Luhmann

Podstawy społeczno - teoretyczne.

Społeczeństwo stanowi pewien system nadrzędny porządkujący wszelkie możliwe układy komunikacyjne między ludźmi. System polityczny jest jednym z subsystemów - obok religii, nauki, gospodarki, edukacji, rodziny, opieki medycznej itd. Poszczególne systemy aktualizują, realizują społeczeństwo w jakimś jego specyficznym aspekcie, ujmując relacje system - środowisko we właściwej sobie perspektywie.

System gospodarczy i edukacyjny - środowisko dla systemu politycznego i vice versa.

Pojedynczy ludzie uczestniczą w tych systemach nie jako odrębne jednostki, ale jako elementy międzyludzkich systemów komunikacyjnych.

Rozwój jest to wzrost możliwości komunikacyjnych, na który składają się 2 równoległe procesy. 1) wyodrębnianie się specyficznej wyższej warstwy społecznej wewnątrz której komunikacja była łatwiejsza i bardziej skuteczna. 2) wyodrębnianie się specyficznych „centrów” funkcjonalnych - religijnych, polityczno-militarnych i handlowych.

Profil nowoczesnego społeczeństwa: dominująca rola zróżnicowania funkcjonalnego - rozwój wyspecjalizowanej i sprawnej komunikacji. Powstają społeczeństwa niezmiernie wrażliwe na pewne wybrane kwestie i zupełnie niewrażliwe na inne.

Cywilizacja i jej skutki są rezultatem uwolnienia się efektów komunikacji międzyludzkiej od ich naturalnych uwarunkowań. Ewolucja społeczno - kulturowa doprowadziła do stanu, kiedy system społeczny powoduje głębokie zmiany w swoim środowisku, a wraz z tym zmienia uwarunkowania własnych dalszych przemian. Ponadto społeczeństwu nowoczesnemu brak rzecznika wobec samego siebie i wewnętrznej reprezentacji (dawniej tą rolę pełniła szlachta). W takiej sytuacji punktem odniesienia stają się ideologie. Okazuje się jednak, że nie można funkcjonalnie zróżnicowanego społeczeństwa centralizować wokół polityki, nie niszcząc tegoż społeczeństwa. Formy zróżnicowania systemu społecznego tak silnie oddziałują na jego środowisko, zasoby naturalne, motywacje, rzeczy i ludzi, że środowisko zaczyna być głównym czynnikiem decydującym o przyszłości.

Państwo bezpieczeństwa socjalnego - inkluzja polityczna

Państwo bezpieczeństwa socjalnego - zapewniające określonym warstwom społecznym szeroki zakres świadczeń socjalnych i ponoszące z tego tytułu koszty (def. klasyczna).

Inkluzja- objęcie wszystkich członków społeczeństwa skutkami działania poszczególnych systemów funkcjonalnych oznacza korzystanie z tych skutków, ale również uzależnienie od nich indywidualnych sposobów życia. Grupy, które nie uczestniczą w życiu społecznym przestają istnieć. Inkluzja ma charakter historyczny i powstała wraz z rozpadem europejskiego społeczeństwa klasowego. W tym systemie każdy miał swoje miejsce do którego był przypisany. Teraz ludzie uczestniczą w wielu systemach, ale w sposób częściowy. Ważne są reguły dostępności, chociaż pojawia się problem nierówności faktycznych szans, które nie znajdują oparcia w schemacie zróżnicowania społecznego ale są reprodukowane funkcjonalnie. Realizacja zasady inkluzji prowadzi do powstania państwa bezpieczeństwa socjalnego, które podnosi minimalny standard życia oraz dba o zaspokajanie różnych potrzeb ludzi.

Obejmowanie kolejnych aspektów życia gwarancjami politycznymi miało charakter stopniowy. Pierwszym krokiem było zapewnienie porządku prawnego na określonym terytorium. Świadczenia przekształciły się z beneficjów w roszczenia.

Państwo bezpieczeństwa socjalnego nie musi prowadzić do totalizacji i centralizacji, możliwa jest bowiem wieloraka rekombinacja indywidualnych sposobów życia.

Interes jest pojęciem, które może być oceniane tylko przez samego zainteresowanego. Jest on uwzględniony w woli politycznej w formie czynnej - demokracja i w formie biernej - państwo prawa. Nauki społeczne podważyły jednak „dojrzałość” obywateli i w ten sposób przyczyniły się do jego ubezwłasnowolnienia rozporządzając jego interesem. Powstała w ten sposób ugoda co do interesów jest społecznie, politycznie i „praktycznie” fałszywa.

