NIKLAS LUHMANN – BIOGRAFIA

"Istnieją dwa rodzaje teorii" - opowiadał Niklas Luhmann w niemal pustej sali podczas seminarium, które prowadził w semestrze zimowym roku 1983/1984 - "przyjemne i mniej przyjemne. Przyjemne teorie zajmują się tak zwanymi realnymi problemami, jak bezrobocie, Trzeci Świat czy rozbrojenie. Te mniej przyjemne natomiast stawiają pytanie, dlaczego właściwie za pięć minut wszystko nie miałoby runąć?"

"Es gibt zwei Sorten Theorien: die netten und die weniger netten. Die netten Theorien befassen sich mit sogenannten realen Problemen wie Arbeitslosigkeit, Dritte Welt oder Abrüstung. Die weniger netten stellen die Frage, warum nicht in fünf Minuten alles zusammenbricht."

Seminarium zatytułowane było "Soziale Systeme", uczęszczało na nie jedynie pięciu studentów i jedna doktorantka.

Niklas Luhmann zaliczany był bez wątpienia do tych "mniej przyjemnych" teoretyków. Urodził się 8. grudnia 1927 roku w niemieckiej miejscowości Lüneburg. Jego matka, Dora Gurtner, z pochodzenia Szwajcarka, zajmowała się domem, ojciec, Wilhelm Luhmann, był Niemcem, właścicielem niewielkiego browaru i wytwórni słodu. Dom rodziny Luhmann stał w Hafenviertel, niedaleko Johanneum Lüneburg - gimnazjum, do którego chodził Niklas Luhmann od 1937 roku. Lata szkolne Luhmanna przypadły dokładnie na czasy rozwoju niemieckiego nacjonalizmu oraz II wojnę światową. Rodzina Luhmanna zachowywała dystans wobec dominującej ideologii - Wilhelm Luhmann, opowiadający się za liberalizmem gospodarczym, nie zgadzał się z poglądami nacjonalistów i już od 1932 roku spotykały go problemy ze strony ówczesnych władz. Młody Niklas Luhmann, wraz z rodzicami i dwójką młodszych braci, każde lato spędzał w Szwajcarii, poznając i ucząc się innego spojrzenia na kwestie polityczne. Tam wolno było powiedzieć zdecydowanie więcej niż w nazistowskich Niemczech, gdy zatem w 1938 roku Niklas Luhmann otwarcie wypowiadał się w szkole przeciwko rządom Franco, spotkał się z ostrą reakcją nauczycieli. Od tego roku skończyły się też jego wyjazdy do Szwajcarii. W międzyczasie władze zaczęły coraz bardziej ingerować w życie szkoły Johanneum. Od 1935 roku wszyscy uczniowie mieli obowiązek należeć do Jungvolk (10-13 lat) bądź do Hitlerjugend (14-18 lat), nauczyciele zaś do NSLB (Nationalsozialistischer Lehrerbund) lub do NSV (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt), a elementy ideologii nazistowskiej włączone zostały między innymi do programu zajęć z biologii i historii. W kwietniu 1943 roku piętnastoletni Niklas Luhmann, wraz z innymi kolegami z klasy (roczniki 1926 i 1927), wcielony został jako Luftwaffenhelfer do artylerii lotnictwa wojskowego w Lüneburgu. Teoretycznie uczniowie służący na tym stanowisku nie mieli być traktowani jak żołnierze, w rzeczywistości jednak obciążenie obowiązkami było podobne. W 1945 roku Niklas Luhmann dostał się do niewoli amerykańskiej, zwolniono go jednak po krótkim czasie, nie miał bowiem ukończonych 18 lat.

"Pomyślcie jednak, jak przeżywa się sytuację 1945 roku będąc siedemnastolatkiem: przedtem wszystko wydaje się być w porządku i potem wszystko wydaje się być w porządku, wszystko było inaczej i wszystko było tak samo. Przedtem miało się problemy z reżimem, a i potem wcale nie było tak, jak się tego oczekiwało. (...) Przed 1945 była jeszcze nadzieja, że po zniesieniu aparatu przymusu wszystko samo z siebie wróci do ładu. Jednakże pierwsze, co przeżyłem w niewoli amerykańskiej, to to, że zerwano mi z ręki zegarek i pobito mnie. Wszystko zatem nie tak, jak sobie wcześniej wyobrażałem. I już wkrótce widać też było wyraźnie, że porównywanie reżimów politycznych nie może przebiegać wzdłuż osi dobry - zły, lecz trzeba oceniać postaci w obrębie granic ich własnej rzeczywistości."

(Luhmann w wywiadzie z Reinerem Erdem i Andreą Maihofer, "Der Zettelkasten kostet mich mehr Zeit als das Bücherschreiben". Gespräch mit Rainer Erd und Andrea Maihofer, w: Frankfurter Rundschau, 27.04.1985)

"Denken Sie doch einmal an die Situation 1945, wie man sie als 17 jähriger erlebt: Vorher schien alles in Ordnung zu sein und hinterher schien alles in Ordnung zu sein, alles war anders und alles war dasselbe. Man hatte vorher seine Probleme mit dem Regime und hinterher war es nicht so, wie man es sich erwartet hatte. (...) Vor 1945 hatte man das doch gehofft, dass nach dem Wegfall des Zwangsapparates alles von selbst in Ordnung sein würde. Das erste jedoch, was ich in der amerikanischen Gefangenschaft erlebte, war, dass man mir meine Uhr vom Arm nahm und dass ich geprügelt wurde. Es war also überhaupt nicht so, wie ich vorher gedacht hatte. Und man sah dann bald auch, dass der Vergleich von politischen Regimen nicht auf der Achse 'gut/böse' verlaufen konnte, sondern dass man die Figuren in ihrer begrenzten Wirklichkeit beurteilen muss" ("Der Zettelkasten kostet mich mehr Zeit als das Bücherschreiben". Gespräch mit Rainer Erd und Andrea Maihofer, w: Frankfurter Rundschau, 27.04.1985).

