Prawo rzymskie

Prawo rzymskie Ius romanum

• przedmiot historyczno-prawny, wykładany jako propedeutyka (wprowadzenie do nauk cywilistycznych)

• przestało się rozwijać w połowie VI w. ne.

• dychotomiczny podział całego prawa na prawo prywatne (ius privatum) oraz prawo publiczne (ius publicum).

Prawo prywatne:

• prawo rzeczowe – człowiek rzecz

• prawo zobowiązaniowe

• prawo spadkowe

• prawo rodzinne i opiekuńcze

• i wiele innych działów zaliczanych do prawa prywatnego.

Wpływy prawa rzymskiego nie polegają na tym że współcześnie przejmuje się rozwiązania prawa rzymskiego; chodzi o przenikanie pewnej idei, ideologii prawa rzymskiego. Współcześnie, nawet w prawie cywilnym polskim, w KC jest dużo wpływów prawa rzymskiego – tak nazwy jak i rozwiązania zaczerpnięte z prawa rzymskiego.

Państwo rzymskie

1. Eneasz uciekający z Troi dotarł do półwyspu apenińskiego (Lazzio – środek półwyspu gdzie powstał Rzym).

2. 753-752 pne został założony Rzym (at urbe condita).

3. prymitywny twór – Remus i Remulus – wyznaczyli tzw. święte granice miasta.

Państwo rzymskie przechodziło kilka faz rozwoju:

1. królestwo

   1. rządy króla - 7 – ostatni Tarkwiniusz Pyszny.

   2. do pomocy radę królewską.

   3. do 509-510 pne, powstała respublica.

2. respublica –

   1. władza ludu, rzecz wspólna, rzecz publiczna. Praktycznie władza spoczywała w rękach urzędnikow rzymskich dzielących się na kilka kategorii:

Urzędy wyższe:

• Konsul (najważniejszy); sprawowane przez 2 urzędników- kolegialność;

• Praetor – Początkowo 2 pretorzy: Pretor urbanus – pretor miejski wyposażony w imperium czyli poprzez władzę kształtował prawo rzymskie poprzez edykty czyli obwieszczenia, w których określali jak będą sprawowali władzę. Pretor dla peregrynów (peregryni - ludzie obcy niebędący obywatelami państwa rzymskiego od IV w.p.n.e.) stanowił dla nich prawo i ułatwiał kontakty ich z obywatelami rzymskimi.

• Censor – dokonywał spisów obywatelskich co 5 lat, nad kwestiami obyczajowymi (karą były tzw. obłożenia notą cenzorską)

• Dyktator – do I w. pne. – władza nadzwyczajna w obliczu niebezpieczeństwa.

Urzędy niższe, nie wpływające na tworzenie i kształtowanie prawa.

Koniec republiki rzymskiej – po bitwie pod Ancjum, Juliusz Cezar ostatni dyktator.

1. cesarstwo – występuje w 2 postaciach:

   1. pryncypat, Oktawian August, do końca III w.n.e.

   2. dominat –

      • pełnia władzy cesarza, dominusa, nad państwem rzymskim.

      • Władca, cesarz jest od tego momentu jedynym ustawodawcą.

      • rozbicie państwa rzymskiego – do tego momentu istniało Imperium Romanum; od 395r. rozdział państwa rzymian na część zachodnią i wschodnią (podział między synów przez cesarza).

      • Rolę metropolitarną zaczął pełnić Mediolan, Rawena, a na wschodzie Bizancjum – IVw. przekształcone w Konstantynopol.

      • Zachód Rzymu, imperium zachodnie upadło w 476r. – plemiona barbarzyńców podbijają półwysep apeniński,. Pełnia władzy przechodzi na część wschodnią, która staje się Imperium Romanum – niepełne 20 lat po 476r. powstaje państwo frankońskie, dalej różne państwa barbarzyńskie

      • W 527r. na tron wschodnio-rzymski wstępuje Justynian zwany Wielkim. Panował przez 38 lat i był związany nierozerwalnie z ukształtowaniem ostatecznie postaci prawa rzymskiego. Pod jego władzą powstała słynna kodyfikacja Justyniańska – obejmowała całe obowiązujące prawo rzymskie.

Prawo w Rzymie było określane 2 terminami:

ius - prawo (współcześnie raczej nieużywany) - pojęcie starsze określające prawo rzymskie zwyczajow, wszystko co dobre i sluszne (Ulpian i Ucjasz)

lex – prawo (współcześnie używany) - Od połowy V w.pne. prawo rzymskie było pisane, stanowione.

ius est ars boni et aequi (prawo jest sztuką tego co dobre i słuszne)

Prawo prywatne

1. reguluje stosunki prawne między dwoma równorzędnymi podmiotami;

Prawo publiczne

1. określa stosunki państwa a obywatela – relacje i zachowania, prawa, obowiązki (dziś np. prawo konstytucyjne, karne, administracyjne – wywodzące się z tzw. pozytywizmu prawnego).

Nie rozróżniali tzw. prawa materialnego oraz prawa formalnego, wszystko jednolicie. Cały szereg pewnych zasad prawnych którymi kieruje się współczesny świat, charakter stricte prawny, ale też moralny (np. wskazywały jak należy żyć uczciwie, godziwie itd.)

