1. Pojęcia:

a) Podróże morskie i odkrycia geograficzne – u schyłku XV wieku żeglarze hiszpańscy i portugalscy ruszyli na podbój nowego świata. W latach 1492 – 1493 odbyła się pierwsza wyprawa Krzysztofa Kolumba. W latach 1497 – 1498 Vasco da Gama odkrył drogę morską do Indii, opływając Afrykę. Włoski żeglarz Amerigo Vespucci badał i opisywał wschodnie wybrzeża Ameryki Południowej. W roku 1519 rozpoczęła się wyprawa dookoła świata pod dowództwem Ferdynanda Magellana, po jego śmierci kontynuowana przez del Cano.

b) Antropocentryzm – ( gr. Anthropos „człowiek”, łacińskie centrum „środek” ) podstawa renesansowego humanizmu. Pogląd, zgodnie z którym człowiek jest w centrum i celem wszechświata, w wersji umiarkowanej zaś akcentujący wyjątkową pozycję człowieka w świecie.

c) Teoria heliocentryczna – wprawdzie myśl o ruchu Ziemi wokół Słońca można znaleźć już w III wieku przed naszą erą u Arystracha z Samos, ale została ona na wiele wieków odrzucona. Sformułowanie teorii heliocentrycznej ( gr. Helios „Słońce” ) i zbadanie jej konsekwencji dla astronomii było dziełem Mikołaja Kopernika ( 1473 – 1543 ), astronoma, matematyka, prawnika, ekonomisty, stratega, lekarza, astrologa, i duchownego katolickiego. Opublikowane w 1543 roku w Norymberdze dzieło pod tytułem „De revolutionibus orbium coelestium” ( O obrotach sfer niebieskich ), w którym zaprezentował tę teorię, spotkało się z potępieniem wybitnych przedstawicieli epoki, m.in. Lutra i Kalwina. W 1616 roku zostało wpisane do kościelnego indeksu ksiąg zakazanych; a wykreślone z niego dopiero w roku 1828. Według Kopernika wszechświat jest doskonały, symetryczny i piękny, więc planety poruszają się wokół Słońca po orbitach mających kształt figury doskonałej – koła. Dziś wiadomo, że ich orbity mają kształt elipsy. Historyk nauki, filozof i fizyk Thomas Samuel Kuhn ( 1922 – 1996 ) użył wyrażenia przewrót kopernikański, wskazującego na to, że teoria heliocentryczna Kopernika dokonała rewolucji w nauce. Po pierwsze, będąc dziełem człowieka, stanowiła potwierdzenie wielkości ludzkiego umysłu. Po drugie, oznaczała, że planeta zamieszkana przez ludzi nie jest centrum wszechświata, co w dobie antropocentryzmu mogło się wydawać paradoksalne! Po trzecie, potwierdzała tezę, że każda naukowa teoria przyrodnicza powinna być wynikiem obserwacji.

d) Miasto idealne – renesansowe dążenie do urzeczywistnienia ideałów utopijnych i połączenia tego, co rozumne, z tym, co piękne i użyteczne, znalazło swój wyraz w koncepcji miasta idealnego. Autorem pierwszego słynnego projektu takiego miasta był włoski rzeźbiarz, architekt i teoretyk sztuki Antonio Francesco di Filarete. W „Traktacie o architekturze” wyrysował plany idealnego miasta Sforzinda; nazwę zawdzięczało nazwisku księcia Sforzy, któremu Filarete zadedykował dzieło. Miasto zamknięte było w figurze idealnej: okręgu. W miejscach przecięć ulic znajdowały się place. W centrum miały się znajdować budowle użyteczności publicznej. Projekt ten nie został jednak zrealizowany. Jedną z nielicznych prób wcielenia w życie idei takiego miasta odnaleźć można w planie Zamościa. Na zamówienie kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamojskiego włoski architekt Bernardo Moradno zaprojektował całkiem nowe miasto, którego budowę prowadzono w latach 1578 – 1600. Zamość został wzniesiony jako miasto twierdza, okolone nowoczesnymi jak na owe czasy obwarowaniami bastionowymi. W centrum znajdował się rynek na planie kwadratu o boku długości 100m, otoczony bogato zdobionymi kamienicami. W bezpośredniej bliskości rynku wzniesiono świątynie chrześcijańskie różnych wyznań oraz synagogę. Geometryczne rozplanowanie całości miało być świadectwem ładu i zgodności z matematycznie pojmowanym porządkiem świata.

e) Rozkwit rzeźby – twórcy rzeźby, bardzo wówczas bogatej i dekoracyjne, wzorowali się na rzeźbie rzymskiej, ale byli nowatorscy , twórczy. Dzięki Michałowi Aniołowi rzeźba stała się dynamiczna, szczególnie bogata.