Gdy w roku 1946 powrócił do domu, ukończył Johanneum i zdał egzamin maturalny. Mimo że był najstarszym synem, nie przejął interesu ojca - browar prowadzić zaczął jeden z jego braci, drugi zajął się handlem i wyjechał z Niemiec. Luhmann natomiast jeszcze w tym samym roku, w semestrze letnim, rozpoczął studia prawnicze we Freiburgu, które ukończył w 1949 roku. Na jego decyzję o wyborze kierunku wpłynęły doświadczenia z czasów wojny i niewoli, wielokrotne przykłady łamania ustalonych zasad, z którymi się wówczas spotykał. W prawie, jak przyznawał, widział "możliwość stworzenia porządku wewnątrz chaosu, w którym się żyło" ("eine Möglichkeit, Ordnung zu schaffen in dem Chaos, in dem man lebte").

Jeszcze w okresie studiów Niklas Luhmann rozpoczął praktyki w kancelarii adwokackiej, potem zajął się pracą w administracji, którą kontynuował przez kolejne lata aż do 1962. Wbrew pozorom Luhmanna nie zajmowała wyłącznie praktyka urzędnicza - już wtedy powoli zaczęła powstawać jego słynna kartoteka (Zettelkasten) - system karteczek-rekordów z pojęciami i tematycznymi odniesieniami.

Przez rok (1954-1955) pracował w sądzie administracyjnym drugiej instancji w Lüneburgu (Oberverwaltungsgericht in Lüneburg). Następnie przeniósł się na krótko do Hannoveru, by zająć się problemem odszkodowań nazistowskich. W 1956 roku objął stanowisko doradcy w Ministerstwie Kultury Dolnej Saksonii (Niedersächsischen Kultusministerium), w którym pracował przez następne sześć lat, zasiadając już potem w Radzie Najwyższej. Jednak koledzy z ministerstwa nie wróżyli mu nigdy kariery "porządnego urzędnika", gdyż zamiast bywać na festynach i powiatowych świętach - "czytał Hölderlina". Widocznie naprawdę nie interesowała go dożywotnia służba administracyjna, bowiem w roku 1960 skorzystał z przypadkowej możliwości powrotu na studia - wyjazdu na roczne stypendium dokształcające w Graduate School of Public Administration na Uniwersytecie Harvarda w Bostonie (Harvard University in Boston, USA). W tym samym roku, jeszcze przed wyjazdem, ożenił się z Ursulą von Walter, która została jego towarzyszką życia przez następne kilkanaście lat.

Na Harvardzie Luhmann spotkał amerykańskiego socjologa Talcotta Parsonsa (1902-1979) pracującego nad swoją systemową teorią strukturalizmu funkcjonalnego i przez rok był jego uczniem. Podjął także studia nad filozofią i antropologią, interesując się szczególnie Kartezjuszem, Kantem i oczywiście Husserlem oraz pracami Malinowskiego i Radcliff-Browna. Znajomość z Parsonsem, jak i sam pobyt na Harvardzie, uznać można za wydarzenia mające znaczący wpływ po pierwsze na zdecydowane zwrócenie się Luhmanna w stronę socjologii, po drugie - na ewolucję i strukturę jego teorii naukowej. A z pewnością na poważne rozrośnięcie się jego kartoteki.

Po powrocie ze stypendium, od 1962 do 1965 roku Luhmann pracował na stanowisku referenta Instytutu Badawczego Wyższej Szkoły Nauk Administracyjnych w Speyer (Forschungsinstitut der Hochschule für Verwaltungswissenschaften in Speyer). W tym czasie powstała praca "Funktionen und Folgen formaler Organisation" (1964), w której Luhmann zawarł wstępne tezy swojej teorii organizacji, jak również swoje doświadczenia wynikające z wieloletniej pracy w administracji.

Na przełomie lat 1964 i 1965 Luhmann często przebywał na Uniwersytecie Münster (Westfälischen Wilhelms-Universität Münster) w Dortmundzie. Przyjeżdżał tam na zaproszenia Heinza Hartmanna, a potem Helmuta Schelsky'ego (1912-1984), który wkrótce powierzył Luhmannowi Wydział Badań Społecznych (Sozialforschungsstelle der Universität Münster). Wtedy także Schelsky po raz pierwszy zaproponował Luhmannowi utworzenie Instytutu Socjologii na Uniwersytecie Bielefeld i objęcie go opieką.

W roku 1966 Niklas Luhmann uzyskał w odstępie kilku miesięcy promocję doktorską oraz habilitował się, po uznaniu przez Helmuta Schelsky'ego i Dietera Claessensa (1921-1997) prac "Funktionen und Folgen formaler Organisation" (1964) oraz "Recht und Automation in der öffentlichen Verwaltung. Eine verwaltungswissenschaftliche Untersuchung" (1966) jako tez jego dysertacji. Już jako profesor, Luhmann rozpoczął na Uniwersytecie Münster prowadzenie wykładów wprowadzających do jego teorii, zatytułowanych "Soziologische Aufklärung". W następnym roku Luhmann został pierwszym profesorem zwyczajnym socjologii w Instytucie Socjologii nowoutworzonego reformowanego Uniwersytetu Bielefeld (Universität Bielefeld).

W latach 1968 i 1969 Niklas Luhmann wykładał gościnnie także na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem, zastępując na stanowisku Theodora Adorno (1903-1969). Były to lata rewolucji studenckiej, wszyscy inni rozprawiali o ideologiach, a Luhmann proponował seminarium o socjologii miłości. Jego książka na temat miłości wydana została dopiero wiele lat później i nosiła tytuł "Liebe als Passion. Zur Codierung von Intimität" (1982).