„nullum crimen sine lege” (nic nie może być traktowane jako przestępstwo jeżeli nie zostało określone w ustawie);

Rozwój prawa rzymskiego następował równolegle z rozwojem form ustrojowych. 3 postacie rozwojowe prawa rzymskiego:

1. okres archaiczny – 752/753 pne do 241 pne. Występowały 3 źródła prawa:

   1. zwyczaj – Było dostępne praktycznie tylko patrycjuszom. Około V w. pne plebs chciał równouprawnienia w prawie, aby prawo zwyczajowe było dostępne dla plebejuszy. Spisano prawo zwyczajowe – najstarszą ustawą powstałą w wyniku spisania prawa zwyczajowego była ustawa 12 tablic (około 450r. pne powstała – zniszczono ją za czasów Galów).

      1. Ustawa ta dzieliła się na części: prawo procesowe, przepisy ustrojowe, pr.administracyjnego, pr. cywilnego (rzeczowe, zobowiązaniowe). Przez prawie 100 lat była jedyną ustawą rzymską. Około połowy IVw pne powstały kolejne ustawy.

      2. Ustawa rzymska składała się z:

praesrciptio (data uchwalenia ustawy, nazwisko inicjatora ustawy, przebieg ustawy). Ustawy były procedowane przez zgromadzenie ludowe.

rogatio – treść ustawy, o co chodzi w tej ustawie.

sanctio – sankcja. ze względu na sankcję można podzielić na 3 rodzaje: lex (ustawa) perfecta (ustawa doskonała) – naruszenie skutkuje nieważnością czynności prawnej a naruszający przepisy poniesie karę;

lex imperfecta (ustawa niedoskonała) – naruszenie nie jest sankcjonowane karą, czynność prawna jest ważna i nie ma kary;

lex minus quamperfecta (ustawa mniej niż doskonała) –czynność jest ważna pomimo naruszenia przepisy ale naruszający ponosi karę.

2. Plebiscitium IV w.p.n.e. – uchwała zgromadzeń plebejskich – Ustawa

   1. przez ponad 80 lat nie miały mocy ogólnopaństwowej, dotyczyło tylko plebsu. 282r pne tzw. lex hortensa – była pierwszym plebiscitium rozciągającym się na całość społeczeństwa rzymskiego (także patrycjusze a nie sam plebs).

3. interpretacja prawa dokonywana przez kapłanów – tzw. pontyfików.

   1. Ułatwienie dla patrycjuszy, plebs utrudniony dostęp do interpretacji

   2. Proces rzymski - określone formuły słowne – naruszenie tych formuł prowadziło do przegrania procesu – formuły znali praktycznie tylko pontyfikowie.

   3. 304-307 pne Gnejusz Flawiusz wykradł i opublikował formuły (zamknęła się faza ezoteryczności prawa rzymskiego).

1. okres prawa przedklasycznego (241pne do początków naszej ery) i klasycznego (od początków naszej ery do około 284 ne - dominat) – w tym ostatnim okresie najpełniej i najlepiej rozwijało się prawo rzymskie.
   Źródłami prawa były:

   1. zwyczaj – może być źródłem prawa tylko wtedy gdy nie jest sprzeczne z prawem stanowionym (Cyceron, Horacy – czym są prawa bez dobrych zwyczajów).

   2. Ustawa

   3. plebiscitia (uchwały zgromadzeń plebejskich).

   4. uchwały senatu (senatus consulta) –reguły zachowania się prawnego uchwalone przez senat. Uchwały te stały się prawem dopiero w pryncypacie za ok. 100 lat – gdy cesarz nie chciał zrażać społeczeństwa.

   5. konstytucje cesarskie – wydawane przez cesarza, jego atrybut władzy,
      w 4 postaciach:
      1) edicta –w kwestiach administracyjnych, dotyczyła terytorium całego państwa (np. edykt cesarza Caracalli – 212r. ne – cesarz nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom terytorium rzymskiego);
      2) mandatum – rozporządzenie w kwestiach administracyjnych ale skierowane do jakiegoś konkretnego urzędnika, nadające mu uprawnienia, określone terytorium, mandat obowiązywał tylko do końca kadencji urzędnika albo do śmierci cesarza;
      3) decreta – cesarz występuje jako sędzia, rozstrzyga spór sądowy w I lub II instancji (niezadowolenie z postępowań sędziowskich, wówczas kancelaria cesarska wydaje decret – sąd musiał wydać wyrok zgodny z decretem; decret dotyczył konkretnej sprawy, ale mogłoby dochodzić do precedensów; 4)rescripta – odpowiedzi cesarskie na zapytania zgłaszane w wątpliwych kwestiach prawnych, w 3 okresie najważniejsze źródło prawa, cesarz w ramach reskryptów stosował tzw. autentyczną wykładnię prawa – ten który wyda przepis prawa sam ten przepis interpretuje; wykładnia ta była też wykładnią legalną bo cesarz sam siebie powoływał do interpretowania prawa.