f) Popularność biografii – jednym z przejawów renesansowego antropocentryzmu i humanizmu było pojawienie się w piśmiennictwie licznych biografii. Teksty tego typu obecne były w kulturze od dawna; dość przypomnieć słynne i chętnie czytane antyczne „Żywoty sławnych mężów” Plutracha i „Żywoty cezarów” Jakuba de Voragine, zawierającą opowieści hagiograficzne. Typowa biografia przedrenesansowa – zwłaszcza średniowieczna – nie ujmowała jednak życia człowieka jako czegoś swoistego, niepowtarzalnego. Wcześniej przedstawiano przede wszystkim, to co typowe, bo głównym celem opisu życia było wychwalenie bohatera biografii oraz przedstawienie wzorca osobowego do naśladowania. W efekcie opowieści tego typu były schematyczne. Postaci przedstawione w biografiach renesansowy także mogły być wzorcami dla czytelników. Uwaga twórców koncentrowała się jednak na tym, co jednostkowe, na konkretnym losie człowiek wybitnego, traktowanym jako niepowtarzalny. Najdoskonalszym przykładem tego rodzaju tekstu były „Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów” Giorgia Vasariego, wielotomowy zbiór opowieści o największych artystach włoskiego odrodzenia.

g) Arianie ( bracia polscy ) – swoją ideologię wywodzili od żyjącego w IV wieku w Aleksandrii Ariusza. Kwestionował on niektóre dogmaty religii chrześcijańskiej, m.in. Trójcy Świętej. Arianie wykształcili styl życia różny on stylu reszty szlachty. Ci zwolennicy całkowitej równości między ludźmi ubierali się na szaro, jako konsekwentni pacyfiści przypasywali sobie drewniane miecze, nie uznawali służenia w wojsku, posiadania majątków i obejmowania urzędów. Słynni arianie to Włoch Faust Socyn, Polscy Szymon Budny i Grzegorz Paweł z Brzezin.

h) Antagonizm Rzym – reformacja – uzyskał w Polsce ( podobnie jak w Niemczech czy Francji ) ostre zabarwienie narodowe. Zamiast katolicki zaczęto używać przymiotnika rzymski, aby w ten sposób podkreślić cudzoziemskie pochodzenie tej odmiany chrześcijaństwa. Walka z przewagą łaciny, dążenie do uniezależnienia państwa i Kościoła od Rzymu, wszystko to z jednej strony pogłębiało poczucie odrębności i dumy narodowej, które znalazło m.in. swój wyraz w słynnym postulacie sejmiku średzkiego w 1534 roku ( albowiem każdy naród ma swym językiem pisma, a nam księża każą głupim być ); z obozu reformacyjnego wyszedł też nasz pierwszy hymn państwowy: „Modlitwa za Rzecz Pospolitą naszą i za Króla”, którego autorem był kalwin A. Trzecieski.

i) Irenizm – kierunek w teologii chrześcijańskiej dążący do ustanowienia zgody między wyznaniami za cenę wzajemnych ustępstw doktrynalnych, reprezentowany w Europie m.in. prze Erazma z Rotterdamu.

j) Funeralny – związany z pogrzebem, żałobą po osobie zmarłej ( łac. funus „pogrzeb” ).

k) Personifikacja poezji – Cesare Ripa, uczony włoski, humanista ze Sieny, wydałw 1593 roku ogromne dzieło pod tytułem „Inconologia”, zawierające około 400 alegorycznych wizerunków, mających zobrazować pojęcia abstrakcyjne. „Inconologia” to dzieło z pogranicza literatury i plastyki. Słowa komentują tu obraz, a obraz jest niezbędną ilustracją słów – zgodnie z antyczną zasadą wspólnoty sztuk: poezji i malarstwa. Alegorią poezji jest kobieta z odsłoniętą piersią, sukni usianej gwiazdami i wieńcu laurowym na głowie, wsparta na plektrum ( instrumencie muzyczny, ), w prawej ręce trzymająca flet. Piersi pełne mleka to symbol obfitości, bogactwa pomysłów. Suknia jak nocne niebo przypomina, że talent jest darem niebios. Wieniec laurowy to symbol triumfu, wybitnych osiągnięć. Plektrum i flet symbolizują związek poezji z muzyką.

l) Poeta doctus – wyrażenie łacińskie poeta doctus ( poeta uczony ) oznacza poetę, którego twórczość jest świadectwem doskonałej znajomości dorobku artystycznego innych autorów i osiągnięć rozmaitych dziedzin sztuki i nauki.

m) Personifikacja sztuki – alegorią sztuki w dziele Ripy jest kobieta trzymająca w prawej ręce dłuto i pędzel, lewą zaś obejmującą tyczkę, wokół której pnie się młoda roślina. Dłuto i pędzel to symbole najważniejszych sztuk naśladujących naturę: rzeźby i malarstwa. Tyczkę można interpretować jako znak niezmiennych reguł tworzenia, które przez wieki pozwalają wytyczać kierunek działalności artystycznej. Roślina – przywodząca na myśl zieleń, kolor nadziei – to znak nadziei artystów na nieśmiertelną sławę.

n) Motyw świata – teatru – świat – teatr ( łac. teatrum mundi ) to określenie motywu, którego istotą jest porównanie życia ludzkiego do spektaklu. Zgodnie z tą przypisaną Platonowi koncepcją los bądź istota wyższa, która stworzyła świat ( Demirug, Bóg ), jest jednocześnie reżyserem i widzem rozgrywających się tutaj wydarzeń. Ludzie przypominają w tej wizji aktorów albo nawet marionetki, które mogą jedynie odgrywać przeznaczone dla nich role.

o) Utopia – wizja idealnego społeczeństwa; termin wprowadzony przez Thomasa More`a; ideologia społeczno - -polityczna, opierająca się na marzeniach o idealnym ustroju i krytyce istniejących warunków społecznych; potocznie: niezniszczalny pomysł, mrzonka.

