dzik, siedem, niedzieli)
ZJAWISKA SPÓŁGŁOSKOWE	Ra -> wre Ja -> je Synchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich (piasek -psiasek/miasto –mniasto) wymowa typu śwat, śwynia w Narzędniku końcówka AWI -> AMY (rękamy) Twarda wymowa LI -> LY (lypa) Mieszanie szeregu KI, GI, HI, KY, GY, HY // KIE, GIE i KE, GE (kedy, kielner)	Przejście CH -> K (dach -> dak) Przestawka w grupach: KR, ŚR, (który -> tkóry, środa -> rśoda) Podwajanie spółgłosek S, Ś (bosso) Uproszczenie w grupie spółgłoskowej (czeba)	Uproszczenie grup spółgłoskowych Dysymilacja grup ŚR/ŻR -> ŚŻ, ŹŻ (źródło -> źródło) Zmiękczanie N, T, D przez poprzedzające je głoski przednie (wino -> wijo) Wyodrębnienie się J przed spółgłoskami miękkimi (cjojcia) Kwiat (V w pisowni ) Ch, t, s, k, zachowanie dźwięcznośći w (wymowa typu: chfała, fiatr) RS, RŻ w Z, RZ – Ż (skażyć się) KA RZ/Ż w SZ (bliszszy)	Uproszczenie grup spółgłoskowych (lekki -> Leki) R prekatywne (grzyby -> grrzyby) [po r prekatywnym zachowuje się I, a po SZ, CZ, Ż – I zachowuje się na Podhalu	Zachowna R miękkie H wymawiane jako HI (chitry) Wymowa typu Słonce tancować. Jeśli po Ń pojawi się spółgłoska twarda to Ń przechodzi w N (Słonce) Ł przedniojęzykowo zębowe Podwajanie N w przymiotnikach (szklanny, drewnianny). Ale jeżeli już ,,z natury” pojawiają się spółgłoski podwojone to są usuwane (lekki -> leki)	L miękkie Przed E lub Ę – K, G, H wymawiane miękko – KIE, GIE (Kiempa, gięsty) Pi -> PY (piwo -> pywo) WI – WY (chwilka – chwylka MI -> MNI (miód ->mniód) Ł przedniojęzykowo zębowe CH wymawiane bezdźwięcznie (jak w ogólnej polszczyźnie) H wymawiane dźwięcznie RZ wymawiane jako RŻ (gorzki – gorżki) W -> U przed spółgłoskami zębowymi (zabawny -> zabawny)
FLEKSJA	nieściągnięte formy czasowników (bojać się) Formy liczby podwójnej (niesie ta) Zanik formy męskoosobowej (chłopy kosiły)	1 os. L.mng cz. Teraźniejszego – MY, WA, MA (niesiemy, niesiewa, niesiema) Twarda wymowa (idymy)	Kontaminacja końcówek dwóch liczb – liczby podwójnej z liczby mnogiej (Robimy, robita) DOP. L. POJ Rzeczowniki r. nijakiego na O (picio, życio, śniadanio)	Formy liczby podwójnej (wozoma, robita) Wpływ deklinacji przymiotnikowej – do rzeczowników dodana końcówka przymiotnikowa (tych dobrych synów –tych dobrych synych	1 os. L. mng – końcówka MI (chcemy, wiemi) Imiesłów na WSZY w znaczeniu czasu przeszłego (co ty zrobiwszy, gdzie on poszedwszy) Użycie JEST w miejscu ogólnopolskiego SĄ (czy jest bułki?) Nie istnieje kat. Męskoosobowa (panowie chodzili)	Formy analityczne (czyli zawsze z zaimkiem – ja myślał, a nie myślałem) Nie istnieje kat. Męskoosobowa (psy szczekali)
SŁOWOTWÓRSTWO					CEL – końcówka U zamiast OWI (żebrakowi -> żebraku) Psiak -> Psiuk Koci -> Kociaczy Drożyzna -> Drogość DLA + DOP. = Dała dla Jana (zamiast dała Janowi)	Zmiana rodzaju (ten gitar, to gimnazji) Szerzenie się końcówki OWI w CEL. (psowi, kolegowi) Formant na KO, CIO, CZUK (Szczepko, Tatko, Tomcio)