P. Łaguna: Ironia jako postawa i jako wyraz (z zagadnień teoretycznych ironii) (po 1)
Są dwa typy najczęstszego wyrazu świadomości ironicznej – ironia werbalna i ironia dramatyczna.
Ironia jako wyznacznik struktury utworu:
ironia narracyjna – występują dygresje, demaskujące iluzję świata przedstawionego. Realizuje się przez bez bezpośrednie wtrącenia narratora, komentujące współczesne wydarzenia. Chwyty: podwójny / potrójny podmiot mówiący, przerwanie opowiadania, przeplatanie wątków. Tu też – ironiczny komentarz odautorski, który ma kontrastowo przełamać nastrój w stosunku do wewnętrznej atmosfery świata przedstawionego. Ironia romantyczna – umożliwianie ironicznej gry literackiej:
wypadnięcie z roli, igranie konwencjami literackimi;
na płaszczyźnie narracji (wtedy dystans między autorem i narratorem). Tu – narracja unaiwniona (zwężenie horyzontów myślenia i odczuwania narratora do poniżej poziomu świadomości autora i czytelnika). Jeśli naiwność oznacza głupotę – obraca się przeciw podmiotowi mówiącemu. Jeśli naiwność to prostota i naturalność – narrator oskarża rzeczywistość. I narracja wstrzymana – porozumienie autora z czytelnikiem – ponad narratorem. Tu – niedopowiedzenia. Może atakować podmiot mówiący albo sugerować bezsilność słów. Bliska przemilczeniu, częsta w pojedynczych wypowiedziach;
zasada kontrastu w funkcji ironicznej:
karnawał wyraża rzeczywistość na opak, śmiech karnawałowy – wynikły z gry przeciwieństw. S. 67 karnawał to ewokacja ironii w najwyższym stopniu;
gra przeciwieństw.
Ironia werbalna:
(G. Reicher-Thonowa) – podanie sądu o przedmiocie świadomie społecznego z istotą rzeczy, narzucającą się mocą kontrastu podmiotowi;
wyznacznik – podwójność w strukturze znaczeniowej;
wypowiedź przeciwna do swego właściwego znaczenia (Norman Knox);
wyrażenie, które pod pozorem oceny ujemnej zawiera dodatnią to według Pelca antyironia;
kontekst – zakreśla granice obszaru znaczeniowego ironicznego wypowiedzenia;
w ironii jako figurze retorycznej – ważna jest intonacja;
kontekst wiąże ironię z grupą tropów (związki ironii z metaforą i z metonimią);
nie jest wyznacznikiem strukturalnym całego utworu, bo 1) ujawnia się w pojedynczych wypowiedziach, 2) jest ciągiem poszczególnych wypowiedzeń;
występuje w dramacie, ale nie dotyczy działań postaci, a monologu / dialogu;
może być tragiczna / komiczna.
Ironia dramatyczna:
środek intrygi – a) widz wie więcej niż protagonista, b) postać reaguje nierozsądnie, c) kontrast między postaciami, d) kontrast między sądami postaci i sztuki o czynach tej postaci;
odnosi się do działania (nie tylko do dramatu);
prowadzi do niej perypetia – uświadamianie bohaterowi fałszywości jego sądu ale i zwrot w ciągu wydarzeń;
ważna dla niej pozatekstowa sfera dramatu, zawarta w didaskaliach (rekwizyty, dekoracje itp.), w ekspresji aktorskiej – opozycja słowa i gestu.
Formy pośrednie między ironią werbalną a dramatyczną:
naiwność – dwuznaczność to efekt zderzenia świadomości podmiotu ze świadomością odbiorcy i autora, nie zamierzony efekt podmiotu;
łączenie wypowiedzi sprzecznych względem siebie u tego samego podmiotu:
ironia – przez relacje między przeciwstawnymi sądami,
powstaje przy przesunięciu czasowym.
Zjawiska literackie pokrewne ironii:
groteska – gra przeciwieństw, zderzenie sprzecznych jakości daje efekt ironiczny. Związki groteski z komizmem – gdy zabawa i swobodna gra literacka. Związki z tragizmem – gdy ewolucja tragicznego światopoglądu. Posługuje się wybranymi elementami świata rzeczywistego, stereotypami, podporządkowanymi innej logice niż logika świata rzeczywistego;
parodia:
przytoczenie parodiowanego wzorca ma charakter przesadny,
pod pozorem akceptowania dochodzi do negowania wzorca. Obiektem ironii może być forma wyrazu czy wartość pozaliteracka,
typ przesady – intonacja,
czasem przesada wynika z niestosowności słów przytoczonych sądów;
pastisz, trawestacja, burleska:
pastisz – łagodniejsza operacja parodystyczna,
trawestacja – odwzorowanie toku fabularnego ze zmianą realiów, lub odwzorowanie kompozycji ze zmianą treści,
burleska – komizm niestosowności poważnego tematu i stylu niskiego (albo odwrotnie);
aluzja, aluzja literacka – tu ironia pochodzi ze zderzenia literackiego i kontekstu aluzji z sensem podtekstu;
przemilczenie:
tak, żeby nie dało się sensów pominąć,
jego pole znaczeniowe określa kontekst,
występują 2 płaszczyzny semantyczne – pusta i wyznaczana przez kontekst;
dowcip, aforyzm, paradoks:
dowcip – krótszy od ironii, element zaskoczenia. Tylko ironia salonowa mogłaby się z dowcipem równać,
aforyzm – ujęcie głębszej refleksji filozoficznej w 1 zdaniu,
paradoks – 1 z form artystycznych, sformułowanie myśli sprzecznej z powszechnie panującą opinią. Paradoks łączy wszystkie cechy ironii jako postawy i wyrazu.