p) Synkretyzm – łączenie różnych sprzecznych teorii oraz poglądów.

q) Poezja łacińska i polsko – łacińska – wprawdzie odrodzenie to rozkwit literatur w językach narodowych, także polskim, lecz łacina pozostawała jeżykiem elit. Toteż pierwsi, wcale nie tak nieliczni, pisarze humaniści tworzyli niekiedy wyłącznie po łacinie, bardzo język ten rozwijając i doskonaląc. Jednym z najwybitniejszych autorów kunsztownych wierszy nowołacińskich był Klemens Janicki ( 1516 – 1543 ). Ten bardzo utalentowany, pracowity, zmarły w młody wieku poeta pochodził z rodziny chłopskiej. Możliwość rozwijania niezwykłego talentu zawdzięczał opiece kilku mecenasów.

r) Mecenas – protektor, opiekun pisarzy, artystów, uczonych.

2. Sztuka

„Piękno rzeczy śmiertelnych mija, lecz nie piękno sztuki” – pisał Leonardo da Vinci. Renesans w dziejach sztuk plastycznych to kres, w którym twórcy szukali własne, oryginalnej drogi wyrażania artystycznego „ja”. Kolebką renesansu była piętnastowieczna Italia, konkretnie Florencja. Tworzyli tam m.in.: malarze Piero della Francesca, Sandro Botticelli, rzeźbiarz Donatello, architekt Filippo Brunelleschi oraz trzej najwybitniejsi artyści epoki: Leonardo da Vinci, Michelangelo Buonarroti – Michał Anioł, i Rafael. Florenckie ożywienie sztuki było możliwe dzięki rodom kupieckim, które finansowały przedsięwzięcia artystyczne, aby w ten sposób dać wyraz swojej potędze i zamożności, do najsłynniejszych florenckich rodów należeli Medyceusze. Wśród okoliczności, które wpłynęły na rozwój architektury i sztuk renesansu, wymienia się m.in. udoskonalenie techniki prowadzenia wojen. Mury obronne nie mogły ochronić miast przed ogniem dział. Funkcje obronne miały teraz pełnić fortyfikacje ziemne, przesuwane na przedpola miast. Stworzyło to możliwość projektowania założeń urbanistycznych w coraz większym stopniu uwzględniających potrzeby człowieka. Wydarzeniem mającym bardzo duży wpływ na rozwój sztuki tego okresu było wynalezienie i opublikowanie w XV stuleciu rękopisu traktatu rzymskiego architekta Witruwiusza pod tytułem „O architekturze księg dziesięć”. Architekci renesansu, zainspirowanie dziełem Witruwiusza, ustalili proporcje, wzory i zasady stosowania antycznych porządków architektonicznych, utrwalając ich znaczenie. Artyści próbowali w swoich dziełach wskrzesić ducha antyku. Renesansowe odwołanie miały stanowić twórcze odczytanie myśli starożytnych. Antyk był dla artystów tego okresu źródłem inspiracji, a nie wzorem do odtwarzania. Harmonia, symetria, rytm, ład, umiar, odpowiednie proporcje, zgodna z wzorcami matematycznymi koncepcja – to wszechobecne cechy dzieł sztuki. Twórcy malarstwa, rzeźby i płaskorzeźby tego okresu wykorzystywali studia nad perspektywą, anatomią, proporcjami ludzkiego ciała. Zaczęli ukazywać nagie postacie. Podejmowali coraz więcej tematów świeckich. W renesansie, podobnie jak w antyku, powstawały pomniki konne i popiersia, Dzięki wzmożonemu zainteresowaniu światem przyrody nastąpiło wówczas także usamodzielnienie się pejzażu jako nowego tematu i gatunku malarskiego; od starożytności do XVI wieku pejzaż stanowił najczęściej tło dla przedstawionych scen, tematem samodzielnym był wyjątkowo. Twórcy renesansowego malarstwa odrzucili płaską, hierarchiczną kompozycję, która pozbawiała dzieło wewnętrznej głębi, i świadomie stosowali zasady geometrii, skróty perspektywiczne. Pragnęli, by postawy i ruch ukazywanych postaci odzwierciedlały to, co można zaobserwować w naturze. Powstające wcześniej malarstwo wykonywane było przez zestawienie obok siebie czystych barw. W dziełach renesansu zaczęto stosować miękki modelunek światłocieniowy. Nakładane na siebie kolory pozwalały wydobyć rozmaite tony barw, oddać natężenie światła, plastykę obrazy. Dzięki nowym technikom i środkom malarskim mistrzowie pędzla – w przeciwieństwie do architektów i rzeźbiarzy – nie nawiązywali bezpośrednio do osiągnięć starożytnej Grecji i Rzymu. Farby olejne dawały możliwość łamania koloru. Sztaluga i płótno pozwoliły, by obraz stał się obiektem ruchomym: można było go łatwo transportować w postaci zwiniętego rulonu, a to w znacznej mierze przyczyniło się do popularyzacji tej dziedziny sztuki.