   6. edykty urzędnicze (edykty pretorskie) –2 urzędy pretorów – praetor urbanus – pretor miejski, obywateli rzymskich. Praetor interperegrinos – pretor dla peregrynów (III w. ne) – była dla nie obywateli rzymskich, którzy wchodzili w kontakty w obywatelami rzymskimi (handlowe, prawne, gospodarcze). Każdy pretor wstępujący na urząd wygłaszał tzw. edykt – zasady prawne którymi będzie się kierował, natomiast w trakcie sprawowania urzędu nowe zasady wyrażano w nowym prawie, czasem ad hoc. Edykty składały się z 3 części.
      W ramach prawa prywatnego powstało ius praetorium – prawo pretorskie
      - obowiązujące na terytorium całego państwa rzymskiego
      - włączane czasami do ius honorarium (prawa urzędniczego).
      - wspomagało, uzupełniało, poprawiało prawo cywilne, (łatwiej było wydać edykt pretora aniżeli zwołać zgromadzenie na zmianę ius civile).
      - ok. 117r. ne polecono kodyfikację edyktu pretorskiego. Cesarze chcieli tworzyć prawo własne – edykt wieczysty – edictum perpetuum – skodyfikowany edykt pretorski. Pretura stała się od tego momentu urzędem dostarczającym pieniędzy cesarzowi, od III w. ne, stała się szczeblem do kariery senatorskiej.

   7. interpretacja prawa – dokonywana przez uczonych prawników (jurysprudenci – fachowcy w prawie).

      1. wydawali opinie o mocy prawotwórczą.

      2. cesarza Augusta ( 27r. pne -37r. ne) zasady, że tylko wskazani prawnicy, mogli wydawać opinie wiążące wszystkich.

      3. zalążki 2 szkół prawniczych 1) szkoła sabinianów – opierała się na filozofii stoickiej, charakter idealistyczny; 2) szkoła prokulianów – opierała się na filozofii arystotelejskiej, bardziej materialistycznej. Szkoły te różniły się w patrzeniu na rozwiązania prawa rzymskiego.

2. 284-565 ne – okres prawa poklasycznego
   okres 527-565 Justyniana (w uznaniu kodyfikacji justyniańskiej).

   1. zwyczaj – całkowicie upośledzony, mógł być prawem w małych miastach, gminach, gdy zgadzał się z prawem stanowionym przez cesarzy;

   2. konstytucje cesarskie w 2 postaciach:
      a) edykty
      b) reskrypty – najbardziej znaczące.

   3. 426. Teodozjusz II oraz Walentynian – konstytucja raweńska (tzw. konstytucja o cytowaniu), opinie tylko 5 wskazanych prawników: Gajusz, Modestynus, Ulpian (Ulpianus), Paulus, Papinianus (Papinian). Gdy nie było jednomyślności – do opinii większości. Gdy nie było większości – decydującą miała być opinia Papiniana (stąd uznawano go za najważniejszego prawnika). Gdy Papinian się nie wypowiadał, a nie było większości, dopiero wtedy sędzia mógł wybrać sobie tą opinię, którą uznawał za najsłuszniejszą. Ustawa raweńska została włączona do słynnego kodeksu teodozjańskiego. Pod koniec II w. ne pojawiały się próby kodyfikacyjne – zebrania wszystkich konstytucji cesarskich w jedność.

W okresach 2) i 3) zmieniało się prawo, podejście do niego, warunki życia ludzi, wchodziła w grę gospodarka towarowo-pieniężna. Prawo rzymskie w okresie klasycznym rozwijało się najwspanialej, ale pod koniec III w Ne kryzys demograficzny (brakuje rodowitych rzymian) oraz ustrojowy. Pod koniec IV w. ne całość władzy przechodzi do Bizancjum.

Kodyfikacja prawa rzymskiego

1. Mimo zakazu przez Justyniana wprowadzania zmian doszło do interwencji w tekst justyniański– interpolacje.

2. kościół korzystał z prawa rzymskiego w oparciu o przechowywane rękopisy i około IX-X w. recypował prawo rzymskie do końca XX wieku - wypracował swoje własne normy.

3. Ius civile posługiwano się w całej późnostarożytnej i średniowiecznej Europie. Skodyfikowane prawo rzymskie używane na terytorium imperium wschodniego. Prawo rzymskie przekształcało się w rzymsko-bizantyjskie, by stać się finalnie prawem bizantyjskim. Łacinę zastępowana greką.

4. W VIIw. – prawo rzymskie wykształca eklogię, dalej heksabiblios, parafraza Teofila. Na zachodzie w jednej z bibliotek z Pizzie znaleziono rękopisy (ok.1050r.), Amalfia (1137r.), w j.łacińskim z VIw różnym od łaciny XIw. Rękopis to prawie w całości digesta justyniańskie. Nastąpił renesans prawa rzymskiego na zachodzie Europy. W 1050-1055r. na uniwersytecie w Bolonii – powstaje szkoła bolońska. Zajmuje się ona prawem rzymskim, badaniem, dostosowywaniem tekstu do ówczesnych czasów. Założycielem – Irnerius, założył szkołę glosatorów – znawców prawa tłumaczących teksty kodyfikacyjne i dokonujący tego w postaci glos, własnych opinii.

   1. glosy marginalne (na marginesach dzieł), między wierszami (glosy interlinearne)

   2. metoda egzegenetyczną – dosłowna geneza słowa, zdanie po zdaniu

   3. Uzdatniła teksty, ale nie zajęła się sprawami merytorycznymi.

5. ok.XIII-XIV wieku powstaje szkoła komentatorów prawa rzymskiego (założyciel – Bartolus i Bardus).

   1. metoda dedukcyjna tj. dedukowali, wyciągali z przystosowanego przez glosatorów tekstu podstawowe zasady prawa rzymskiego, formy którymi prawo rzymskie się kierowało.

   2. szkoła glosatorów i komentatorów została objęta nazwą „mos italicum”. W XIVw. Francja z tych metod zastosowano mos galicus – zastosowanie prawa rzymskiego na wzór francuski.

