Temat 4
Funkcjonalizm wspołczesny na przykładzie wizji Niklasa Luhmanna
Ref 2
28.02.2007
NIKLAS LUHMANN „POJĘCIE SPOŁECZEŃSTWA”
Według Luhmanna socjologia ma problem z precyzyjnym opisaniem przedmiotu swoich dociekań badawczych - pojęcia „społeczeństwo”. Luhmann wskazuje 3 najważniejsze przyczyny tego problemu (3 przesądy/przeszkody epistemologiczne):
przesąd humanistyczny, czyli przesąd, że społeczeństwo składa się z jednostek lub relacji między jednostkami
przesąd o terytorialnej wielości społeczeństw, czyli np., że Chiny to jedno a Brazylia inne społeczeństwo
Wg Luhmanna różnice warunków życia na tych terytoriach należy tłumaczyć jako różnice w społeczeństwie, a nie między społeczeństwami.
przesąd wynikający z rozróżnienia podmiotu i przedmiotu
Tymczasem na gruncie socjologii takie rozróżnienie jest niemożliwe. Społeczeństwo stanowi samoopisujący się przedmiot. Teorie społeczeństwa stanowią teorie w społeczeństwie, o społeczeństwie. Pojęcie społeczeństwa musi tworzyć się autologicznie, tzn musi samo siebie zawrzeć.
Aby zdefiniować pojęcie „społeczeństwo” Luhmann wprowadza pojęcie systemu. Przez system należy rozumieć „nie tyle określone typy obiektów, ile określone rozróżnienie - mianowicie rozróżnienie systemu i otoczenia.” System ma więc dwie strony: system (jako stronę wewnętrzną formy) oraz otoczenie (jako jej stronę zewnętrzną). Otoczenie jest więc dla tej formy równie istotne co sam system.
Cechą systemu jest autopojetyczność (od autopoiesis: auto - sam, poiesis - wytwarzanie).Oznacza to, że system sam wytwarza swoje elementy składowe, sam określa swoje granice i strukturę, jest samoreferencyjny i zamknięty.
Z autopojetyczności wynika operacyjna zamkniętość systemu: żaden system nie może operować poza swoimi granicami. Operacyjna zamkniętość wyklucza z systemu społecznego zarówno jednostki, jak i kraje (porównaj przesądy 1 i 2!). Jednostki wg Luhmanna nie należą do społeczeństwa, należą do jego otoczenia!
Wg Luhmanna społeczeństwo to operacyjnie zamknięty system autopojetyczny.
Operacją, która produkuje i reprodukuje (bo produkuje ze swych własnych produktów) społeczeństwo jest komunikacja. System społeczny to system zamknięty operacyjnie, złożony wyłącznie z własnych operacji, reprodukujący komunikacje z komunikacji. Jedynie za pomocą komunikacji można pomyśleć system społeczny jako autopojetyczny, złożony jedynie z elementów - mianowicie komunikacji - które sam produkuje i reprodukuje przez sieć właśnie tych elementów, przez komunikacje.
Samą komunikację Luhmann definiuje poprzez to, czym komunikacja nie jest. A nie jest mianowicie ani działaniem komunikacyjnym, ani przenoszeniem informacji z jednego miejsca na drugie.
Pojedyncze zdarzenie komunikacyjne kończy się wraz ze zrozumieniem. Nie przesądza to jednak o tym, czy coś zrozumianego będzie stanowiło podstawę następnej komunikacji, czy nie. Komunikację można przyjmować lub odrzucać. Każe zdarzenie komunikacyjne zamyka i otwiera system.
Wg Luhmanna takie pojęcie komunikacji pozwala przezwyciężyć wszystkie 3 przeszkody epistemologiczne:
ludzie nie stanowią części społeczeństwa ale część jego otoczenia. Społeczeństwo nie składa się też ze „stosunków” między ludźmi. Operacją społeczną jest wyłącznie sama komunikacja.
Komunikacja nie ma żadnego miejsca w przestrzeni. To komunikacja wyznacza znaczenie przestrzeni, a nie odwrotnie: przestrzeń umożliwia i ogranicza komunikację.
Społeczeństwo stanowi samoobserwujący i samoopisujący się system. Wszelka komunikacja o społeczeństwie jest związana z warunkowaniem przez społeczeństwo. Nie istnieje żaden zewnętrzny obserwator!
Podsumowując: Społeczeństwo stanowi rozległy system, obejmujący wszystkie komunikacje, który reprodukuje się w sposób autopojetyczny za pomocą wytwarzania w rekursywnej sieci komunikacji wciąż nowych komunikacji. Emergencja takiego systemu domyka komunikację; odtąd są one zdolne jedynie do połączeń wewnętrznych. I wyłącza wszystko inne. Reprodukcja takiego systemu zakłada więc zdolność odróżniania systemu i otoczenia. Komunikacje mogą rozpoznawać komunikacje i odróżniać je od innych stanów rzeczy, należących do otoczenia w tym sensie, że wprawdzie można komunikować o nich, ale nie komunikować się z nimi.
Luhmann postuluje zerwanie z wyobrażeniem języka jako systemu. Nie można bowiem jednocześnie w sposób satysfakcjonujący postrzegać jako systemu i języka, i społeczeństwa. Wprowadza pojęcie sprzężenia strukturalnego, które ma na celu oznaczenie, w jaki sposób operacyjnie zamknięte systemy autopojetyczne mogą istnieć w otoczeniu, które z jednej strony stanowi warunek autopiesis systemu, z drugiej zaś w niej nie uczestniczy. Język służy według Luhmanna strukturalnemu sprzężeniu komunikacji i świadomości. Język utrzymuje podział na komunikację i świadomość, a więc na społeczeństwo i jednostkę.
Jeśli chodzi o relacje jednostki i społeczeństwa, to nie istnieje żadna komunikacja między jednostką a społeczeństwem. Udział jednostki w społeczeństwie jest wykluczony. Społeczeństwo nie może za pomocą swoich operacji sięgnąć poza siebie i pochwycić jednostki; za ich sprawą może tylko reprodukować swoje operacje. Nie może operować poza własnymi granicami. To samo dotyczy życia i świadomości jednostki. Także tu reprodukujące system operacje pozostają w systemie. Żadna myśl nie może opuścić świadomości, która ją reprodukuje. Wg Luhmanna nie istnieje też żadna normatywna integracja jednostek ze społeczeństwem.
1