a) Hans Holbein Młodszy „Wenus i Amor” około 1526 – przenikanie się tradycji – twarz młodej kobiety tchnie spokojem, dobrocią i zadumą. Przypomina zarówno oblicza niewiast portretowanych przez Leonarda da Vinci, którego twórczość Holbein podziwiał, jak i wizerunek Madonny. Ręka dziewczyny ułożona jest bardzo podobnie jak dłoń Chrystusa z „Ostatniej wieczerzy” Leonarda da Vinci – w geście akceptacji. U kolan Wenus zadumany Amor, jakby od niechcenia zabawiający się swoją strzałą. Tajemniczy uśmiech kobiety kontrastuje z powagą Amora. Tylko tytuł wyjaśnia rzeczywisty temat dzieła. Gdyby nie on, można by sądzić, że mamy do czynienia z szesnastowieczną sceną rodzajową.

b) Domenico Ghirlandio „Sceny z życia świętego Franciszka: Wyrzekanie się dóbr oraz Zatwierdzenie reguły” 1485 – przemiany religijności – dwa z sześciu fresków z kościoła Santa Trinita we Florencji, które ukazują życie świętego Franciszka z Asyżu. Można je potraktować jako ilustrację przemian religijności. Fresku ukazują świętego Franciszka traktowanego z szacunkiem, powagą i miłością przez papieża i jego otoczenie. Obie sceny mają za tło życie codzienne Florencji; nie widać specjalnego dystansu między papieżem i jego dworem a innymi sportretowanymi postaciami. Dostojnicy Kościoła nie wyróżniają się także przepychem stroju.

c) Hans Holbein Młodszy „Ambasadorowie” 1533 – portret pędzla Holbeina zadziwia realizmem szczegółów. Bogato odziani francuscy dyplomaci stoją na sławnej w Anglii posadzce wykonanej na początku XIV wieku dla opactwa Westminster. Na dolnej półce mebla. O który są oparci, znajdują się flety, lutnia, cyrkiel, książki i mały globus, wierna kopia globusa wykonanego w 1523 roku przez Johanna Schoenera bliskiego przyjaciela Kopernika; globus znalazł się na obrazie w niecałe 40 lat po odkryciu Ameryki prze Kolumba! Na blacie leżą przyrządy astronomiczne, zegary. Jeden z nich wskazuje datę i godzinę odpowiadającą czasowi rzeczywistego spotkania sportretowanych postaci – 11 kwietnia 1533 roku o godzinie 9.30 lub 10.30.

d) Kopuła katedry florenckiej – Filippo Brunelleschi ( 1377 – 1446 ), jeden z najwybitniejszych architektów tego okresu. Od 1419 roku pracował m.in. przy projektowaniu florenckiego Ospedale degli Innocenti ( „domu dla podrzutków” ), który uznawany jest za najwcześniejszą budowlę renesansową. Z jego nazwiskiem wiąże się także symboliczną datę początku renesansu w architekturze – rok 1420, w którym Brunelleschi rozpoczął budowę kopuły na florenckiej katedrze Santa Maria del Fiore. Stała się ona świadectwem nowego myślenia o architekturze.

e) Piero della Francesca „Biczowanie” około 1450 – koncepcja „Biczowanie” jest podporządkowana zasadzie perspektywy. Wszystkie figury malarz wpisał w pola wyznaczone przez linie kolumn, które tworzą siatkę perspektywiczną. W ten sposób uzyskał efekt naturalnego przechodzenia z jednego wymiaru w drugi. Elementy pierwszego planu decydują o kompozycji drugiego planu, co w rezultacie daje efekt przestrzeni o idealnych. Matematycznych proporcjach. Postacie z prawej strony, ma pierwszym planie, tworzą przestrzeń zewnętrzną płótna. Przedstawiona na drugim planie scena biczowania tworzy otwartą przestrzeń wewnętrzną ( głębię ) – symbolizują ten trzeci wymiar oświetlone schody znajdujące się tuż za postacią Piłata, które mogą kojarzyć się z drogą do wieczności. To przykład dzieła, w którym artysta wykorzystał w pełni założenia malarstwa renesansowego. Na obrazie przedstawiono dwie sceny rozgrywające się w różnym czasie.

f) Wawel – wiek XVI to czas rozkwitu sztuki renesansowej także poza granicami Włoch. Około 1504 roku w Krakowie rozpoczęła się przebudowa gotyckiej rezydencji władców polskich, mająca a celu nadanie jej cech nowego stylu. Nad przedsięwzięciem tym czuwali kolejni królowie, Aleksander Jagiellończyk a od 1507 roku jego brat Zygmunt I Stary. Jeszcze przed 1516 rokiem włoski rzeźbiarz i architekt, Franciszek zwany Florentczykiem, rozpoczął budowę charakterystycznych krużganków. Później pracami kierował m.in. słynny Bartolomeo Berrecci, twórca kaplicy Zygmuntowskiej przy katedrze. Niemal jedyną pozostałością ówczesnego wyposażenia wawelskich wnętrz są arrasy, dekoracyjne tkaniny, kupione w Brukseli przez króla Zygmunta Augusta. Przebudowa zamku na Wawelu przyczyniła się do przełomu w rozwoju architektury w Polsce.

g) Giovanni Bellini „Madonna z błogosławionym Dzieciątkiem” 1475 – 1480 – uwagę przykuwa kontrast między intensywnością czerwieni i błękitu szat Madonny a łagodnością barw pejzażu – różnymi odcieniami zieleni, żółci i brązu. Oto krajobraz o świcie, na horyzoncie można dostrzec poranną zorzę. Mimo tak wczesnej pory widać pracujących ludzi. Życie toczy się jednak nie spiesznie. Temu pięknemu, idyllicznemu, pełnemu harmonii światu błogosławi Dzieciątko Boże.