6. W XVI-XVII wieku szkoła natury (Hugon Grocjusz – ojciec prawa międzynarodowego publicznego) – recypowała ona zasady prawa rzymskiego do prawa międzynarodowego.

7. około XVIII w. w Niemczech – szkoła niemiecka historycznoprawna.

   1. Fryderyk Karol Savigny (wielki admirator prawa rzymskiego) każde prawo – zwłaszcza prawo rzymskie – należy badać przez historyczny, chronologiczny rozwój. Uznawał że prawo jest wytworem ducha narodu, zmienia się wraz z narodem i tak na prawo należy patrzeć, bez zapominania o historycznych korzeniach, przynajmniej do ducha prawa rzymskiego (np. czymże są prawa bez dobrych obyczajów).

   2. W XIV-XVI wieku używano nowocześnie pandektów (digestów justyniańskich). Szkoła Savignego wytworzyła pandektystykę – nowy sposób podejścia do prawa i jego klasyfikacji - stworzyła inną systematykę prawa, wszystkie ustawodawstwa rzymskie i inne ustawodawstwa europejskie stosowały systematykę z prawa rzymskiego na prawo dotyczące osób, prawo dotyczące rzeczy, zobowiązań i prawo spadkowe oraz prawo procesowe. Rzymianie nie rozróżniali prawa materialnego tak jak to robimy współcześnie.

   3. Pandektystyka twierdziła, że każda dziedzina prawa musi mieć pewną część – ogólne zasady prawa, dopiero po tej części można tworzyć poszczególne gałęzi prawa. W zasadzie cała Europa zastosowała prawo rzymskie do konstrukcji systemów prawnych. Problemy – czy prawo rzymskie przenieść wprost, czy stosować pewne przejęcia (recepcja całkowita lub częściowa, pomocnicza).

   4. W Niemczech, rzeszy niemieckiej, po raz pierwszy norma cesarską (1495r.) ustalono, że prawo rzymskie będzie stosowane w ramach prawa niemieckiego tam gdzie zabraknie rozwiązań niemieckich (kammergelicht).

8. wiek kodyfikacji – w tym wieku na przełomie XIX wieku powstają najważniejsze regulacje Europejskie bazujące na prawie rzymskim:

   1. Konstytutio Karolina

   2. Kodeks cywilny Napoleona 1804

   3. Landrecht Pruski

   4. 1895r. powstaje BGB – Kodeks cywilny niemiecki (z najdłuższym vacatio legis – 5 lat czekał na wejście w życie).

9. Prawo polskie przez pierwsze 300lat państwowości było prawem zwyczajowym, niepisanym. Statuty Kazimierza Wielkiego z połowy XIV wieku były pierwszym spisaniem prawa zwyczajowego. Kazimierz Wielki wiedział o prawie rzymskim. Akademia Krakowska 5 katedr prawa rzymskiego - historią prawa rzymskiego, kodyfikacji justyniańskiej, instytucjami prawa zobowiązaniowego, spadkowego itd.

   1. Wiek XIV dobra znajomość prawa rzymskiego w Polsce. W wieku król. Bony – prawo rzymskie przenoszone wraz z prawem włoskim. Wiek XVI był wiekiem wielu przedsięwzięć kodyfikacyjnych w Polsce – nieudanych (Przyłuskiego, Śliwnickiego, Łaskiego, Kroickiego i innych). Te próby zalecały przejęcie prawa rzymskiego – nie pozwoliła na to szlachta. W systemie prawa szlacheckiego nie znajduje się prawa rzymskiego, szlachta twierdziła, że przejęcie prawa rzymskiego stanie się podstawą do władzy absolutnej królewskiej (1460r. pierwsze próby sejmowania i wykształcała się wolność szlachecka).

   2. w XVI wieku powstała Akademia Wileńska (Batory) oraz Akademia Zamojska (Jan Zamojski) – tam też uczono prawa rzymskiego. Do recepcji prawa rzymskiego jednak nie doszło. Mieszczanie (powstawali od XIV-XVw.) opierali się na rozwiązaniach rzymskich jako nadających się do realizacji handlu, zobowiązań, spadków, własności, itd. (np. prawo chełmskie – oparte na prawie rzymskim).

   3. W XVIIIw. (Stanisław August Poniatowski) postanowiono skodyfikować prawo polskie –Andrzej Zamojski - kodeks praw sądowych, dużo rozwiązań było wzorowanych na prawie rzymskim. Kodeks ten nie wszedł w życie bo był zbyt nowoczesny w 2 miejscach : odrywał państwo polskie spod wpływów papiestwa oraz bardzo rewolucyjne ukształtowanie stosunków chłop-szlachcic (chłopom chciał przyznać wolność i ziemię). Sejm odrzucił ten kodeks – opór szlachty (1770-1780r.).

   4. XIX w utworzone Księstwo Warszawskie gdzie Napoleon wprowadził Kodeks Napoleoński - stanowił pierwszą i jedyną recepcję prawa rzymskiego na terytorium i do systemu prawnego państwa polskiego. Po 1918r.przy odtwarzaniu uniwersytetów, prawo rzymskie było i jest wykładane na studiach prawniczych. Próbowano również w powstających kodyfikacjach po I wojnie światowej przenosić rozwiązania z prawa rzymskiego. W obecnym KC w Polsce również jest wiele zaczerpnięć z prawa rzymskiego (wpływy poślednie i wpływy pośrednie).

Rzymianie regulowali instytucję prawną np. prawo własności

• Co to jest?

