KRYTYKA RACJONALIZMU KARTEZJAŃSKIEGO

II połowa XVII wieku – pojawiają się zastrzeżenia co do optymizmu, z jakim Kartezjusz traktuje rozum.

PASCAL, SPINOZA, LEIBNIZ:

-Czy możliwości rozumu są nieograniczone?

-Czy rozum potrafi odpowiedzieć na wszystkie pytania?

-Czy wszystkie obszary rzeczywistości są dostępne poznaniu rozumowemu?

BLAISE PASCAL

B. Pascal (1623 – 1662), wybitny matematyk i fizyk, w 1654 nawrócił się i poświęcił rozmyślaniom teologicznym i filozoficznym; „Myśl” – nieukończone wydanie pośmiertne. Uważany za jednego z prekursorów egzystencjonalizmu. Dzielą się na dwie części: Pierwsza nazywa się „Człowiek bez Boga”, druga natomiast – „Człowiek z Bogiem” (sprawdzić!)

Punkt wyjścia: Czy rozum potrafi odpowiedzieć na pytania egzystencjalne?

• Pytanie o miejsce człowieka w naturze

• Człowiek jest rozpięty pomiędzy „dwiema nieskończonościami” – nieskończoną wielkością a nieskończoną małością świata przyrody. Rozum ludzki nie jest w stanie objąć tej podwójnej nieskończoności (sam nie jest nieskończony)

• Rozum nie jest w stanie wyjaśnić człowiekowi jego miejsca w przyrodzie.

„Nie wpatrzywszy się w te nieskończoności, ludzie zwrócili się zuchwale ku zgłębianiu natury (…) Osobliwy pomysł: chcieli zrozumieć zasady rzeczy i z nich dojść do poznania wszystkiego w zrozumieniu równie nieskończonym jak ich przedmiot; to pewne bowiem, że nie można powziąć tego zamiaru bez zarozumiałości lub pojętności równie nieskończonej, jak natura”.

„Kiedy zważam krótkość mego życia, wchłoniętego w wieczność przed nim i po nim, kiedy zważam całą przestrzeń, którą zajmuję, a nawet którą widzę (…), przerażam się i dziwię, iż znajduję się raczej tu niż tam, nie ma bowiem racji, czemu raczej tu niż gdzie indziej, czemu raczej teraz, niż wtedy. Kto mnie tu postawił? Czemu moja wiedza jest ograniczona? Mój wzrost? Moje trwanie raczej do stu lat niż do tysiąca? Jaką rację miała natura, aby mi dać to właśnie, aby wybrać tę liczbę, niż inną? W nieskończoności liczb nie ma racji wybrać raczej tę, niż inną! Wiekuista cisza tych nieskończonych przestrzeni przeraża mnie”.

• Pascal dostrzega zagubienie i brak uzasadnienia dla ludzkiej egzystencji. Jak człowiek może zachować się wobec tego?

• Może oddać się „rozrywkom”; można uciekać w różne aktywności społeczne, aby zapomnieć o poczuciu braku sensu i uzasadnienia:

„Gra i towarzystwo kobiet, wojna, wysokie urzędu są tak poszukiwane. Nie iżby w nich było szczęście (…) Nie owego miękkiego i spokojnego używania szukamy, ale zgiełki, który odwraca nasze myśli i jest dla nas rozrywką”.

• Druga możliwość ustosunkowania się do świata to samoświadomość swojej sytuacji.

„Wielkość człowieka jest w tym, że zna on swoją nędzę. Drzewo nie zna swojej nędzy. Myśl stanowi wielkość człowieka. Człowiek jest tylko trzciną, najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą. Nie potrzeba mu, by cały świat uzbroił się, by go zmiażdżyć: mgła, kropla wody wystarczają, aby go zabić. Ale nawet gdyby wszechświat go zmiażdżył, człowiek byłby i tak czymś szlachetniejszym, ponieważ wie, że umiera i zna przewagę, którą wszechświat ma nad nim. Wszechświat nie wie o tym nic”.

• Trzecia możliwość to wiara w Boga

• Pascal uznaje, że obok „prawd rozumu” są jeszcze „prawdy serca”, których rozum nie jest w stanie ogarnąć. Wiara religijna nie jest uzasadniona racjonalnie.

• Jednak uzasadnienie wyboru wiary jest u Pascala racjonalne, a nawet pragmatyczne.

Z A K Ł A D P A S C A L A

„Bóg jest albo go nie ma. Ale na która stronę się przechylimy? Rozum nie może tu nic określić: Oddziela nas nieskończony chaos. Na krańcu tego nieskończonego oddalenia rozgrywa się partia gru, w której wypadnie orzeł albo reszka. Na co stawiacie Rozumem nie możecie ani na to, ani na to łepepepepe…

• Albo Bóg istnieje albo nie

• Można uwierzyć albo nie

• Jeśli Bóg istnieje, a uwierzyliśmy – po śmierci czeka nas nagroda

• Jeśli Bóg istnieje, a nie uwierzyliśmy – czeka nas kara

• Opłaca się uwierzyć, bo jeśli uwierzymy, a Boga nie ma, to stracimy niewiele, a jeśli uwierzymy, a Bóg jest – zyskamy wieczność

NATYWIZM – ANTYNATYWIZM

Czy wiedza ludzka (cała lub częściowo) jest wrodzona, czy też nabyta na drodze doświadczenia?

Platon – anamneza

Racjonaliści – wiedza jest wrodzona (natywizm)

Empiryści: wiedza jest nabyta (antynatywizm)