h) Rafael „Madonna ze szczygłem” 1507 – Hortus Dei – Madonna, Dzieciątko i mały Jan Chrzciciel wpisani w figurę trójkąta – to jeden z ulubionych schematów kompozycyjnych Rafaela. Taki układ daje wrażenie ładu i spokoju. Postacie namalowane wyraźnymi pociągnięciami pędzla są pełne życia, a zarazem emanują łagodnością, co widać w delikatności gestu Maryi i jej czułym spojrzeniu, którym ogarnia bawiące się dzieci. Ważną rolę w kompozycji odgrywają elementy natury: szczygieł, z którym bawią się dzieci, drobne kwiatki u stóp postaci i, trochę szkicowo potraktowany, pejzaż namalowany delikatnymi pociągnięciami. Ów pejzaż nie jest tylko – jak to często bywało w malarstwie renesansowym – wyidealizowaną dekoracją, tłem dla portretowanych osób. Na tym obrazie współtworzy nastrój spokojnej radości, który przenika całość dzieła, dając w efekcie obraz świata jako doskonałego ogrodu Bożego ( łacińskie Hortus Dei ).

i) Rafael „Triumf Galatei” około 1512 – miłość i mitologia – nie wiele jest w malarstwie renesansowym przedstawień miłości ziemskiej. Częściej spotkać można obrazy ilustrujące opowieści mitologiczne o miłości. Jednym z bardziej znanych dzieł tego typu jest ów fresk Rafaela. Pokazuje morską nimfę Galateę płynącą w muszli- rydwanie ciągniętym przez dwa delfiny, podczas gdy dookoła w wesołym wirze krąży tłum pomniejszonych bożków morskich i nimf. Nad grupą tą unoszą się 3 dziecięce postacie aniołków, które jak grecki Eros celują w Galateę strzałami miłości. Nimfa ucieka przed ogromnym, niezdarnym, jednookim potworem, cyklopem Polifemem, który – tak jak w literackim pierwowzorze tej sceny, wierszu florenckiego poety Poliziana – wyśpiewuje miłosną pieśń. Na obrazie nie widać zalotnika, miał być przedstawiony na innym fresku. Całość prezentuje temat często podejmowany w literaturze i sztuce tej epoki: nieudane zaloty mężczyzny oraz kobietę, która ucieka, drwiąc z nieszczęśnika. Jest tu i miłość nieszczęśliwa – z punktu widzenia Polifema – i miłość jako gra, zabawa.

j) Sofonisba Anguissola „Autoportret” 1556 – manifest renesansowej artystki? – obraz przedstawia artystkę w trakcie malowania jednej z wersji Madonny z Dzieciątkiem. Widać tu atrybuty profesji malarskiej: pędzel, sztalugę, paletę. Malarka przedstawiona jest w eleganckim czarnym stroju bez ozdób, dzięki czemu uwagę widza koncentruje na tym, co najważniejsze – na skupionej twarzy z wyrazistymi oczyma, dłoniach delikatnie trzymających malarskie akcesoria i palecie, na którą wyciśnięto jaskrawe farby, stanowiące najwyższy akcent obrazu. Historycy sztuki uważają, że ta jaskrawość to swoisty manifest artystki, mistrzyni wydobywania tonów barwnych.

k) Sofonisba Anguissola „Partia szachów” 1555 – wokół niewielkiego stolika, na którym rozłożono szachownicę z delikatnie rzeźbionymi figurami, znajdują się 3 młode kobiety. Z prawej strony najstarsza z nich, pośrodku najmłodsza, właściwie dziecko jeszcze, z lewej – sama malarka. Sportretowane postacie ubrane są w bogate, odświętne stroje, na włosach mają błyszczące ozdoby. Uśmiechają się, są radosne, spokojne. Ważniejszy niż partia szachów jest sam fakt spotkania, przyjemność bycia razem. Z prawej strony widać kogoś jeszcze. Zgodnie z informacja na bocznej ścianie szachownicy – trzy młode kobiety to Sofonisba i jej siostry, a lekko uśmiechnięta starsza kobieta jest służącą. Cała scena została ukazana w plenerze, w cieniu drzewa. W tle widoczne są zarysy fantastycznego pejzażu, utrzymanego w przytłumionych, jakby zamglonych szarościach. Podobne tło często pojawia się na renesansowych portretach.

l) Nagrobek Jana Kochanowskiego w kościele w Zwoleniu około 1610 – zwój papieru czy rękawiczki? – wybitny historyk literatury Wacław Borowy ( 1890 – 1960 ) poświęcił tej rzeźbie osobny esej pod tytułem „Kamienne rękawiczki”. Badacza zaintrygował szczegół. „I oto w odwzorach i opisach tego jedynego […] portretu poety istnieją dwie wersje: wedle jednej Kochanowski trzyma w prawej ręce zwój papieru, wedle drugiej – rękawiczki. Człowiek ze zwojem papieru i człowiek z rękawiczkami – to dwaj ludzie odmienni. Człowieka ze zwojem papieru widujemy przeważnie na starych nagrobkach, człowieka trzymającego rękawiczki możemy zobaczyć w każdej chwili, wyszedłwszy w ciepły dzień na ulicę […] Dwojakie więc możliwości wykładu upozowania portretowego mogą dla nas być symbolami dwojakiego sposobu patrzenia na poetę”.