• Komu i kiedy przysługuje?

• Jak chronić to prawo?

Prawo procesowe powstało przed ustawą XII tablic, około VI. w pne.

• Wcześniej samopomoc – działanie o charakterze zaczepnym lub tzw. obrony koniecznej.

• Ustawa XII tablic zaczyna regulować prawo procesowe

3 fazy rozwoju procesu rzymskiego:

Zwyczajne:

1. proces legislacyjny – w ustawie XII tablic, VI w. pne do końca republiki rzymskiej

   1. trudny, sformalizowany, dostępny tylko dla obywateli rzymskich

2. proces formułkowy – II w. pne do końca II w. ne.

Nadzwyczajny:

1. proces nadzwyczajny (kognicyjny).

Ogólne ramy organizacyjne każdego procesu.

1. Całkowicie prywatne, osoby zainteresowane

2. 2 fazy procesu: wstępna iniure – przed urzędnikiem, przygotowawcza;
   rozstrzygająco-wyrokowa apudiudicem – przed sądem państwowym

3. Zazwyczaj jeden sędzia iudex unus rozstrzygał wyrok w 2 fazie, pochodził z listy senatorów, korzystał z pomocy znawców prawa, mówców

4. możliwość sędziów tzw. rekuperatorów. Duże składy sędziowskie – sąd centumwirów (100 mężczyzn) –kwestie sporne dużych majątków, sprawami odnośnie statusu człowieka, ale też były przypadki wyłączeń tzw. sądu decemwiralnego (10 mężczyzn) w sprawach innych.

5. dwie strony w procesie: actor (powód) oraz reus (pozwany)

   1. tzw. legitymacja procesowa - zdolność do wystąpienia w konkretnym procesie (czynna – jako powód, bierna – jako pozwany).

6. właściwość sądu

   1. forum iudicis – actor sequitur forum rei (powód musi wytoczyć powództwo wedle miejsca zamieszkania pozwanego)

   2. forum rei sitae tj. powództwo wg miejsca położenia rzeczy spornej (dla np. nieruchomości)

   3. obowiązywała w procesie legislacyjnym i formułkowym, w kognicyjnym zmiany ze wzgl. na instancyjność

7. wyrok ustny, dopiero w kognicyjnym, jak i proces musiał być pisemny

8. ne bis in idem – nie można procesować się jeszcze raz w tej samej sprawie ( w nadzwyczajnym powstała apelacja)

9. procesy zwyczajne były jawne i bezpłatne

10. Środki dowodowe

    1. Zwyczajne: teoria swobodnej oceny środków dowodowych – decyzja sędziego

    2. Nadzwyczajny: legalna teoria oceny środków dowodowych (testis unus testis nullus – sędzia nie mógł wydać wyroku w oparciu o jednego świadka).

11. Czas

    1. Zwyczajne – wyrok szybko na korzyść tego, który stawił się przed sądem, nie było zaoczności, sędzia upoważniony przez pretora, sądzono tylko w dies fastes dni sądowe, nie można pozwać uczestników orszaku

    2. Nadzwyczajny – wyrok wydłużony, istnieje apelacja

12. Prawo do występowania przed sądem

    1. Zwyczajne: początkowo tylko obywatele rzymscy, w formułkowym już peregryni

    2. Nadzwyczajny: każdy może się procesować

Actio ma w pr.rzymskim dwojakie znaczenie:

1. całość czynności które prowadzimy celem ochrony roszczeń, wszystkie czynności związane z obrona przed sądem

2. w wąskim znaczeniu - powództwo procesowe (to, czego konkretnie dochodzimy, zakres skargi). (skarga windykatoryjna – wydobywcza oraz skarga negatoryjna – zaprzeczająca).

Proces legislacyjny

• wady:

1. dwufazowy

2. tylko dla obywateli rzymskich

3. ściśle określone formuły słowne

4. ograniczony pod względem merytorycznym, przedmiotowym, mógł dotyczyć wyłącznie tego, co było zawarte w ustawach (stąd legis actio) pr.rzymskiego. To, czego prawo rzymskie nie regulowało, nie mogło być dochodzone

• 5 rodzajów postępowań – 3 do prowadzenia procesu, 2 do wykonania wyroku :

1. legis actio sacramento – występujące w postaciach:

1. sacramento in rem – do odzyskania rzeczy, miało charakter stricte rzeczowy

2. sacremanto in personam – skarga do dochodzenia roszczeń o charakterze osobistym

1. legis actio per manus in ectionem – skarga do prowadzenia egzekucji przez położenie ręki

2. legis actio per pignoris capionem – wydobycie rzeczy od zasądzonego

• Przebieg procesu

  • Konsul/pretor na wniosek obywatela udzielają skargi, jeśli jest uzasadniona

  • Informowanie strony pozwanej, jeśli spór wybrany przez pretora sędzia wydaje wyrok nakazujący określony obowiązek, na wykonanie wyroku 30 dni

  • Niewykonanie wyroku - postępowanie per manus in ectionem

    • Powód ma władzę pełną i osobistą nad zasądzonym przez 60 dni, 3 krotne wyprowadzenie na targ, by ktoś wykupił dług zasądzonego, jeśli nikt nie wykupił, powód mogł sprzedać dłużnika w niewolę (XII tablic). Jeśli wielu wierzycieli mogli go zabić i podzielić ciało!

    • Vindex odtrąca władzę powoda twierdząc o niewinności zasądzonego

W połowie IIw. pne – lex aebutia – wprowadziła postępowanie formułkowe, do IV w.