Gdy nadeszły obchody 16. Niemieckich Dni Socjologa we Frankfurcie nad Menem, Luhmann wygłosił referat, który stał się programem jego życiowego dzieła, opublikowanego kilkanaście lat później.

Do końca 1969 roku Niklas Luhmann przeprowadził się do Bielefeld, a powierzone mu na uczelni stanowisko profesora socjologii pełnił nieprzerwanie aż do momentu przejścia na emeryturę 25 lat później. "Wraz z moim przyjęciem do utworzonego w 1969 Instytutu Socjologii Uniwersytetu Bielefeld zostałem poproszony o określenie projektu badawczego, nad którym pracuję. Projekt mój brzmiał odtąd: teoria społeczeństwa; czas trwania: 30 lat; koszty: żadne."

"Bei meiner Aufnahme in die 1969 gegründete Fakultät für Soziologie der Universität Bielefeld fand ich mich konfrontiert mit der Aufforderung, Forschungsprojekte zu benennen, an denen ich arbeite. Mein Projekt lautete damals und seitdem: Theorie der Gesellschaft; Laufzeit: 30 Jahre; Kosten: keine."

W roku 1970 ukazała się praca Luhmanna pod tytułem "Soziologische Aufklärung" - pierwszy z 6 tomów, wydawanych do 1995 roku, omawiających podstawowe założenia i problemy teorii systemów.

O ile Jürgen Habermas (1929-) uznawany bywa za największego niemieckiego filozofa XX wieku, tak Niklas Luhmann za największego niemieckiego socjologa. Tych dwóch teoretyków połączyło w 1971 roku seminarium prowadzone przez nich wspólnie w Instytucie Maxa Plancka w Starnbergu. Efektem konfrontacji reprezentowanych przez nich perspektyw teoretycznych była polemika, uznawana przez niektórych za trzecią wielką dyskusję w historii niemieckiej socjologii. Zaowocowała ona napisaną przez Luhmanna i Habermasa pracą "Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie: Was leistet die Systemforschung?" (1971) i kontynuowana była w kolejnych latach. Do porozumienia między teoretykami nigdy nie doszło i dojść nie mogło ze względu na całkiem odmienne płaszczyzny ich rozważań.

Przedstawiony przez Luhmanna zarys teorii został natomiast życzliwie przyjęty na 217. posiedzeniu Reńsko-Westfalskiej Akademii Nauk w Düsseldorfie (Die Rheinisch-Westfälischen Akademie der Wissenschaften in Düsseldorf) i w grudniu 1976 Luhmann stał się oficjalnie jej członkiem.

W 1977 roku, po siedemnastu latach małżeństwa, zmarła żona Luhmanna, Ursula. Po jej śmierci, Luhmann wraz z dziećmi - Veroniką (ur. 1961), Jörgiem (ur. 1963) i Clemensem (ur. 1963) - przeniósł się do Oerlinghausen pod Bielefeld. W tym roku ukazała się książka "Funktion der Religion" (1977) z dedykacją: "Meiner Frau, der Religion mehr zu sagen vermochte, als Theorie je zu sagen vermag".

W roku 1977 Niklas Luhmann został także współredaktorem pisma "Zeitschrift für Soziologie" wydawanego w Stuttgarcie, pełniąc tę funkcję przez trzy kolejne lata, do 1980.

Od dłuższego czasu Luhmann planował wydanie dzieła ujmującego całokształt teorii systemów socjalnych. W roku 1984 opublikował jedną z najważniejszych swoich prac, "Soziale Systeme. Grundriss einer allgemeinen Theorie" (1984), która pierwotnie miała stanowić wstęp do planowanego dzieła. "Soziale Systeme", ponad 600-stronicowy tom, jest obszernym wprowadzeniem do najistotniejszych zagadnień teorii, jednak pełny obraz daje dopiero ostatnia praca, która ukazała się za życia Luhmanna.

8. grudnia 1987 roku Dziekan Instytutu Socjologii Uniwersytetu Bielefeld urządził uroczyste obchody 60. urodzin Niklasa Luhmanna. Jeszcze w tym samym roku ukazała się księga pamiątkowa pod redakcją Dirka Baeckera, Jürgena Markowitza, Rudolfa Stichweha, Hartmanna Tyrella i Helmuta Willke zatytułowana "Theorie als Passion. Niklas Luhmann zum 60. Geburtstag" (1987). Rok później Niklas Luhmann otrzymał nagrodę imienia Hegla od miasta Stuttgart (Hegel-Preises der Stadt Stuttgart). Z tej okazji wygłosił referat pt. "Paradigm lost: Über die ethische Reflexion der Moral", który opublikowany został pod tym samym tytułem w roku 1990.

9. lutego 1993 roku na Uniwersytecie Bielefeld odbyła się kolejna uroczystość, której główną postacią był Niklas Luhmann - tym razem okazją było jego odejście na emeryturę. Luhmann wygłosił pożegnalny wykład pt. "Was ist der Fall? und Was steckt dahinter?' Die zwei Soziologien und die Gesellschaftstheorie". Trzy lata później Luhmann otrzymał tytuł honorowego senatora Uniwersytetu Bielefeld.

