Łuski – cienkie płytki kostne pokryte szkliwem osadzone w kieszonkach, stanowiące osłonę ciała, przeważnie ułożone w podłużne i poprzeczne szeregi, zachodzące na siebie dachówkowato, pokryte śluzem. U wielu gatunków kolor łusek pełni funkcję maskującą. Są one wytworem skóry właściwej. Łuski wraz z pokrywającym je śluzem zmniejszają opór ciała poruszającej się ryby. Łuski ryb przyrastają okresowo. Wiosną i latem ryby rosną szybko, linie przyrostu łusek są szersze i ułożone rzadziej; widać je w postaci jasnych pasków. Jesienią i zimą linie przyrostu są węższe i tworzą paski ciemne. Na podstawie liczby pasków można określić wiek ryby.

Typy łusek

CHRZĘSTNOSZKIELETOWE

• plakoidalne – najbardziej pierwotne, składające się z ukrytej głęboko w skórze płytki kostnej i osadzonego na niej ząbka zbudowanego z dentyny i pokrytego szkliwem, występują u ryb spodoustych, nazywane są zębem skórnym

• ganoidalne – w kształcie rombu, powleczone ganoiną, występują m.in. u jesiotrokształtnych

  • łuski kosmoidalne – zbudowane z kosminy (dawne dwudyszne i trzonopłetwe)

KOSTNOSZKIELETOWE

• łuski elastyczne – u większości współczesnych gatunków ryb, mają one widoczne skleryty (słoje przyrostowe) pozwalające określić wiek ryby, dachówkowato

  • cykloidalne (koliste) – okrągłego kształtu, o tylnych brzegach gładkich

  • ktenoidalne (grzebykowate, zgrzebłowate) – o powierzchni szorstkiej w dotyku, z krawędzią ząbkowaną

Ryby chrzęstnoszkieletowe

Ryby chrzęstnoszkieletowe, ryby chrzęstne (Chondrichthyes) – gromada kręgowców wodnych – tradycyjnie zaliczanych do ryb właściwych(Pisces) – obejmująca chimery, płaszczki i rekiny, łącznie ponad 1000 gatunków. Żywią się pokarmem zwierzęcym. Większość gatunków ryb chrzęstnych żyje w wodach morskich. Rekiny znane są z zapisów kopalnych datowanych na ponad 400 mln lat, płaszczki pojawiły się prawdopodobnie 200 mln lat temu.

Budowa

Jak sama nazwa wskazuje chrzęstnoszkieletowe mają chrzęstny szkielet i strunę grzbietową. Ich ciała są nagie lub pokryte łuskami plakoidalnymi, tzw. zębami skórnymi. Brak pęcherza pławnego, skrzela mają osobne ujścia w postacie 4 - 7 par szpar skrzelowych. Ciało ma wrzecionowaty kształt, u płaszczek jest mocno spłaszczone grzbietowo-brzusznie. U spodoustnych (płaszczki i rekiny) przód głowy jest wyciągnięty w dziób, pod którym znajduje się otwór gębowy i narządy węchu. Promienie płetw spodoustnych są miękkie. Płetwa ogonowa jest asymetryczna, szczęki uzbrojone w potężne pokryte szkliwem zęby. Brak pęcherza pławnego, łuk żuchwowy ruchomo zestawiony z puszką mózgową. Tuż za oczami znajduje się połączony z gardzielą otwór, zwany tryskawką, będący rudymentem dodatkowej szpary skrzelowej. U zrostogłowych puszka mózgowa jest zrośnięta z górną częścią łuku żuchwowego na stałe. Ich zęby nie mają szkliwa, tworzą tzw. płytki żujące. 4 pary szpar skrzelowych leżą blisko siebie i są przykryte wspólnym fałdem skórnym, dlatego widoczna jest tylko jednak z nich. Pływalność niektórych chrzęstnoszkieletowych zwiększa bogata w tłuszcz wątroba. Niektóre ryby mają jednak pływalność ujemną, dlatego muszą znajdować się w ciągłym ruchu, w przeciwnym razie bowiem mogłyby opaść na zbyt duże głębokości.