Proces formułkowy

1. Odrzucił ograniczenia podmiotowe, szeroko rozwinięty w zakresie merytorycznym

2. Proces

   1. faza pierwsza-

      1. powód ma obowiązek powiadomić pozwanego, że będzie ściagany przed sądem

      2. przed pretorem występowało się o udzielenie skargi, mógł dać skargę lub odrzucić.

      3. confessio in iure (przyznanie się do winy) koniec procesu

      4. przysięga (ius iurandum), gdy pozwany nie chciał złożyć przysięgi to tym samym przyznawał się do winy

      5. ugoda (transactio).

      6. Lidis contestatio – kończyło fazę pierwszą, ze skutkami:

merytorycznym – nie można było się procesować ponownie o to samo

procesowym – sędzia który miał rozstrzygnąć spór był związany stanem faktycznym ustalonym wcześniej

1. Faza druga - Lidis apudiudicem

Formułka procesowa składała się z 2 części:

1. zwyczajnych –2 pierwsze zawsze obowiązkowe:

1. intentio – sformułowanie roszczenia powoda

2. condemnatio – część formuły skierowana do sędziego, upoważnienie od pretora aby w wyroku zasądzić pozwanego bądź go uwolnić

3. demonstratio – umiejscowione przed intentio, dokładny opis sporu

4. adiudicatio – część formuły która występuje tylko w tzw. powództwach działowych; sędzia przysądzał część majątku lub czegoś innego danej stronie (np. o ustanowienie granic, podzielenie majątku).

1. nadzwyczajnych –w zależności od inicjatywy stron:

1. praescriptio – pewna część z której może korzystać powód, gdy żądał od pozwanego czegoś dużego ale w trakcie procesu okazuje się, że jego żądanie jest nadmierne,

2. exceptio – zarzut procesowy – pozwany w zarzucie występował przeciwko niektórym twierdzeniom bądź czynnościom dokonanym przez powoda (całkowicie odrzucając powództwo bądź tzw. ekscepcje dylatoryjne – odsuwające w czasie wykonanie wyroku).

3. zasada kontradyktoryjności - audiatur et altera pars (niech druga strona zostanie wysłuchana)

Wyrok

• ustny, często na jakąś sumę pieniężną.

• Pozwany ma 30 dni na wykonanie wyroku, po tym czasie decyzją pretora prowadzi się tzw. egzekucję uniwersalną (dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem).

Egzekucje:

1. egzekucja łagodniejsza dla dłużnika – cessio bonorum – tylko do tych dłużników, którzy popadli w konflikt z powodem niezależnie od swojej winy; nie można było tu prowadzić egzekucji osobistej i nie prowadziła do infamii (zniesławienia).

2. egzekucja cięższą dla dłużnika – venditio bonorum – do tych dłużników, którzy przyczynili się do konfliktu z powodem. Sprzedawano majątek do skutku tak długo aż zaspokoi to roszczenia powoda. Prowadziło to do infamii.

Proces nadzwyczajny (kognicyjny)

1. I-IV w istnieje równocześnie z procesem formułkowym

2. Szybki, jednofazowy, toczy się przed 1 urzędnikiem lub sędzią

3. Proces stricte zawodowy – spoczywa w rękach cesarza

4. Instancyjny, możliwość apelacji

5. Istnieje zaoczność, można wysłać swojego pełnomocnika w zastępstwie

6. środki dowodowe – zhierarchizowane

   1. w IIw. sędziowie obligowani do korzystania z dokumentów, zeznań stron, opinii biegłych, zeznań świadków.

   2. Od II-IIIw. teoria legalnej oceny dowodów – sędziowie mają obowiązek opierać się właśnie kolejno na dokumentach itd. Jeden świadek nie jest świadkiem.

7. nie jest procesem otwartym

8. wpisy – wadium. Koszty są wyższe.

9. walczy z pieniactwem procesowym.

10. przebieg procesu:

    1. powód musi udać się do urzędnika (pretora) oceny możliwości pozywania

    2. do pozwanego z informacją o tym że będzie pozywany

    3. do urzędu – który przez urzędnika doręcza pozew pozwanemu

    4. wyrok wydawany przez sędziego jest kształtowany dość swobodnie – sędzia może nakazać zwrot rzeczy, zapłacić równowartość, oddać rzecz o podobnej wartości, itd.

       1. wyrok wydany powoduje jednocześnie egzekucję. Ma ona charakter państwowy tzn. prowadzi ją w imieniu państwa tenże egzekutor.

       2. Egzekucja ma charakter egzekucji majątkowej, zanika egzekucja uniwersalna (nie zabiera się wszystkiego).

       3. Zasadą jest egzekucja symbularna – tyle się sprzedaje, ile potrzeba na zabezpieczenie równowartości roszczeń. Egzekucja osobista jedynie straszy tego, kto nie wykona wyroku.

