Przynależność systematyczna szkodników roślin
Typ: Nicienie – Nematoda
Gromada: Secementea
Typ: Mięczaki – Molusca
Gromada: Ślimaki – Gastropoda
Typ: Stawonogi – Arthropoda
Podtyp: Szczękoczułkowce – Chelicerata
Gromada: Pajęczaki – Arachnida
Rząd: Roztocze – Acarina
Podtyp: Sześcionogi – Hexapoda
Gromada: Owady – Insecta
Typ: Strunowce – Chordata
Podtyp: Kręgowce – Vertebrata
Gromada: Ssaki – Mammalia
Rząd: Zającokształtne – Lagomorpha
Rząd: Gryzonie – Rodentia

Nicienie fitofagiczne i ich szkodliwość

Morfologia:
1. Ciało bezbarwne, wydłużone, wrzecionowate, w przekroju koliste
2. Długość  ciała od 0,3 mm do 1m
3.  Brak podziału na człony; można jedynie rozróżnić:
a)  przód ciała z głową
b)  tylny koniec ciała zwężony zwany ogonem

Przód ciała z głową: położony centralnie otwór gębowy, mogą występować brodawki lub szczecinki zmysłowe.
Tylny koniec ciała: zwężony, może być cylindryczny, zaokrąglony, nitkowaty; u samców często zagięty.
Dymorfizm płciowy – zróżnicowana budowa morfologiczna samicy i samca.

Różnice między samcem a samicą:
- wielkością i zakończeniem ciała – samiec zwykle mniejszy, zagięty koniec ciała
- kształtem – samice mają kształt kulisty, workowaty lub cytrynkowaty a samce nitkowaty

Anatomia nicieni:
jamę ciała otacza wór skórno mięśniowy, który składa się z:
- oskórka
- warstwy hypodermalnej
- pojedynczej warstwy komórek mięśniowych podłużnych

Oskórek:
worek hypodermy, bywa gładki lub prążkowany
    funkcje:
a) chroni ciało przed czynnikami zewnętrznymi
b) stanowi szkielet zewnętrzny dla przyczepu mięśni podłużnych

Warstwa hypodermalna:
- warstwa komórek zawierających tłuszcz i glikogen
- wytwarza oskórek
- tworzy po stronie brzusznej, grzbietowej i po bokach ciała 4 pnie, podłużne wałki w których są przewody układu wydalniczego i pnie nerwowe

Pojedyncza warstwa komórek mięśniowych (jama ciała):
    znajdują się tu:
a) narządy wewnętrzne
b) tkanka mezenchymatyczna i płyn, które wypełniają wolne przestrzenie; płyn nadaje ciału turgor i obły kształt

Układy:
    pokarmowy
    wydalniczy
    nerwowy
    rozrodczy
    brakuje układu krwionośnego i oddechowego

Pokarmowy:
    otwór gębowy
    torebka gębowa
    gardziel (przełyk)
    jelito środkowe
    jelito proste zakończone otworem odbytowym (u samców – stek – kloaka)

Torebka gębowa:
    nicieni saprofagicznych – ma kształt prostej rurki
    form drapieżnych – zawiera ząbki lub szczęki
    form roślinożernych – jest przekształcona w sztylecik
    form pasożytnicych – różne przystosowania, może zawierać ząbki lub listewki, bądź jest mała, uwsteczniona

Wydalniczy:
    służy do wydalania płynnych produktów przemiany materii
    elementy układu:
a)    1 lub 2 przewody w bocznych wałkach hypodermy
b)    komórki fagocytarne – zatrzymują nierozpuszczalne produkty przemiany materii i ciała stałe

Nerwowy:
    pierścień nerwowy otaczający gardziel
    główne pnie nerwowe – grzbietowy, brzuszny i dwa boczne połączone spoidłami
    drobne odgałęzienia nerwowe odchodzące od pierścienia nerwowego

Nie mają oczu, ale posiadają chemoreceptory.

Rozrodczy samicy – parzysty:
    elementy układu:
a)    jajniki
b)    jajowody
c)    2 macice połączone pojedynczą pochwą
d)    otwór płciowy

Rozrodczy samca – nieparzysty:
    elementy układu:
a)    jądro
b)    nasieniowód
c)    pęcherzyk nasienny
d)    kanał wytryskowy uchodzący do steku ze spikulami (szczeciny kopulacyjne)

Stek – ujście jelita połączone z zakończeniem narządów płciowych.