Odżywianie się

Spodouste są drapieżnikami, przystosowanymi do ścigania swoich ofiar, do których zalicza się przeróżne zwierzęta, od skorupiaków po walenie. Wyczuwają swoje ofiary z dużych odległości dzięki rozwiniętemu zmysłowi węchu. Niektóre gatunki stanowią zagrożenie dla człowieka. Najwięksi przedstawiciele spodoustych, np. rekin wielorybi żywią się planktonem. Ich zęby są bardzo małe, w jamie ustnej rozwinęły się sztywne wyrostki filtrujące wodę i odcedzające plankton. Ryby zrostogłowe również są drapieżnikami: żywią się głównie skorupiakami, mięczakami, szkarłupniami i parzydełkowcami. Nieliczne gatunki chrzęstnoszkieletowych są padlinożercami (np. wygryzacz) lub pasożytami, żerującymi na dużych rybach kostnoszkieletowych lub na ssakach morskich.

Rozmnażanie

U chrzęstnoszkieletowych występuje zapłodnienie wewnętrzne, część płetw brzusznych u samców przekształciła się w narząd kopulacyjny – pterygopodium. U spodoustych występuje kloaka. Większość gatunków jest jajorodna, nieliczne jajożyworodne lub żyworodne. W zależności od gatunku jednorazowo na świat przychodzi od 2 do 300 młodych.

Cechy charakterystyczne

• szkielet oraz czaszka zbudowane z chrząstek, bez kości

• szczeliny skrzelowe w liczbie 1–7 (najczęściej 5) na każdym z boków ciała, bez pokrywy skrzelowej

• płetwy piersiowe ustawione poziomo

• heterocerkiczna płetwa ogonowa

• ciało nagie, bądź pokryte łuskami plakoidalnymi

• zęby osadzone w tkance łącznej, wymieniane okresowo

• brak pęcherza pławnego, rolę pęcherza pełni wątroba z dużą ilością tłuszczu zmniejszająca ciężar ryby

• złożony układ rozrodczy, zapłodnienie wewnętrzne, u samców obecne pterygopodium, ryby jajorodne (jaja w twardych otoczkach) lub jajożyworodne

• poza nielicznymi wyjątkami żyją w wodach słonych

• płetwy brzyszne otaczają odbyt i polączone są z układem rozrodczym

Od bezszczękowców różnią się dobrze rozwiniętymi szczękami, parzystymi nozdrzami i obecnością płetw parzystych. Od ryb kostnoszkieletowych odróżnia je przede wszystkim budowa szkieletu, łusek i zębów.

Ślady kopalne

Najstarsze ślady kopalne chrzęstnoszkieletowych są bardzo ubogie – ograniczają się do łusek pochodzących z terenów obecnej Ameryki Północnej z okresu ok. 455 mln lat temu i nie przez wszystkich paleontologów są akceptowane, ponieważ znacznie różnią się od łusek współczesnych rekinów. Paleontolodzy są zgodni co do tego, że chrzęstnoszkieletowe pojawiły się na początku syluru. Najstarszy znany rodzaj nazwano Elegestolepis. Najstarsze znalezione zęby rekina (z rodzaju Leonodus) pochodzą z okresu ok. 400 mln lat temu.

Główne dwa kierunki rozwojowe chrzęstnoszkieletowych to sprawnie pływające rekiny o wydłużonym ciele oraz prowadzące przydenny tryb życia płaszczki o charakterystycznym dyskoidalnym kształcie ciała. Odrębną gałąź stanowią chimery.