Edukacja - rozwija interesy

Polityka - odwołuje się wyłącznie do interesów już uformowanych

Polityka jako system samoreferencyjny

Inkluzja jest to zasada otwarta. Stanowi iż każdy obywatel zasługuje na uwagę polityczną, ale nie ustala w czym ma się ona przejawiać. O ile określenie swoich interesów jest sprawą samej jednostki, o tyle ich uwzględnienie, selekcja i tematyzacja jest sprawą systemu. Wymaga to komunikacji.

System samoreferencyjny - system, który sam produkuje i reprodukuje elementy, z jakich się składa (np. decyzje polityczne). Operuje tylko wewnątrz samego siebie, tzn. koordynuje różne swoje operacje, nie zwracając uwagi na środowisko, sam kreuje swoje elementy, które nie muszą występować w środowisku. System taki ma charakter błędnego koła i dlatego jest „nieproduktywny”.

Z socjologicznego punktu widzenia samoreferencyjność jest wynikiem ewolucyjnego różnicowania się systemu, który umożliwia otwarcie się systemu na zmieniające się tematy przy zachowaniu względnej stałości struktur kierujących działaniami.

Zróżnicowaniu podlegają nie ludzie ale wyłącznie powiązania komunikacyjne. Dzięki procesom komunikacji politycznej polityka uwrażliwia się, tzn. zyskuje zdolność podejmowania problemów i zadań ukierunkowanych na jej środowisko społeczne. Jednocześnie stałym punktem odniesienia dla systemu jest on sam. (dla polityki polityka) Typowym problemem systemów samoreferencyjnych jest tendencja do „zwierania” obwodów samoreferencyjnych, do komunikowania się w zwarciu. (np. rząd i opozycja) wtedy porażki jednej ze stron są automatycznie rozumiane jako sukcesy drugiej. Ponadto pojawia się skłonność do czynienia negatywnego użytku ze swoich połączeń wewnętrznych, i szybkiego zniechęcania się w wypadku trudności. (brak decyzji, negatywna koordynacja) Mobilizacja do działania wiąże się albo z powrotem do własnej historii albo do środowiska. Takie przerwanie uzależnień wewnętrznych nazywamy historyzmem lub eksternalizacją. Wybór jednej z tych dwóch strategii nie jest kwestią przypadku, dominuje rozwiązanie drugiego typu.

Hierarchia a procesy okrężne

Instytucje polityczne zawsze mają budowę hierarchiczną, a przez porządek rozumie się jednolitość władzy nakazodawczej.

Na poziomie systemu społecznego nastąpiła decydująca zmiana w postaci przejścia od zróżnicowania stratyfikacyjnego do zróżnicowania funkcjonalnego. Na poziomie systemu politycznego odpowiada to przejściu od zróżnicowania dwuczłonowego (góra - dół; nakazy - posłuszeństwo) do zróżnicowania trójczłonowego (polityka, administracja, publiczność). Postęp polega na zwiększeniu się roli komunikacji wewnętrznej i wyodrębnianiu się subsystemów, które traktują siebie jako środowisko, co pozwala na upraszczanie i filtrowanie informacji.

Przejście od systemu dwuczłonowego do trójczłonowego powoduje głębokie zmiany;

1. system polityczny orientuje się w sposób spotęgowany na to środowisko, które sam wewnątrz siebie wytworzył, selektywnie postrzega problemy ogólnospołeczne.

2. Władza polityczna traci swój liniowo - asymetryczny charakter „z góry w dół” i realizuje się w ruchu okrężnym. (publiczność > polityka > administracja >publiczność)

W rezultacie powstaje system nie zorientowany na ośrodek centralny, ale na siebie. Władza powinna w nim krążyć jednokierunkowo, okazuje się jednak, że może ona przesuwać się w kierunku przeciwnym. Powstanie tego przeciwstawnego procesu okrężnego wiąże się z powstaniem państwa bezpieczeństwa socjalnego; w prawdzie nie zamierzonego - jest jednak skutkiem intencji politycznych. Przyczyną jest specyfika źródeł władzy.

Oficjalne krążenie władzy opiera się na kompetencjach uregulowanych prawem - ważne w sytuacjach konfliktowych. Krążenie przeciwstawne jest skutkiem nadmiernej złożoności systemu - ważne w sytuacjach normalnych. Rozwój państwa bezpieczeństwa socjalnego wykazuje tendencję do coraz dalej idącej inkluzji tematów i interesów jako potencjalnie politycznych.

W społeczeństwie nowoczesnym kontrola kontroli polega na tym, że każdy subsystem uczestniczy w układzie komunikacyjnym , pośrednicząc jako input i output między co najmniej dwiema granicami wewnątrzsystemowymi. Problemem nie jest samowola i nadużywanie swobody przy podejmowaniu decyzji, ale osiąganie i reprodukowanie otwartości komunikacyjnej w warunkach redukcji narzuconych przez system.