Od lat osiemdziesiątych Luhmann rozpoczął, kontynuowane po przejściu na emeryturę, wydawanie prac zawierających wyczerpujące analizy poszczególnych systemów socjalnych - gospodarki: "Die Wirtschaft der Gesellschaft" (1988), nauki: "Die Wissenschaft der Gesellschaft" (1990), prawa: "Das Recht der Gesellschaft" (1993), mediów: "Die Realität der Massenmedien" (1995), sztuki: "Die Kunst der Gesellschaft" (1995). Od 1995 roku rozpoczął także pracę poświęconą systemowi polityki, która wydana została już po jego śmierci, w 2000 roku pod redakcją André Kieserling. Ostatni napisany i wydany przez Luhmanna tom analiz stanowił studium społeczeństwa jako systemu socjalnego. Pojawił się on rok przed śmiercią Niklasa Luhmanna jako jego najważniejsza praca, dwutomowe, blisko 2000-stronicowe magnum opus "Die Gesellschaft der Gesellschaft" (1997). Rok później, 6. listopada 1998 roku, Niklas Luhmann zmarł po ciężkiej chorobie w Oerlinghausen.

"Był swoją teorią. Nie dlatego, że teoria była jego życiem, ale dlatego, że jego myślenie i życie były jak jego teoria." (Raffaele De Giorgio, profesor socjologii i teorii prawa na Uniwersytecie Lecce, wieloletni przyjaciel Luhmanna)

PUBLIKACJE KSIĄŻKOWE

• Funktionen und Folgen formaler Organisation
  Duncker & Humblot Verlag, Berlin 1964, 427 s.
  seria: Schriftenreihe der Hochschule Speyer 20

• Öffentlich-rechtliche Entschädigung rechtspolitisch betrachtet
  Duncker & Humblot Verlag, Berlin 1965, 263 s.
  seria: Schriftenreihe der Hochschule Speyer 24.

• Grundrechte als Institution. Ein Beitrag zur politischen Soziologie
  Duncker & Humblot Verlag, Berlin 1965, 223 s.
  seria: Schriften zum öffentlichen Recht 24.

• Theorie der Verwaltungswissenschaft. Bestandsaufnahme und Entwurf
  Grote Verlag, Köln-Berlin 1966, 118 s.

• Recht und Automation in der öffentlichen Verwaltung. Eine verwaltungswissenschaftliche Untersuchung
  Duncker & Humblot Verlag, Berlin 1966, 166 s.
  seria: Schriftenreihe der Hochschule Speyer 29.
  [jednocześnie dysertacja filozoficzna i habilitacja, Münster 1966]

• Zweckbegriff und Systemrationalität. Über die Funktion von Zwecken in sozialen Systemen
  Mohr Verlag, Tübingen 1968, 269 s.
  seria: Soziale Forschung und Praxis 25.

• Vertrauen. Ein Mechanismus der Reduktion sozialer Komplexität
  Enke Verlag, Stuttgart 1968, 105 s.
  seria: Soziologische Gegenwartsfragen. Neue Folge. 28.

• Legitimation durch Verfahren
  Luchterhand Verlag, Neuwied-Berlin 1969, 261 s.
  seria: Soziologische Texte 66.

• Soziologische Aufklärung
  Westdeutscher Verlag, Opladen 1970-1995, 6 tomów
  Tom 1: Aufsätze zur Theorie sozialer Systeme, Köln-Opladen 1970, 268 s.
  Tom 2: Aufsätze zur Theorie der Gesellschaft, Opladen 1975, 221 s.
  Tom 3: Soziales System, Gesellschaft, Organisation, Opladen 1981, 415 s.
  Tom 4: Beiträge zur funktionalen Differenzierung der Gesellschaft, Opladen 1987, 276 s.
  Tom 5: Konstruktivistische Perspektiven, Opladen 1990, 234 s.
  Tom 6: Die Soziologie und der Mensch, Opladen 1995, 275 s.

• Politische Planung. Aufsätze zur Soziologie von Politik und Verwaltung
  Westdeutscher Verlag, Opladen 1971, 256 s.

• Rechtssoziologie
  Rowohlt Verlag, Reinbek 1972, 2 tomy
  seria: rororo-studium. 1-2. / Rechtswissenschaften
  tom 1: 204 s., tom 2: 207-381 s.

• Rechtssystem und Rechtsdogmatik
  Kohlhammer Verlag, Stuttgart-Berlin-Köln-Mainz 1974, 99 s.
  seria: Urban-Taschenbücher 195.

• Macht
  Enke Verlag, Stuttgart 1975, 156 s.
  seria: Flexibles Taschenbuch

• Funktion der Religion
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1977, 323 s.
  seria: Theorie

• Organisation und Entscheidung
  Westdeutscher Verlag, Opladen 1978, 71 s.
  seria: Rheinisch-Westfälische Akademie der Wissenschaften. Vorträge. Geisteswissenschaften 232.

• Gesellschaftsstruktur und Semantik. Studien zur Wissenssoziologie der modernen Gesellschaft
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1980-1995, 4 tomy
  Tom 1: Frankfurt/M. 1980, 318 s.
  Tom 2: Frankfurt/M. 1981, 293 s.
  Tom 3: Frankfurt/M. 1989, 457 s.
  Tom 4: Frankfurt/M. 1995, 185 s.

• Politische Theorie im Wohlfahrtsstaat
  Olzog Verlag, München-Wien 1981, 158 s.
  seria: Analysen und Perspektiven. 8/9.

• Ausdifferenzierung des Rechts. Beiträge zur Rechtssoziologie und Rechtstheorie
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1981, 456 s.

• The Differentation of Society
  Columbia University Press, New York 1982

• Potere e codice politico
  Feltrinelli, Milano 1982

• Liebe als Passion. Zur Codierung von Intimität
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1982, 230 s.

• Paradigmawechsel in der Systemtheorie: Vorträge in Japan
  Ochanomisu, Tokyo 1983
  (publikacja w jęz. japońskim)

• Soziale Systeme. Grundriß einer allgemeinen Theorie
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1984, 674 s.

• Kann die moderne Gesellschaft sich auf ökologische Gefährdungen einstellen?
  Westdeutscher Verlag, Opladen 1985, 31 s.
  seria: Rheinisch-Westfälische Akademie der Wissenschaften. Jahresfeier. 35. / Rheinisch-Westfälische Akademie der Wissenschaften. Vorträge. Geisteswissenschaften. 278.