Ryby chrzęstnoszkieletowe
zrosłogłowe chimery

W oceanach żyją też ryby, które zachowały cechy pośrednie pomiędzy rekinami, a płaszczkami. Należą do nich piłonosy, ryby piły oraz ryby przypominające kształtem gitarę (z ang. guitar-fish)

Rhinobatos lentiginosus

Systematyka

Do roku 2007 opisano naukowo ponad tysiąc gatunków ryb chrzęstnoszkieletowych z 1170 odkrytych^[1]. Tradycyjny podział na rekiny i płaszczki nie odzwierciedla w pełni relacji pokrewieństwa i ewolucji ryb chrzęstnoszkieletowych. Współcześnie żyjące gatunki dzielone są na dwie podgromady^[2]:

• spodouste (Elasmobranchii) – obejmuje rekiny i płaszczki, pysk na dnie, płetwa heteroscerkiczna

• zrosłogłowe (Holocephali) – obejmuje chimery, pysk polożony dystalnie, fałd zakrywający skrzela, płetwa Dy…

największy chrzestnoszkieletowiec : rekin wielorybi – Rhincodon typus 12-14 metrów

Ryby kostnoszkieletowe, ryby kostne (Osteichthyes) 30 000 gatunków

– nadgromada kręgowców wodnych obejmująca promieniopłetwe i mięśniopłetwe. Najstarsza znana ryba kostnoszkieletowa, Guiyu, żyjąca w późnym sylurze, około 419 mln lat temu, należała już do mięśniopłetwych, co dowodzi, że linia rodowa kostnoszkieletowych rozeszła się na mięśniopłetwe i promieniopłetwe nie później niż 419 mln lat temu. Zasiedlają wszystkie typy wód: słodkie, słone i słonawe

Cechy charakterystyczne

• znaczna część szkieletu skostniała, co odróżnia je od ryb chrzęstnoszkieletowych, stanowiących odrębną gromadę

• ciało pokryte łuskami lub nagie

• w większości wyposażone w pęcherz pławny, który u niektórych (dwudyszne) pełni funkcję dodatkowego narządu oddechowego

• pojedyncza szczelina skrzelowa osłonięta pokrywą skrzelową (operculum)

• brak przegród międzyskrzelowych

• brak zastawki spiralnej w jelicie (zastawka spiralna zwiększa powierzchnie wchłaniania)

• u większości gatunków zapłodnienie zewnętrzne (tylko 500gat wewnętrzne zapłodnienie)

• płetwa tłuszczowa

• wejście błędnika otwarte

Systematyka

ITIS dzieli ryby kostnoszkieletowe na dwie gromady:

• Actinopterygii – promieniopłetwe 30 000 tys gatunków

Chondrostei - kostnołuskie – 37 gat

Polypteriformes 11 gat

Actinpenserifromes 23 gat – jesiotrowate (nie są kostnoszkieletowe)

Neopterygii - nogopłetwe 1 gat

Holostei - przejściowce

Amiiformes 1

Lepisosteiformes 7

Teleostei - Kostnoszkieletowe 29 000 tys w 38 rzędach

Śledziokształtne

Łosio kształtne

Karpiokształtne

Sumokształnte

Kąsaczkokształtne

…………………………..

• Sarcopterygii – mięśniopłetwe 8 gatunków

Crossoptrerygyii – Trzonopłetwe 2

Dipnoi - Dwudyszne 6

Wcześniejsze klasyfikacje stawiały Osteichthyes w randze gromady żuchwowców i dzieliły na 4 podgromady, a te na następujące rzędy:

• dwudyszne (Dipneusti) – 6 gatunków

• trzonopłetwe (Crossopterygi)

• ramieniopłetwe (Brachiopterygii)

  • wielopłetwcokształtne (Polypteriformes)

• promieniopłetwe (Actinopterygi)

Według klasyfikacji Nelsona z 1994 roku Osteichthyes w ogóle nie istnieje, ponieważ została uznana za grupę polifiletyczną, a więc grupującą organizmy pochodzące od różnych przodków.