       4. Więzienia stosowane jako więzienia publiczne.

11. Apelacja do instancji wyższej, najwyższą instancją był zawsze cesarz.

12. Dekrety – to te konstytucje, gdzie cesarz występuje jako sędzia najwyższej instancji.

W procesie kognicyjnym 2 postaci procesowania się:

1. proces skrótowy (sumaryczny) – jeżeli udano się np. do pretora i stwierdził że sprawa jest do załatwienia wyrokiem bo nie ma innej możliwości, to na jego mocy przekazywał sprawę do sędziego z zaleceniem aby sędzia rozstrzygnął sprawę wydając wyrok bez nadmiernych działań proceduralnych

2. proces reskryptowy – częstszy– powód wysyłał prośbę do kancelarii cesarskiej aby zajęła się sprawą. Gdy zbadano sprawę i uznano że strona ma rację w tym co pisze, autorytetem cesarskim zatwierdzali –wydawali hipotetyczny wyrok, tzw. reskrypt. Powód udawał się z reskryptem do sędziego a ten decydował o tym, czy werdykt jest słuszny i wówczas wydawał wyrok ostateczny, gdy miał wątpliwości – przeprowadzał normalnie sprawę.

4 środki ochrony pozaprocesowej (administracyjnej) miały zapobiegać sprawom sądowym:

1. stypulacje pretorskie – jedna strona zadaje pytanie w ściśle określonej formule, np. czy przyrzekasz mi coś dać? Druga strona musiała odpowiedzieć słowami podobnymi, np. tak przyrzekam ci to dać. To stypulacja jako źródło zobowiązań. Pretorowie wykorzystywali ją nakazując stronom załatwienie sprawy w drodze stypulacji.

2. interdykty pretorskie – nakazy i zakazy wydawane przez pretora odnośnie zachowania się. Interdykty pretorskie odegrały dużą rolę w prawie rzeczowym – pretor nakazywał oddanie komuś czegoś. Pretorowie w edyktach określali, że będą wydawać interdykty aby zachować porządek i ład społeczny.

3. missiones - w sposób prosty osadzał na miejscu zbyt „rozbrykanego” ewentualnego pozwanego. W postępowaniu administracyjnym przed pretorem, uprawniało do odebrania czegoś komuś aby przymusić go do podporządkowania się woli pretorskiej.

4. restitutio in integrum (przywrócenie do stanu poprzedniego) – środek najmocniejszy, ostateczny, używany gdy jako urzędnik nie ma mocy udzielenia pomocy osobie poszkodowanej. Obywatel rzymski nabywał pełną zdolność do czynności prawnej w wieku 14 lat (kobiety w wieku 12), i mógł dokonywać wszystkich czynności prawnych nawet tych, które w sposób zły zmieniają obciążenie ich majątku. Taki człowiek miał możliwość prosić o odwrócenie sytuacji – zanegować złe skutki prawne powołując się np. na własną nieświadomość, rozeznanie w prawie ze względu na nieznajomość na czymś, ze względu na niski wiek. Pretor mógł więc unieważnić skutki czynności prawnej dokonanej przez taką osobę, o ile nie ukończyła ona 25 lat.

Pretor wydawał restitutio, które kończyło sprawę, przywracając wszystko co osoba straciła. O ten środek można było prosić tylko w okresie 1 roku od zajścia niekorzystnej czynności prawnej. Restitutio było wykorzystywane także gdy chciano odwrócić skutki nadmiernego obciążenia.

Prawo osobowe

Składa się z kilku poddziałów:

1. zdolność prawna (podmiotowość prawna) - zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków
   i zdolność do czynności prawnych - zdolność do kształtowania swoimi działaniami, decyzjami, swojej lub cudzej sytuacji prawnej

2. teoria czynności prawnych

3. prawo małżeńskie, władzy ojcowskiej, prawo opiekuńcze.

Zdolność prawna

1. wyłącznie obywatelom Rzymu, od urodzenia do śmierci (fizycznej – zgon, albo śmierci cywilnej – uznanie za zmarłego). W przypadku śmierci całej rodziny: pierwsi umierali starsi, potem młodsi – tak, aby ci, co ewentualnie przeżyli, mogli dziedziczyć.

2. nasciturus – płód poczęty ale nie narodzony – miał zdolność prawną – był warunek, aby urodził się żywy.

Zdolność prawna była określana przez 3 statusy:

1. status wolnościowy (libertatis) – pozycja człowieka w społeczeństwie rzymskim

2. status obywatelski (civitatis) – miejsce człowieka w państwie rzymskim

3. status familiae – status rodzinny – pozycja człowieka jaką zajmował w rodzinie

Każdy obywatel rzymski posiadał tzw. cześć obywatelską, która mogła być ograniczona np.

1. egsistimatio – pogorszenie czci obywatelskiej mocą najczęściej wyroku

2. utrata czci obywatelskiej – na skutek złego prowadzenia się, bez wyroku

Status libertatis

1. ludzie dzielą się na:

   1. wolnych (wolno urodzeni – in genui oraz wyzwoleni – libertines). Wyzwoleniec stawał się obywatelem rzymskim na skutek wyzwolenia, a jego dzieci stawały się wolno urodzonymi.

   2. niewolnych, pochodzili z niewoli jenieckiej albo ze sprzedaży za długi (w IIIw. ne pojawiła się ustawa zakazująca sprzedaży ludzi za długi). Niewola pochodziła również z urodzenia – gdy kobieta była niewolnicą, niezależnie kto był ojcem, dziecko było również niewolnikiem.

   3. Prawo wprowadziło przywilej wyzwolenia (favor libertatis) tj. gdy matka przed urodzeniem, w okresie ciąży była wolną, to dziecko urodzone było wolne.