• Die soziologische Beobachtung des Rechts
  Metzner Verlag, Frankfurt/M. 1986, 47 s.
  seria: Würzburger Vorträge zur Rechtsphilosophie, Rechtstheorie und Rechtssoziologie 3.

• Ökologische Kommunikation. Kann die moderne Gesellschaft sich auf ökologische Gefährdungen einstellen?
  Westdeutscher Verlag, Opladen 1986, 275 s.

• Archimedes und wir: Interviews
  red. Dirk Baecker, Georg Stanitzek, Merve Verlag, Berlin 1987, 166 s.
  seria: Internationale Merve-Diskurs 143.

• Die Wirtschaft der Gesellschaft
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1988, 356 s.

• Erkenntnis als Konstruktion
  Benteli Verlag, Bern 1988, 74 s.

• Paradigm Lost. Über die ethische Reflexion der Moral
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1990, 73 s.
  seria: suhrkamp taschenbuch wissenschaft. 797.
  [Pierwotnie opublikowany jako: Paradigm lost. Die ethische Reflexion der Moral. Festvortrag anläßlich der Verleihung des Hegel-Preises der Landeshauptstadt Stuttgart am 23. November 1988 im Neuen Schloß Stuttgart, Enke Verlag, Stuttgart 1988, 14 s.]

• Risiko und Gefahr
  Hochschule für Wirtschafts-, Rechts- und Sozialwissenschaften, St. Gallen 1990, 52 s.
  seria: Aulavorträge 48.

• Essays on Self-Reference
  Columbia University Press, New York 1990, 245 s.

• Die Wissenschaft der Gesellschaft
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1990, 732 s.

• Soziologie des Risikos
  de Gruyter Verlag, Berlin-New York 1991, 252 s.

• Zur vollständigen operativen Schließung psychischer und sozialer Systeme
  Video Cooperative Ruhr, Dortmund 1991, 1 kaseta VHS, 40 minut

• Beobachtungen der Moderne
  Westdeutscher Verlag, Opladen 1992, 220 s.

• Universität als Milieu
  red. Andre Kieserling, Haux Verlag, Bielefeld 1992, 158 s.
  seria: Kleine Schriften

• Einführung in die Systemtheorie. Vorlesungen Wintersemester 1991/92
  Carl-Auer-Systeme Verlag, Heidelberg 1992, 14 kaset MC, ok. 95 minut
  seria: Autobahnuniversität

• Theorie der Gesellschaft. Aufnahme einer Vorlesung im Wintersemester 1992/93
  Carl-Auer-Systeme Verlag, Heidelberg 1993, 14 kaset MC
  seria: Autobahnuniversität

• "Was ist der Fall?" und "Was steckt dahinter?" Die zwei Soziologien und die Gesellschaftstheorie
  red. Presse- und Informationsstelle der Universität Bielefeld, Bielefeld 1993, 24 s.
  seria: Bielefelder Universitätsgespräche und Vorträge 3.

• Gibt es in unserer Gesellschaft noch unverzichtbare Normen?
  Müller Verlag, Heidelberg 1993, 32 s.
  seria: Heidelberger Universitätsreden 4.

• Das Recht der Gesellschaft
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1993, 597 s.

• Die Ausdifferenzierung des Kunstsystems
  Benteli Verlag, Bern 1994, 105 s.
  Vortrag im Kunstmuseum Bern am 19. Dezember 1993. Gespräch im Kunstmuseum Luzern am 17. Dezember 1993, seria: Reihe um 9. Am Nerv der Zeit

• Die Realität der Massenmedien
  Westdeutscher Verlag, Opladen 1995, 73 s.
  seria: Nordrhein-Westfälische Akademie der Wissenschaften. Vorträge. Geisteswissenschaften. 333. [Wydanie drugie rozszerzone: Die Realität der Massenmedien, Westdeutscher Verlag, Opladen 1996]

• Die Kunst der Gesellschaft
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1995, 517 s.

• Die neuzeitlichen Wissenschaften und die Phänomenologie
  Picus, Wien 1996, 67 s.
  Vortrag im Wiener Rathaus am 25. Mai 1995, seria: Wiener Vorlesungen im Rathaus 46.

• Protest. Systemtheorie und soziale Bewegungen
  red. Kai-Uwe Hellmann, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1996, 216 s.
  seria: suhrkamp taschenbuch wissenschaft 1256.

• Die Gesellschaft der Gesellschaft
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1997, 2 tomy
  Tom 1: Frankfurt/M. 1997, 594 s.
  Tom 2: Frankfurt/M. 1997, s. 595-1164

WYDANIA POŚMIERTNE

• Organisation und Entscheidung
  red. Dirk Baeker, Westdeutscher Verlag, Opladen-Wiesbaden 2000, 478 s.
  seria: VS Verlag für Sozialwissenschaften

• Die Politik der Gesellschaft
  red. André Kieserling, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 2000, 443 s.

• Die Religion der Gesellschaft
  red. André Kieserling, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 2000, 361 s.

• Short Cuts
  red. Peter Gente, Heidi Paris, Martin Weinmann, Zweitausendeins, Frankfurt/M. 2000, 156 s.

• Aufsätze und Reden
  red. Oliver Jahraus, Reclam Verlag, Stuttgart 2001, 334 s.
  seria: Reclam Universal-Bibliothek 18149.

• Das Erziehungssystem der Gesellschaft
  red. Dieter Lenzen. Mit zahlreichen Faksimiles des Manuskripts, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 2002, 236 s.

• Einführung in die Systemtheorie
  red. Dirk Baecker, Carl-Auer-Systeme Verlag, Heidelberg 2002, 347 s.
  transkrypcja wykładu w semestrze zimowym 1991/92

• Einführung in die Theorie der Gesellschaft
  Carl-Auer-Systeme, Heidelberg 2005, 336 s.