3. Osoby:

a) Marcin Luter ( 1483 – 1546 ) – niemiecki reformator religijny, augustianin; profesor uniwersytetu w Wittenberdze; 31 X 1517 ogłosił 95 tez, w których sprzeciwiał się sprzedaży odpustów, zawarł naukę o usprawiedliwieniu przez wiarę bez udziału uczynków; potępiony przez Leona X w 1521; wykład nowej wiary ( luteranizmu ) przedstawił w Sejmie w Augsburgu w 1528 roku; wystąpienie stało się początkiem ruchu reformacyjnego i doprowadziło do wyodrębnienia Kościołów protestanckich; autor prac teologicznych, tłumacz Biblii na język niemiecki.

b) Jan Kalwin ( 1509 – 1564 ) – francuski reformator religijny działający w Szwajcarii; inicjator Kościoła ewangelicko-reformowanego; porzucił Kościół katolicki i stał się zwolennikiem reformacji; twórca kalwinizmu, uciekł przed prześladowaniami do Bazylei; w Genewie założył wspólnotę protestancką; rozwinął teorię predestynacji; autor „Rozporządzeń kościelnych”, w 1559 założył w Genewie Akademię Filozoficzno-teologiczną.

c) Giovanni Pico Della Mirandola ( 1463 – 1494 ) książę, włoski filozof, humanista, filolog; dominikanin; człowiek Akademii Platońskiej we Florencji; pisał w języku łacińskim; w „Mowie o godności człowieka” głosił renesansową koncepcję o centralnym miejscu człowieka we wszechświecie – istoty twórczej, zdolnej do kształtowania własnego losu.

d) Erazm z Rotterdamu ( właściwie Gerhard Gerhards )( 1469 -1536 ) – niderlandzki filozof, pisarz i teolog, jedna z najważniejszych postaci humanizmu odrodzeniowego, jego główne dzieło to „Pochwała głupoty”; wydał „Adagia” – zbiór przysłów łacińskich i greckich, przygotował grecką edycję Nowego Testamentu i jego nowe tłumaczenie na język łaciński.

e) Thomas More ( 1478 – 1535 ) – święty; angielski mąż stanu, humanista, świętego Kościoła katolickiego; uwięziony i ścięty za odmowę uznania króla za głowę Kościoła w Anglii; autor powieści „Utopia”

f) Niccolò Machiavelli ( 1469 – 1527 ) – włoski pisarz polityczny, historyk i filozof; twórca nowożytnej filozofii politycznej jako niezależnej dyscypliny nauk; dyplomata florencki; sekretarz Kancelarii Dziesięciu republiki florenckiej; jego dzieła to m.in. „Książę”, „Historie florenckie”; pisał także powieści i poematy.

g) Michel de Montaigne ( 1533 – 1592 ) – francuski pisarz i filozof; w latach 1581 – 1585 burmistrz Bordeaux; wybitny przedstawiciel renesansu; racjonalista i sceptyk; swoje refleksje na temat nauki, człowieka i społeczeństwa spisywał w formie esejów na przykład „Próby”.

h) Piero della Francesca ( 1415 – 1492 ) – włoski malarz i teoretyk malarstwa, sprawnie łączący działalność artystyczną z rzemieślniczą i handlową.

i) Mikołaj Rej ( 1505 – 1569 ) – jeden z pierwszych czołowych przedstawicieli literatury renesansowej w Polsce. Pochodził ze szlachty krakowskiej, z Nagłowic. W 1531 roku osiadł na ziemi chełmskiej. Przeszedł na kalwinizm, przyczyniał się do powstania zborów, szkół. Zainicjował reformacyjne piśmiennictwo dotyczące moralności. Był także politykiem i zaradnym gospodarzem. Wykorzystywał rozmaite gatunki literackie, m.in. moralitet, dialog, epigramat, psalm, kazanie. Wierszowany traktat „Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego” jest wyrazem światopoglądu człowieka renesansu, a napisany prozą „Żywot człowieka poczciwego”, będący częścią utworu „Źwierciadło” zawiera idealistyczny obraz życia polskiego szlachcica.

j) Francesco Petrarca ( 1304 – 1374 ) – poeta, jeden z twórców narodowej literatury włoskiej, prekursor europejskiego renesansu, autor wielkiego zbioru liryków, zawierającego m.in. sonety poświęcone głównie opisowi uczucia do Laury.

k) Giovanni Boccaccio ( 1313 – 1375 ) – samouk, przyjaciel Petrarki, wybitny twórca wczesnego włoskiego renesansu, autor licznych wierszy, romansów, poematów epickich, a nawet komentarza do „Piekła” Dantego. Wieczną sławę zapewnił mu pisany w latach 1349 – 1351 a opublikowany około 1470 roku zbiór nowel pod tytułem „Dekameron”. Niezwykle barwny, bogaty język narracji tego działa pozwala widzieć w Boccacciu ojca włoskiej prozy.