Państwo godziło się na wyzwolenia. Były wyzwolenia:

1. formalne, udzielające wolności na stałe; wyróżniano:

1. wyzwolenie testamentowe – testator tworząc testament zapisywał klauzulę o wyzwoleniu kogoś w wypadku własnej śmierci. Wyzwolenia te przyjmowały duże rozmiary, i gdy państwo zaczynało mieć problemy demograficzne, to zaczęto ograniczać wyzwolenia (jednorazowo w testamencie określoną liczbę niewolników w zależności od liczby niewolników ogółem), jak również ograniczenia dot. wyzwalającego (musiał mieć co najmniej lat 20).

2. wyzwolenie przed pretorem lub innym urzędnikiem – udawano się z niewolnikiem przed pretora, powoływano obrońcę wolności i przyznawano przez milczącą zgodę wolność niewolnikowi

3. wyzwolenie przez census – spis obywatelski – właściciel nakazywał niewolnikowi wpisanie się na listę cenzorską

4. wyzwolenie przez biskupa lub przed gminą (po państwie rzymskim)

1. nieformalne – nie dawały pewności wolności. Były tu:

1. zaproszenie niewolnika do wspólnego stołu,

2. w liście do przyjaciół

Ustawa rzymska z ok. 50 r. ne. wzięła pod ochronę nieformalnie wyzwolonych – stworzyła warstwę latynanie juniańscy – wolność okrojona, bez podstawowych uprawnień obywatelskich. Wyzwoleniec był wolny, ale był zobowiązany do wykonywania określonych poleceń i świadczeń na rzecz swojego byłego właściciela. Powstało tzw. prawo patronatu dla wyzwoleńców.

Istniały osoby zaliczane do statusu tzw. osób półwolnych – np. gladiatorzy. Były to osoby, które były wolne ale oddawali część swojej wolności w cudze władanie.

Status civitatis – ludzie w tym statusie dzielą się na:

1. obywateli rzymskich (cives romanii)

   1. ius civile (najstarszym prawem rzymskim)

   2. tylko przez urodzenie z rodziców, którzy sami byli obywatelami rzymskimi.

   3. pełnia uprawnień prawa prywatnego i publicznego. Publiczne – to prawo i obowiązek służby w legionach rzymskich; czynne i bierne prawo wyborcze; prawo do noszenia srebrnego pierścienia symbolu obywatelstwa rzymskiego; obywatele rzymscy o statusie senatora – pierścień złoty. Prywatne – sprawowanie władzy ojcowskiej; prawo do własności rzymskiej; prawo do sporządzenia testamentu rzymskiego i dziedziczenia rzymskiego; prawo do uczestniczenia w obrocie gospodarczym; prawo do zawarcia prawnie uznanego małżeństwa rzymskiego; i wiele innych.

2. latynów – mieszkańcy terytoriów którzy w najdawniejszych czasach rzymskich mieszkali obok, na terytoriach graniczących z Rzymem. Nie mieli żadnych uprawnień. Podzielono ich na tzw. latynów starych (zamieszkiwali najstarsze terytoria na pograniczu Rzymu, uzyskali komercjum); dalej latynowie osiadli (mieszkali w terytoriach związanych blisko z prowincjami gdy Rzym się zaczynał rozrastać; latynowie juniańscy (chronieni przez ww. ustawę)

3. peregrynów – cudzoziemcy; zamieszkiwali terytoria graniczące z państwem rzymskim, napływali na terytorium państwa rzymskiego i tam się osiedlali. Dzielili się na:

1. ściśle określonego obywatelstwa – podporządkowywali się prawu rzymskiego, dla nich stworzyli urząd pretora inter peregrinos; nadano im komercjum i mogli w tym szczególnym trybie wstępować w związki małżeńskie

2. peregryni podbici – ci, którzy siłą zostali wcieleni do terytorium rzymskiego; nie mieli właściwie żadnych uprawnień, posługiwali się swoim prawem.

W 212r. ne. cesarz Karakalla pozostawił tylko jedną grupę –obywateli rzymskich. Uzyskali obywatelstwo rzymskie wszyscy wolni mieszkańcy imperium romanum.

Status familiae – były różne statusy rodzin:

1. rodzina agnatyczna – skupienie się władzy w całości jednemu mężczyźnie

2. rodzina kognatyczna – do tej rodziny zaczęto zaliczać tylko tych którzy pochodzili od wspólnego przodka; polegała na związkach krwi;

rozróżniano 2 kategorie ludzi:

1. osoby sui iuris – w agnatycznej tylko ojciec – jeden ten, co „dysponował” całą rodziną

2. osoby alieni iuris – osoby podległe czyjejś władzy, nie samowładne

Gdy ojciec umierał, rodzina się rozpadała na tyle części ilu ojciec-zmarły miał synów.

Mówi się o stopniach pokrewieństwa – tzw. komputacja rzymska, którą zapożyczyła komputacja kanoniczne. W komputacji rzymskiej sytuacja wyglądała w ten sposób, że ojciec rodziny mający dwóch synów, a ci kolejnych swoich – mówiono o pokrewieństwie w linii prostej (pochodzeniu od wspólnego przodka), ale również mówiono o pokrewieństwie w linii bocznej (brat z bratem w stopniu II-gim, bo się sumuje pokrewieństwa w liniach prostych każdego dziecka z ojcem – a tym samym, brata wobec brata).

Jakakolwiek zmiana statusu, np. stanie się osoba niewolną, przejście do peregryna, przejście na obywatela rzymskiego, przejście z sui iuris na drodze alienacji itd. – nazywa się capitis de minutio, i przy status libertatis jest to maxima; przy status civitatis – staje się media; i w statusie familiae – staje się minima.