• Ideenevolution. Beiträge zur Wissenssoziologie
  red. André Kieserling, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 2008, 400 s.
  seria: suhrkamp taschenbücher wissenschaft 1870.

• Die Moral der Gesellschaft
  red. Detlef Horster, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 2008, 500 s.
  seria: suhrkamp taschenbücher wissenschaft 1871.

• Schriften zur Literatur und Kunst
  red. Niels Weber, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 2008, 300 s.
  seria: suhrkamp taschenbücher wissenschaft 1872.

• Liebe. Eine Übung
  red. André Kieserling, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 2008, 70 s.

PUBLIKACJE KSIĄŻKOWE - WSPÓŁAUTOR

• Franz Becker, Niklas Luhmann, Verwaltungsfehler und Vertrauensschutz. Möglichkeiten gesetzlicher Regelung der Rücknehmbarkeit von Verwaltungsakten
  Duncker & Humblot Verlag, Berlin 1963, 150 s.
  seria: Schriftenreihe der Hochschule Speyer 16.

• Niklas Luhmann, Wilhelm Wortmann, Automation in der öffentlichen Verwaltung. Aufgaben und Wirkungsmöglichkeiten von Raumordnung und Landesplanung
  Deutsche Polizei Verlag, Hamburg 1966, 48 s.
  Arbeitstagung für Führungskräfte der Polizei, veranstaltet von der Gewerkschaft der Polizei, Landesbezirk Niedersachsen
  [dwa wykłady opublikowane później w: Universität als Milieu, Haux Verlag, Bielefeld 1992]

• Jürgen Habermas, Niklas Luhmann, Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Was leistet die Systemforschung?
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1971, 404 s.

• Karl-Wilhelm Dahm, Niklas Luhmann, Dieter Stoodt, Religion - System und Sozialisation
  Luchterhand Verlag, Darmstadt-Neuwied 1972, 237 s.
  seria: Sammlung Luchterhand 85. / Reihe Theologie und Politik 2.

• Niklas Luhmann, Renate Mayntz, Personal im öffentlichen Dienst. Eintritt und Karrieren. Personaluntersuchung
  Unter Mitarbeit von Rainer Koch und Elmar Lange, Nomos Verlag, Baden-Baden 1973, 384 s.
  seria: Studienkommission für die Reform des Öffentlichen Dienstrechts 7.

• Niklas Luhmann, Karl Eberhard Schorr, Reflexionsprobleme im Erziehungssystem
  Klett-Cotta Verlag, Stuttgart 1979, 371 s.

• Peter Fuchs, Niklas Luhmann, Reden und Schweigen
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1989, 227 s.
  seria: suhrkamp taschenbuch wissenschaft 848.

• Dirk Baecker, Frederick D. Bunsen, Niklas Luhmann, Unbeobachtbare Welt. Über Kunst und Architektur
  Haux Verlag, Bielefeld 1990, 104 s.

• Raffaele De Giorgi, Niklas Luhmann, Teoria della societa
  Franco Angeli, Milano 1992, 416 s.

• Bazon Brock, Niklas Luhmann, Das Unbehagen an der Politik. Mangel an öffentlicher Kultur oder strukturelles Politikversagen? Öffentliches Kolloquium am 8. und 9. Mai 1993, eine Veranstaltung des Bazon Brock und dem Niklas Luhmann
  Carl-Auer-Systeme Verlag, Heidelberg 1993, 1 kaseta MC
  Autobahnuniversität, Edition S2 Kultur

PUBLIKACJE KSIĄŻKOWE - REDAKTOR/WSPÓŁREDAKTOR

• Theorietechnik und Moral. red. Niklas Luhmann, Stephan Hubert Pfürtner
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1978, 266 s.
  seria: suhrkamp taschenbuch wissenschaft 206.

• Zwischen Technologie und Selbstreferenz. Fragen an die Pädagogik, red. Niklas Luhmann, Karl Eberhard Schorr
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1982, 260 s.
  seria: suhrkamp taschenbuch wissenschaft. 391.

• Soziale Differenzierung. Zur Geschichte einer Idee, red. Niklas Luhmann
  Westdeutscher Verlag, Opladen 1985, 250 s.

• Zwischen Intransparenz und Verstehen. Fragen an die Pädagogik, red. Niklas Luhmann, Karl Eberhard Schorr
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1986, 324 s.
  seria: suhrkamp taschenbuch wissenschaft 572.

• Zwischen Anfang und Ende. Fragen an die Pädagogik, red. Niklas Luhmann, Karl Eberhard Schorr
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1990, 227 s.
  seria: suhrkamp taschenbuch wissenschaft 898.

• Zwischen Absicht und Person. Fragen an die Pädagogik, red. Niklas Luhmann, Karl Eberhard Schorr
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1992, 217 s.
  seria: suhrkamp taschenbuch wissenschaft 1036.

• Zwischen System und Umwelt. Fragen an die Pädagogik, red. Niklas Luhmann, Karl Eberhard Schorr
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1996, 294 s.
  seria: suhrkamp taschenbuch wissenschaft 1239.

• Bildung und Weiterbildung im Erziehungssystem. Lebenslauf und Humanontogenese als Medium und Form, red. Dieter Lenzen, Niklas Luhmann
  Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1997

CZASOPISMA - REDAKTOR/WSPÓŁREDAKTOR

• Zeitschrift für Soziologie (Stuttgart), 1977-1980.