Nowsze trendy kladystyczne plasują dwudyszne i trzonopłetwe razem z czworonogimi (Tetrapoda) w grupie mięśniopłetwych (Sarcopterygii), z tym, że uzyskują one wówczas nową rangę – gromady. Promieniopłetwe (Actinopterygii) utrzymują swój status podgromady, choć zachodzą w ich wewnętrznej klasyfikacji znaczne przetasowania, a ramieniopłetwe (Brachiopterygii) pozostają również jako niewielka podgromada ryb kostnych. Według innej klasyfikacji jedyny rząd ramieniopłetwych (wielopłetwcokształtne) zaliczany jest do promieniopłetwych, a takson Brachiopterygii w ogóle przestaje istnieć.

kie, słone i słonawe. Obecnie znanych jest ponad 24 000^[3] gatunków ryb kostnych. Szacuje się, że jest ich znacznie więcej.

Przedstawiciele ryb kostnoszkieletowych:

1 –pstrąg tęczowy (Oncorhynchus mykiss),

2 –Pontinus nematophthalmus,

3 – Aracana aurita,

4 –Peristedion gracile

Głowa:

Różnice między kościstymi a chrzęstoskrzeletowymi

• wielkość

• łuski

• środowisko

CHONDRICHTHYES – RYBY CHRZĘSTNOSZKIELETOWE (960gat)

PRZEDSTAWICIELE: Elasmobranchii (spodouste) i Holocephali (zrosłogłowe)

950 gatunki 34 gatunki

- niezbyt liczna grupa systematyczna, należą do nich : rekiny, płaszczki, ryby o interesujących cechach morfologicznych i fizjologicznych

- środowiskiem życia są wody morskie

- główna masa mięśni leżących po bokach szkieletu osiowego i po jego stronie grzbietowej jest podzielona przez przegrody z tk. łącznej na człony, zwane MIOMERAMI

- włókna sąsiadujących miomerów tworzą tzw. PRZEBIEGI (trajektorie), każdy przebieg zatacza w ciele łuk, którego końce dobiegają do linii środkowej ciała, środek zaś zbliża się do skóry.

- powyginanie miomerów usprawnia prace mięśni, ponadto umożliwiają szczelne upakowanie włokien kurczliwych

- skórę pokrywają drobne łuski, budową mikroskopijną zbliżone do budowy zębów, które stoją obok siebie, nie pokrywając się nawzajem. Nie są okryte, lecz nagie (podobnie jak zęby), ich warstwa zew jest homologiczna do szkliwa zębów i nazywają się ŁUSKI PLAKOIDALNE, dzięki nim skóra ryb jest szorstka, stanowią także mniejszy opór dla wody

- stężenie soli w tkankach tych ryb nie różni się wiele od stężenia soli w tkankach innych ryb, jednakże ciśnienie osmotyczne płynów ustrojowych jest wyższe od ciśnienia wody morskiej (zawierają one drobnocząsteczkowe związki organiczne; mocznik, tlenek trójmetylaminy, aminokwasy i węglowodany)

- ryby te wydalają odpadki metabolizmu białek w postaci mocznika, równocześnie utrzymując w tkankach jego wysokie stężenie

- nabłonek kanalików nerkowych zdolny do aktywnego pobierania mocznika do krwi

- u Elasmobranchii występuje zapłodnienie wewnętrzne (ważna cecha)

- żyworodne

• Części płetw brzusznych samca są zmienione w narządy kopulacyjne służące do wprowadzania plemników do kloaki samicy.

• Zapłodnienie to zapobiega marnotrawstwu plemników i jaj oraz

• Umożliwia dalsze usprawnianie rozwoju zarodkowego. Okrycie dużych, nielicznych jaj silną rogową osłoną zapewniającą niejadalność, rozwój zarodków w jajowodach samicy i żyworodność (rekiny, płaszczki)