Ironia jako wyznacznik struktury utworu na tle różnych form ironii:
wszystkie formy ironiczne występują w pojedynczych momentalnych realizacjach, ale mogą stać się zasadą budowy dzieła;
ironia – zjawisko subiektywne, sposób reagowania;
może być w strukturze – w działaniu kontrastów i narracji;
obiektywizm świata przedstawionego każe szukać sygnałów ironizacji w strukturze.
M. Bachtin: Twórczość F. Rabelais’go, s. 184 – 198
u Rabelais’go – materialno-cielesny pierwiastek życia, Rabelais – poeta ciała i łona;
obrazy materialno-cielesne to dziedzictwo ludowej kultury śmiechu – typ obrazowości – realizm groteskowy;
w realizmie groteskowym żywioł materialno-cielesny jest pozytywny. Wszystkie przejawy życia materialno-cielesnego nie do jednostki;
pierwiastek materialno-cielesny w kulturze ludowej ma charakter świąteczny, biesiadny, triumfalny;
cechą realizmu groteskowego jest degradacja;
ludowy śmiech jest związany z dołem materialno-cielesnym. Śmiech degraduje i materializuje;
góra – niebo. Dół – ziemia, czyli pierwiastek pochłaniający (mogiła, brzuch) i pierwiastek rodzący – to w aspekcie kosmicznym. W aspekcie cielesnym – góra to twarz, dół – narządy płciowe;
degradacja – sprowadzenie na ziemię, włączenie w sferę życia dolnej części ciała, ma znaczenie niszczycielskie, negatywne, ale i pozytywne – odrodzicielskie;
groteskowy karnawał przekształca bitwę w ucztę;
podstawy literatury renesansu – karnawałowe odczucie świata;
obraz groteskowy przedstawia zjawisko w trakcie zmiany, związek z czasem, stawaniem się i zawarcie dwóch biegunów zmiany – stare i nowe, umierające i rodzące się;
archaik groteskowy (wczesne stopnie rozwoju obrazu groteskowego) – czas jako równoległość zimy i wiosny, śmierci i narodzin;
groteska – brzemienne staruchy (posążki w Ermitażu) – śmierć rodząca;
groteskowe ciało – nie ukończone, niegotowe, przerasta się. Podkreślone są otwory i wypukłości ciała;
tendencja groteskowego obrazu ciała – ukazanie 2 ciał w 1 – 1) rodzi się i obumiera, 2) w chwili poczęcia;
na groteskowej koncepcji ciała zasadza się parodia średniowieczna;
w kanonie antyku – ciało gotowe, uformowane. Usuwa się oznaki jego niegotowości, wzrostu, rozmnażania, nie przedstawia się brzemienności, poczęcia i agonii. Ciało groteskowe nie mieści się w ramach estetyki piękna;
obraz groteskowy jest z natury niekanoniczny;
wiek XVIII – formy groteski – co w procesie rozpadu, to zostaje, znika ogniwo stawania się. Zostaje sama starość, śmierć – stąd bezpłodne obrazy adwokatów, kupców, starców;
w XVII wieku obok realizmu obyczajowego są obrazy z groteski zamarłej.
K. Kłosiński: Wokół „Historii maniaków”. Stylizacja. Brzydota. Groteska
Groteska:
zaczęła się kształtować pod koniec Młodej Polski;
występuje na obszarach pogranicznych estetyki (piękno – brzydota) lub genologii (gatunek, styl groteskowy);
groteskowość jako denaturalizacja naturalnego porządku. Kiedyś groteska to termin drukarski, krój czcionki; sposób połączenia / zestawienia wyglądów i ruchów sprzecznych wzajemnie. Odnosi się do ludzkiej zewnętrzności, nie do wnętrza. Groteskowe jest to, co łączy w sobie przeciwieństwa, albo to, co je pozwala dostrzec.
3 sposoby rozumienia groteski (1910) – nakierowane ku 1) mimesis, 2) ekspresji, 3) poesis
deformacja – sposób i metoda artystycznego działania. Potrzeba brzydoty ma charakter pragmatyczny, jest skutecznym sposobem działania.
Ad 1) – mimetyczne i poznawcze nastawienie ku brzydocie – wg Topassa – groteska. Brzydota silna – piękno o wyznaczniku ujemnym. W tym wypadku przeciwieństwem groteski jest stylizowanie brzydoty – deformacja. Groteska mimetyczna wiąże się z bezpośrednim stosunkiem artysty do obiektu. Efekt groteskowy u Topassa – przez umieszczenie brzydoty obok ideału piękna. Ad 2) – na przykład Przybyszewski. Groteskowość tkwi w deformacjach. Groteska jako ekspresja, która nie była celem w punkcie wyjścia, groteska jako produkt zastępczy na drodze ekspresji, ekspresja zastępcza. Groteska – zło konieczne. Ad 3) – groteska nie ma bezpośredniości uczuciowej, bo jest logiczną konstrukcją na temat. Rzeczywistość to podłoże dla wyobraźni. Groteska jest przeciwieństwem ikoniczności i symbolizacji. Jako zabawa – kreatywność. Zabawa nie wywołuje przyrostu sensu, wartością jest sam proces.
Z tym podziałem na 3 łączą się 3 optyki wartościujące – 1) dla mimetycznej – punkt zerowy, 2) dla ekspresywnej – obszar wartości odwróconych – piękno zastępuje brzydota, wartością są ostre. 3) wartościuje dodatnio – groteska przemiła, urocza.