TŁUMACZENIA PRAC NIKLASA LUHMANNA NA JĘZYK POLSKI

• Samolegitymizacja państwa
  tłum. Jakub Górski, [w:] "Colloquia Communia", nr 6-1/1988-89, s.155-168
  wydanie oryginalne: Selbstlegitimation des modernen Staates, [w:] "Legitimation des modernen Staates", red. Achtenberg, W. Krawietz, Beiheft 15 des Archivs für Rechts- und Sozialphilosophie, Wiesbaden 1981, s.65-89
   

• Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego
  tłum. i wstęp: Grażyna Skąpska, PWN, Warszawa 1994, 166 s.
  wydanie oryginalne: Politische Theorie im Wohlfahrtstaat, Günter Olzog Verlag GmbH, München-Wien 1981
   

• Funkcja religii
  tłum. Dominika Motak, wstęp: Grażyna Skąpska, Nomos, Kraków 1998
  wydanie oryginalne: Funktion der Religion, Frankfurt/M. 1977
   

• Semantyka miłości. O kodowaniu intymności
  tłum. Jerzy Łoziński, Scholar, Warszawa 2003, 255 s.
  wydanie oryginalne: Liebe als Passion. Zur Codierung von Intimität, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1982
   

• Pojęcie społeczeństwa
  tłum. Jan Winczorek, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, t. 1, red. A. Jasińska-Kania, L. M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, Nomos, Kraków 2006, s. 414-424
  wydanie oryginalne: The Concept of Society (Der Begriff der Gesellschaft), w: Thesis Eleven 31 (1992), s. 67-80
   

• Rozmowa Niklasa Luhmanna z Gerhardem Johannem Lischką
  tłum. Witold Wojtowicz, [w:] Konstruktywizm w badaniach literackich. Antologia, red. E. Kuźma, A. Skrendo, J. Madejski, Universitas, Kraków 2006, s. 25-46
  wydanie oryginalne: Gespräche zwischen N. Luhmann und G.J. Lischka, [w:] N. Luhmann, Die Ausdifferenzierung des Kunstssystems, Bern 1994
   

• Kultura jako pojęcie historyczne
  tłum. Marcin Lipnicki, [w:] Konstruktywizm w badaniach literackich. Antologia, red. E. Kuźma, A. Skrendo, J. Madejski, Universitas, Kraków 2006, s. 47-70
  wydanie oryginalne: Kultur als historischer Begriff, [w:] N. Luhmann, Gesellschaftsstruktur und Semantik, t. 4, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1999, rozdz. 2
   

• Samoopisanie
  tłum. Bartosz Wójcik, [w:] Konstruktywizm w badaniach literackich. Antologia, red. E. Kuźma, A. Skrendo, J. Madejski, Universitas, Kraków 2006, s. 71-89
  wydanie oryginalne: Selbstbeschreibung, [w:] N. Luhmann, Die Kunst der Gesellschaft, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1997, rozdz. 7
   

• Konstrukcja realności; Realność konstrukcji
  tłum. Iwona Kotuła, [w:] Konstruktywizm w badaniach literackich. Antologia, red. E. Kuźma, A. Skrendo, J. Madejski, Universitas, Kraków 2006, s. 91-114
  wydanie oryginalne: Die Konstruktion der Realitaet; Die Realitaet der Konstruktion, [w:] N. Luhmann, Die Realitaet der Massenmedien, Westdeutscher Verlag, Opladen 1996, rozdz. 11-12
   

• Systemy społeczne. Zarys ogólnej teorii
  tłum. Michał Kaczmarczyk, wstęp: Grażyna Skąpska, Michał Kaczmarczyk, Nomos, Kraków 2007, 465 s.
  wydanie oryginalne: Soziale Systeme. Grundriss einer allgemeinen Theorie, Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1984
   

• Realność mass mediów (w przygotowaniu)
  tłum. Joanna Barbacka, Michael Fleischer
  wydanie oryginalne: Die Realität der Massenmedien, Westdeutsche Verlag, Opladen 1996
   

LUHMANNOWSKIE OPRACOWANIA

• Kostro Cezary, Funkcjonalna teoria moralności Niklasa Luhmanna, Nomos, Kraków 2001

• Gdula Maciej, Koncepcja komunikacji w teorii socjologicznej Niklasa Luhmanna, w: Rubikon. Kwartalnik Naukowy, nr 1-4/2004 (24-27), s.99-108

• Kurowski Marek, Paradoks i ironia, czyli krótki kurs socjologii Niklasa Luhmanna, w: Rubikon. Kwartalnik Naukowy, nr 1-4/2004 (24-27), s. 79-98

• Winczorek Jan, Niklas Luhmann jako socjolog prawa (część I), w: Rubikon. Kwartalnik Naukowy, nr 1-4/2004 (24-27), s.109-127

• Kaczmarczyk Michal, Radykalny funkcjonalizm Niklasa Luhmanna na tle wspólczesnej teorii spolecznej, w: Niklas Luhmann, 2007, Systemy spoleczne. Zarys ogólnej teorii, tlum. Michal Kaczmarczyk, Kraków, Nomos, s. xix-lvii

• Skapska Grazyna, Niklas Luhmann i teoria systemów spolecznych. Wstep do wydania polskiego, w: Niklas Luhmann, 2007, Systemy spoleczne. Zarys ogólnej teorii, tlum. Michal Kaczmarczyk, Kraków, Nomos, s. vii-xviii

NAWIĄZANIA POLSKICH AUTORÓW (ARTYKUŁY)

• Brejdak Jaromir, Niklas Luhmann - hermeneutyka różnicy konstytutywnej, [w:] "Fenomenologia", nr 1/2003, s. 75-89.

• Brejdak Jaromir, Hermeneutyczne i dyferencyjne pojęcie rozumienia: Gadamer - Luhmann, [w:] Przyłębski Andrzej (red.), Dziedzictwo Gadamera, Wyd. Fundacji Humaniora, Poznań 2004, s. 207-224.