l) Andrzej Frycz Modrzewski ( 1503 – 1572 ) – najwybitniejszy pisarz polityczne polskiego odrodzenia, reformator społeczny i moralista. Studiował w Akademii Krakowskiej, a także na uniwersytecie w Wittenberdze, gdzie nawiązał kontakt z Marcinem Lutrem. Przyjął święcenia kapłańskie. Był sekretarzem króla Zygmunta I Starego i został wyznaczony na sekretarza polskiej delegacji na sobór trydencki. Trzy księgi najważniejszego jego dzieła, napisanego po łacinie „ Commentoriorum de Republica emendanda libri quique:, zostały wydane w 1551 roku w Krakowie; na druk ksiąg „ O Kościele” i „O szkole” nie zezwoliła wówczas cenzura kościelna. Pełny tekst dzieła ukazał się w 1554 roku w Bazylei, a pierwszy przekład na język polski, pod tytułem „ O poprawie Rzeczpospolitej ksiąg pięć” – w 1577 roku. Wystąpienia reformatorskie, zbliżenie się do obozu kalwińskiego i ariańskiego ściągały na Modrzewskiego prześladowania. Jego dzieła zostały docenione i upowszechnione dopiero w wieku XX.

m) Piotr Skarga ( 1536 – 1612 ) jezuita, czołowy przedstawiciel polskiej kontrreformacji, wykładowca, pisarz, autor m.in. wielokrotnie wznawianych „Żywotów świętych”. Ukończył Akademię Krakowską. Był nadwornym kaznodzieją i jednym z najbliższych doradców Zygmunta III Wazy. Wydany w 1597 roku traktat polityczny jego autorstwa pod tytułem „Kazania Sejmowe”, przez jemu współczesnych prawie niezauważony, stał się znany dopiero w XIX wieku, kiedy w Skardze zaczęto dostrzegać proroka, który przewidział rozbiory Rzeczpospolitej. Taki też jego wizerunek utrwalił Jan Matejko na płótnie z 1864 roku pod tytułem „Kazanie Skargi”

4. Przyczyny powstania nowej epoki:

a) Odkrycia geograficzne – odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba 1492 rok.

b) Podróż Magellana dookoła świata ( 1519 – 1521 )

c) Odkrycie drogi morskiej do Indii ( 1498 rok Vasco da Gamma )

d) Powstanie nowych i silnych państw

e) Rozwój miast i mieszczaństwa

f) Wynalezienie druku przez Jana Gutenberga 1450 rok

g) Odejście od uniwersalizmu i teocentryzmu na rzecz antropocentryzmu

h) Epoka renesansu przynosi rozwój języków narodowych

i) Reformacja

j) Wielkie odkrycie astronomiczne Mikołaja Kopernika.

5. Ramy czasowe epoki:

a) Kolebka renesansu były Włochy, gdzie epoka ta rozpoczęła się już w XIV wieku a schyłek nastąpił w XVI wieku.

b) W Europie północnej początek epoki to wiek XV, rozwój to wiek XVI, schyłek koniec wieku XVI.

6. Nazwa epoki

Nazwa renesans ( odrodzenie ) wskazuje na odnowienie i przywołanie ideałów antyku, literatury i sztuki starożytnej, odnowę i rozwój ludzkości. Nazwy tej po raz pierwszy użył włoski malarz Giorgio Vasari.

7. Renesans w Polsce

Renesans w Polsce zaczął się rozwijać później niż na zachodzie Europy, bo dopiero w XVI wieku. Jego początków można jednak szukać jeszcze w XV stuleciu, kiedy to w Polsce znajdowali schronienie wybitni humaniści z Europy, wśród nich na przykład Włoch Filippo Buonaccorsi – Kallimach, który musiał uciekać z ojczyzny oskarżony przez papieża o herezję. Tolerancja religijna nie była cechą ówczesnej Europy i Polska pod tym względem wyróżniała się chlubnie spośród innych państw. Zyskała sobie nawet miano państwa bez stosów. Okres panowania ostatnich Jagiellonów to czas wielkiej świetności politycznej, gospodarczej i kulturowej Polski, w związku z czym o XVI stuleciu mówi się, że to złoty wiek kultury polskiej. Do dzisiaj świadectwem tego, oprócz wciąż inspirujących dzieł literackich, są zabytki architektury.

8. Najważniejsze hasła renesansu:

a) Ad font es! ( Do źródeł! ) – powrót do starożytnej sztuki

b) „Człowiek jest kowalem swojego losu” Giovanni Pico Della Mirandola z „Mowy o godności człowieka” – człowiek sam decyduje o swoim życiu

c) „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce” Terencjusz ( starożytny filozof ) – człowiek powinien w życiu doświadczać wielu spraw, poszukiwać swojej własnej drogi życiowej

d) „Człowiek jest miarą wszechrzeczy” Protagoras z Abdery ( starożytny filozof )