Samoobserwacja

W systemach zróżnicowanych nie ma miejsca, z którego można by go obserwować łącznie z decydującym centrum. Czarna skrzynka to pojęcie odnoszące się do obserwacji jednego systemu przez drugi, a nie do jakiegoś stanu rzeczy, który istnieje niezależnie od tego, czy jest obserwowany. Mnożenie się czarnych skrzynek w systemie sprawia, że samoprzezroczystość staje się nieosiągalna, ale z drugiej strony obserwacja czarnych skrzynek umożliwia kształtowanie się przezroczystych zasad interakcji między systemami i w ten sposób zdobywanie doświadczeń. Czarne skrzynki są jednak czasami obnażane. Dzieje się tak np. podczas kampanii wyborczej, gdy pokazuje się publiczności jak działa administracja. Przezroczystość systemu odrywa się wtedy niejako od rzeczywistości, nie tracąc przy tym nic na swojej realności. W ten sposób system uzyskuje szanse wewnętrznej obserwacji zwrotnej, dystansując się od rzeczywistości, która takie szanse stwarza. Obserwacja zawsze współkonstytuuje rzeczywistość.

Państwo bezpieczeństwa socjalnego jako system polityczny buduje swoją dynamiką na tych relacjach obserwacyjnych, które odrywają je od jego własnej rzeczywistości, a zarazem umożliwiają wzajemne kontakty między jego subsystemami. Polega ono na uproszczonych ocenach jakich dostarczają teorie zdroworozsądkowe, i dopiero one umożliwiają obserwacje. Początkowo możliwa jest jedynie obserwacja innych subsystemów danego systemu z wyłączeniem własnego. Jednocześnie cały system postrzegany jest przez pryzmat własnego podsystemu. Teoria polityczna ma na celi korygowanie takiego spojrzenia poprzez obserwację obserwacji. Można się więc spodziewać, że państwo bezpieczeństwa socjalnego będzie mogło ustosunkować się krytycznie do samego siebie.

Odniesienie do środowiska

System polityczny:

- środowisko wewnętrzne - życie rodzinne, gospodarka rynkowa, badania naukowe, religia…

- środowisko zewnętrzne - natura i fizyczna egzystencja ludzi.

Proste relacje między punktami (np. zbrodnia - kara, choroba - kuracja) ustąpiły miejsca relacjom między współzależnościami (bardziej skomplikowanym po obydwu stronach, gdzie występuje większa zależność między poszczególnymi elementami składowymi). Można formułować uogólnienia zbiorcze, ale nie oddają one wewnętrznych zależności specyficznego rodzaju. Problemów nie można szukać tam, gdzie powstają, nie można ich usunąć wskazując przyczyny, ale można je jedynie przekazywać, przeformułować i odraczać. Krytykuje się system ponieważ nie jest w stanie w pełni kontrolować stosunków ze środowiskiem, ale ten syndrom oskarżyciela świadczy o braku teorii społecznej.

Tematyczny zakres kontaktów systemu politycznego ze środowiskiem zależy przede wszystkim od formy i stopnia wewnętrznego zróżnicowania. Hierarchiczna forma zróżnicowania najważniejsze kontakty ze środowiskiem umieszczała zazwyczaj na szczycie hierarchii. Trójczłonowe zróżnicowanie systemu pociąga za sobą inne nastawienie do środowiska. (ważne jest, że każdej z trzech relacji między elementami układu towarzyszy jeszcze relacja komplementarna, która musi być brana pod uwagę) W relacjach między publicznością i polityką odniesienie do środowiska następuje za pomocą opinii publicznej. W polityce i administracji ekwiwalentem funkcjonalnym wydaje się orientacja na osoby, które pełnią dany urząd. Prawo pełni taką rolę w odniesieniu do administracji i publiczności.

Złożona struktura służy jako mechanizm napędowy komunikacji (a w ostatecznym rozrachunku władzy politycznej) w zróżnicowanym systemie samoreferencyjnym.

Wobec tego, że generalne i nieuchronne prawidłowości uniemożliwiają zarówno uniknięcie samoreferencyjności, jak i osiągnięci w pełni wystarczającej zdolności przetwarzania danych - terenem konstruktywnego działania stają się instytucje kompensacyjne. Udrażniają one kanały bezproduktywnej samoreferencyjności np. eksternalizacja, abstrakcje, generalizacje. Pomaga to systemowi osiągnąć stabilizację w stosunkach ze środowiskiem. Eksternalizacje w postaci opinii publicznej, osób i praw są wypróbowane i działają bez zakłóceń, ale są to tylko punkty orientacji. Teoria polityczna ma udostępnić systemowi opis odmienności systemu i środowiska, do czego potrzebne są symplifikacje, czyli abstrakcje.