• Gumbrecht Hans-Ulrich, Gdy przestaliśmy uczyć się od historii, [w:] Domańska Ewa (red.), Pamięć, etyka i historia, Wyd. Poznańskie, Poznań 2002, s.187-206 (org. [w:] Gumbrecht Hans-Ulrich, In 1926. Living on the Edge of Time, Cambridge 1997).

• Kaniowski Andrzej, Sprzeczności metodologiczne i implikacje polityczne teorii systemów N. Luhmanna, [w:] "Studia Nauk Politycznych", nr 5/1981 (53), s. 87-106.

• Kawczyński Radosław, Konstruktywizm w teorii systemów społecznych Niklasa Luhmanna, w: Konstruktywizm w humanistyce, Anna Pałubicka i Andrzej P. Kowalski (red.), Bydgoszcz 2003, s. 87-95.

• Kawczyński Radosław, Podmiot a kultura w dyskusji Jürgena Habermasa z Niklasem Luhmannem, w: Umysł i kultura, Anna Pałubicka i Artur Dobosz (red.), Bydgoszcz 2004, s. 141-146.

• Kawczyński Radosław, Czy jest możliwa "kultura bez symboli"?, w: Gra i konieczność. Zbiór rozpraw z historii historiografii i filozofii historii, Grzegorz A. Dominiak, Janusz Ostoja-Zagórski, Wojciech Wrzosek (red.), Oficyna Wydawnicza Epigram, Bydgoszcz 2005, s. 67-86.

• Kawczyński Radosław, Między konstrukcją a rekonstrukcją. Stanowisko "miękkiego dualizmu", w: Konstrukcja czy rekonstrukcja rzeczywistości? Dylematy społecznego zaangażowania, M. Korczyński, P. Pluciński (red.), Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Poznań 2006, s. 131-152.

• Kurowski Marek M., Niklasa Luhmanna radykalizacja projektu fenomenologii, [w:] "Fenomenologia", nr 1/2003, s. 63-73.

• Kurowski Marek M., Technologie komunikacji a opinia publiczna, [w:] Chmielewski Piotr, Krauze Tadeusz, Wesołowski Włodzimierz (red.), Kultura - Osobowość - Polityka (Culture - Personality - Politics), Scholar, Warszawa 2002, s. 349-364.

• Kuźma Erazm, Dekonstruowanie i rekonstruowanie granicy. Jacques Derrida: "La Dissemination", Niklas Luhmann: "Die Kunst der Gesellschaft", [w:] "Nowa Krytyka", nr 16/2004, s. 307-319.

• Kuźniarz Bartosz, Rehabilitacja ducha, [w:] "Er(r)go", nr 1/2003, s. 113-126.

• Piwowarski Władysław, Religia cywilna. Koncepcje JJ Rousseau, RN Bellaha i Niklasa Luhmanna, [w:] "Przegląd Religioznawczy", nr 2/1995, s. 43-53.

• Ponikowski Bogusław, Kontrowersje wokół pojęcia państwa prawnego (Kelsen, Luhmann, Foucault), [w:] Rot Henryk (red.), Demokratyczne państwo prawne (aksjologia, struktura, funkcje). Studia i szkice, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1994, s. 53-68.

• Rakowska Katarzyna, Koncepcje religii w ramach teorii systemów Niklasa Luhmanna i Petera Bergera, [w:] "Pedagogia Christiana", t.1 2000, s. 65-73.

• Skrendo Andrzej, Tożsamość w perspektywie konstruktywizmu, [w:] "Teksty Drugie", nr 1-2/2004 (6/2004), s. 65-77.

• Sojak Radosław, Paraliżująca siła różnorodności. Lustracja w perspektywie teorii systemów społecznych Niklasa Luhmanna, [w:] Mokrzycki Edmund, Rychard Andrzej, Zybertowicz Andrzej (red.), Utracona dynamika? O niedojrzałości polskiej demokracji, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2002, s. 273-302.

POLSKIE TŁUMACZENIA NAWIĄZAŃ OBCOJĘZYCZNYCH (KSIĄŻKI)

• Bourdieu Pierre, Wacquant Loic J.D., Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, tłum. Anna Sawisz, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 84-87

• Fleischer Michael, Teoria kultury i komunikacji, tłum. Mateusz Jaworowski, DSWE TWP, Wrocław 2002, s. 127-199

• Fleischer Michael, Obserwator trzeciego stopnia. O rozsądnym konstruktywizmie, tłum. Dominika Wączek, Michael Fleischer, Wrocław 2005

• Habermas Jürgen, Normatywna zawartość nowoczesności, Dygresja o zawłaszczaniu dziedzictwa filozofii podmiotu przez teorię systemów, [w:] Habermas Jürgen, Filozoficzny dyskurs nowoczesności, tłum. Małgorzata Łukasiewicz, Universitas, Kraków 2000, s. 378-430 (org. Philosophische Diskurs der Moderne, Frankfurt/M. 1986)

• Teubner Günther, Konstytucjonalizm społeczny. Alternatywy dla teorii konstytucyjnej nakierowanej na państwo. Wykład im. Leona Petrażyckiego, Wydział Prawa i Administracji UW, 27. maja 2004, tłum. Jan Winczorek, Ius et Lex, Warszawa 2004

POLSKIE TŁUMACZENIA NAWIĄZAŃ OBCOJĘZYCZNYCH (ARTYKUŁY)

• De Simone Gaetano, Społeczeństwo i konstytucja: rozważania teoretyczne o reformach instytucjonalnych, [w:] "Społeczeństwo. Studia, prace badawcze, dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła", nr 2(13)/2003, s. 195-207

• Teubner Günther, Sprawiedliwość alienująca. O dodatkowej wartości dwunastego wielbłąda, [w:] "Ius et Lex" 1(1)/2002, s. 109-132 (org. Die Rückgabe des zwölften Kamels, Stuttgart 2000, s. 145-176)