9. Najsłynniejsze dzieła renesansowe:

a) „Dawid” Michał Anioł – rzeźba

b) „Mona Lisa” Leonardo da Vinci – obraz

c) „Ostatnia wieczerza” Leonardo da Vinci – obraz

d) „Narodziny Wenus” Sandra Botticellego

e) „Stworzenie Adama” Michał Anioł – fresk w kaplicy Sykstyńskiej

10. Filozofie, poglądy, religie, myśli:

a) Humanizm – najważniejszym prądem umysłowym i kulturalnym renesansu był humanizm ( od łacińskiego słowa humanus „ludzki” ). Narodził się we Włoszech na początku XIV wieku i początkowo odnosił się do studiów nad dorobkiem antycznym. Dorobkiem, dla którego punktem odniesienia był człowiek. Humaniści uznali cywilizację starożytnej Grecji i Rzymu za najdoskonalszy wzorzec. Z czasem zakres terminu humanizm poszerzono i zaczął on oznaczać światopogląd wynikający z przekonania o autonomii ( samodzielności, niezależności ) człowieka i jego rozumu oraz konieczności wszechstronnego rozwoju każdej jednostki. Podstawą renesansowego humanizmu był antropocentryzm – pogląd , zgodnie, z którym człowiek jest centrum i celem wszechświata, w wersji umiarkowanej zaś akcentujący wyjątkową pozycję człowieka w świecie.

b) Racjonalizm – kierunek filozoficzny, uznający za źródło poznania rozum przeciwstawiony świadczeniu zmysłowemu.

c) Reformacja – ruch religijny w Kościele w XVI wieku zapoczątkowany przez Marcina Lutra, domagający się wielorakich reform w Kościele; doprowadził do rozłamu i powstania kościołów protestanckich.

d) Kontrreformacja – ( zwana też reformą katolicką ) prąd w Kościele katolickim w XVI – XVII wieku zmierzający do reformy i odnowy życia Kościoła, stanowiła reakcję na postępy reformacji w całej Europie; podstawą programową stały się uchwały soboru trydenckiego ( 1545 – 1563 ); w okresie kontrreformacji dopracowano doktrynę i zasady liturgii Kościoła katolickiego; kluczową rolę w kontrreformacji odegrali jezuici.

e) Kalwinizm – jedno z wyznań protestanckich, któremu początek dali Jan Kalwin i U. Zwingli; zbliżony do luteranizmu; podkreśla zasadę predestynacji, głoszącą, iż Bóg jednych ludzi wybrał i przeznaczył do zbawienia a drugich skazał na potępienie; surowość zasad etycznych; głosił pełną niezależność Kościoła od państwa; jest doktryną Kościołów ewangelicko-reformowanych.

f) Luteranizm – doktryna teologiczno-moralna Marcina Lutra, wspólna Kościołom ewangelicko-augsburskim – podstawą zbawienia jest mocna wiara, a nie dobre uczynki, człowiek mocno wierzący jest człowiekiem moralnym; podstawą wiary jest tylko Biblia, a nie autorytet Kościoła; odrzuca celibat, zakony, kult świętych i obrazów, pielgrzymki, wiarę w czyściec, papieża jako zwierzchnik Kościoła oraz większość sakramentów.

g) Erazm z Rotterdamu – jego nauka koncentrowała się na sztuce etycznego, chrześcijańskiego – w rozumieniu renesansowym – życia. Łączyła myśl grecką z etyką chrześcijańską, co prowadzi do uznania, że człowiek z natury jest dobry. Według Erazma dobro w człowieku trzeba doskonalić, korzystając z rozumu i wiary chrześcijańskiej oraz przestrzegając wewnętrznej dyscypliny. Uważał on, podobnie jak Sokrates, że zło jest wynikiem ludzkiej niewiedzy. Myśliciela tego można także nazwać pierwszym pacyfistą, bo z całą siłą przeciwstawiał się wojnom, przede wszystkim religijnym. Był zdecydowanym zwolennikiem rozwiązań pokojowych: mediacji, kompromisu i rzecznikiem tolerancji. Największe dzieło Erazma z Rotterdamu to „Pochwała głupoty”, satyra na ówczesne wychowanie młodzieży i zdominowane przez duchowieństwo szkolnictwo. Wyraził w niej pogląd, że głupota, zjawisko niezwykle powszechne, jest efektem ludzkiego lenistwa umysłowego, które nie pozwala człowiekowi na poznanie prawdy. Głupota bowiem, zdaniem holenderskiego myśliciela, zadowala się złudzeniami i pozorami.

h) Thomas More – jest autorem dzieła „Utopia”. Zaprezentował w nim idealny naród i ustrój będący efektem życia zgodnego z naturą. Mieszkańcy Utopii, państwa samowystarczalnego, tworzą wspólnotę ludzi równych. Utopianie nie znają pieniędzy, gier hazardowych i, poza członkami elitarnej klasy naukowców, wszyscy pracują fizycznie na wsi. To właśnie od nazwy wyspy wymyślonej przez Morusa pochodzi słowo utopijny, czyli nierealny, niemożliwy do spełnienia.

i) Niccolò Machiavelli – w traktacie zatytułowanym „Książę” przedstawił zasady, jakimi powinien kierować się władca, by skutecznie rządzić. Państwo było dla florenckiego myśliciela pojęciem naczelnym: uważał on, że aby być skutecznym , ten, kto sprawuje władzę, może posłużyć się fałszem, podstępem, przemocą, postępować bez skrupułów. Od nazwiska autora traktatu utworzono termin makiawelizm, oznaczający działanie przebiegłe, podstępne, nacechowane obłudą, określane niekiedy także za pomocą formuły „cel uświęca środki”; trzeba jednak wiedzieć, że sam Machiavelli w ten sposób podobnej zasady nie sformułował.