Niestabilność a zmiana

Politykę w państwie bezpieczeństwa socjalnego dwie przeciwstawne orientacje: postępowa i konserwatywna, co reprezentuje konflikt pomiędzy zmianą i zachowaniem struktur systemu społecznego. Ułatwia to proces samoreferencyjny wewnątrz systemu gdyż przyjmuje za punkt wyjścia relacje prostej odwrotności. Kodowanie tego rodzaju jest jednak mało przydatne w kontaktach ze środowiskiem, nie służy zatem potrzebom społeczeństwa dynamicznego. Przeciwstawianie zmian zachowaniu status quo nie wystarcza do ustanowienia więzi między polityką a społeczeństwem. W sytuacji szybkich zmian prawdopodobna jest niepewność oczekiwań, co wzmaga wysoki stopień zależności i nieprzewidywalność następstw zdarzeń. Powoduje to skracanie i zaciemnienie horyzontów czasowych. Niestabilność społeczna jest wywoływana przez zbyt duże lub zbyt małe zmiany, a często oba na raz. Stąd niepowodzenia zarówno orientacji postępowej jak i konserwatywnej i wycofanie się publiczności. Celem powinno być dostarczenie pewności oczekiwań, i to zmiana powinna być fundamentem stabilnych oczekiwań. Państwo bezpieczeństwa socjalnego wywołuje niestabilność w tym sensie, że musi reagować na to, czego nie przewidziało, choć samo jest tego przyczyną. System zaprzątnięty negatywnymi skutkami własnych działań traci kontrolę nad wieloma współzaeżnościami.

Trzy przykłady - z dziedziny gospodarki, edukacji i nauki

Gospodarka

Pojawia się problem wyczerpujących się zapasów, co z reguły przekłada się na język cen i pieniądza.

Edukacja

Selekcja edukacyjna i społeczna. Ważna jest możliwość powszechnego kształcenia oraz przedłużanie czasu poświęcanego na edukację. Powinno się zastosować selekcję osób podlegających temu wydłużonemu cyklowi, tak aby nie ucierpiało na tym ich przystosowanie do życia.

Nauka

Wkraczanie w coraz to nowe dziedziny, gdzie niemożliwe jest przewidywanie i pojawia się zjawisko świadomej niewiedzy.

Pojawia się pytanie o zakres pojemności tematycznej państwa socjalnego tzn. jakie problemy leżą w jego kompetencjach. Nowe problemy nie dają się już wtłoczyć w dawne podziały, a autonomia różnych systemów funkcjonalnych rodzi problem ładu, z powodu którego społeczeństwo zdane jest na decyzje polityczne. Muszą być one oparte na schematach teoretycznych, teoretycznych ich interwencja w inne sutemu musi być oparta o respektowanie ich autonomii.

Funkcja a skuteczność

Każdy subsystem związany jest z całym systemem, ale utrzymuje on związki także z innymi subsystemami. (w społeczeństwach arystokratycznych tylko warstwa najwyższa stanowiła reprezentację społeczeństwa - społeczeństwo właściwe) Relacja między subsustemem a całością określana jest jako funkcja, związki z innymi subsystemami to natomiast skutki opisywane modelami input- output.

Funkcja jest to zdolność przygotowywania i wprowadzania w życie wiążących decyzji. Jednym z kluczowych zadań teorii politycznej jest dostarczenie kryteriów oceny rozszerzania się terenu oddziaływań polityki. Jeżeli granice oddziaływań zostaną zlekceważone, to na obszarach granicznych między systemami tworzy się biurokracja, czyli nadmiar decyzji w stosunku do skutków, które w ten sposób można osiągnąć. Biurokracja stanowi więc bezpośrednią konsekwencję rosnącej ingerencji polityki w te dziedziny, w których decyzje wiążące nie wystarczają jako sposób uzyskiwania efektów.

Proces politycznej stymulacji inkluzji zaczyna się od osób grup, których sytuację należy polepszyć: bezrobotnych i gastarbeiterów itp. i ma on na celu doprowadzenie do podniesienia poziomu życia tych ludzi. Program sformułowany jest w kategoriach celu do którego należy dążyć i służących temu środków. Polityka taka faworyzuje programy, które można szybko przeliczyć na korzyści konkretnych osób lub grup tzn. z dziedziny gospodarki, edukacji i lecznictwa, a potrzeby nauki są marginalizowane. Ekspansja polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego ma charakter selektywny, a dotyczy to zarówno obszarów problemowych, jak i schematów analitycznych. Instrumentarium polityczne jest w części eksploatowane nadmiernie, w części zaś niewykorzystane.

1

---