Sposoby rozmnażania nicieni:
    rozdzielnopłciowość
    partenogeneza – bez udziału samców
    hermafrodytyzm – w tym samym osobniku tworzą się oba typy komórek płciowych (plemniki i jaja)
    nicienie są:
a)    z reguły jajorodne
b)    niekiedy jajożyworodne ( zraz po złożeniu jaja lęgnie się larwa)

Rozwój nicieni:
    prosty – larwy różnią się od osobników dorosłych wielkością (są mniejsze) i brakiem wykształconych narządów rozrodczych
    stadia rozwojowe nicieni:
a)    jajo
b)    larwa
c)    postać dorosła
    larwa 4-krotnie linieje, jedno lub nawet dwa linienia mogą zachodzić w jaju

Czynniki środowiskowe warunkujące rozwój nicieni:
    temperatura gleby:
a)    5 – 10 0C – początek aktywności
b)    15 – 30 0C – optymalna temperatura rozwoju
c)    powyżej 30 0C – zahamowanie rozwoju
d)    powyżej 40 0C – temperatura letalna
    wilgotność gleby:
a)    poniżej 10% - śmierć lub przejście w stan anabiozy
b)    50 – 80% - optymalny rozwój i żerowanie
    struktura i odczyn gleby
    zawartość substancji organicznej
    obecność okrywy roślinnej

Anabiozy – stan życia utajonego:
    główne przyczyny: niekorzystna temperatura i brak wody
    okres – wiele lat

Środowisko życia i związki troficzne nicieni
Kryterium – środowisko życia:
    nicienie glebowe
    pasożyty zwierząt i ludzi

Kryterium – rodzaj pokarmu:
    saprofagi
    bakteriofagi
    zoofagi (nicienie drapieżne i pasożyty zwierząt)
    fitofagi (nicienie roślinożerne)
    pasożyty ludzi

Saprofagi i bakteriofagi:
    nicienie glebowe, występuje u nich prosta torebka gębowa
    odżywiają się:
a)    głównie bakteriami
b)    zjadają też cząstki rozkładającej się materii i organiczne substancje zawarte w kale
    znaczenie – przyspieszają pośrednio procesy

Zoofagi:
    nicienie drapieżne – odżywiają się pierwotniakami, wrotkami, małymi skąposzczetami, jak i innymi gatunkami nicieni
    nicienie – pasożyty zwierząt:
a)    owadów
b)    kręgowców (np. węgorek świński)
    nicienie pasożytnicze u owadów powodują:∗
1.    osłabienie
2.    degenerację układu rozrodczego
3.    sterylizację
4.    śmierć
    owady mogą być żywicielami:∗
1.    pośrednimi – żywicielem ostatecznym są kręgowce
2.    ostatecznymi

    nicienie pasożytnicze dzielimy na:
a)    pasożyty fakultatywne – gatunki wolno żyjące, które w pewnych warunkach stają się pasożytami (np. rodzaj Pristonchus)
b)    pasożyty obligatoryjne – letalne pasożyty wewnętrzne larw, poczwarek i dorosłych owadów (głównie z podgromady Rhabolitida, rodzaju Steinemematidae)

    PASOŻYTY OBLIGATORYJNE:
1.    uwalniają w ciele owada bakterie, które namnażając się doprowadzają do śmierci owada
2.    produkty rozkładu tkanek owada oraz martwe bakterie stanowią pokarm dla rozwijających się nicieni
3.    przemiana pokoleń:
-    I pokolenie – pasożytnicze zwane „olbrzymim”
-    II pokolenie – saprofagiczne zwane „normalnym”, żyje w martwym owadzie
4.    wykorzystanie w ochronie roślin obligatoryjnych pasożytów owadów:
-    biopreparaty:
LARVANEM – do zwalczania larw opuchlaków
NEMASYS – do zwalczania ziemiórek, wciornastków, miniarek
NAMASYLUNG – do zwalczania ślimaków

Fitofagi:
    ektopasożyty (pas. zewnętrzne) – żyją w ryzosferze:
a)    luźny kontakt z roślinami
b)    w razie masowego pojawu występują objawy ogłodzenia roślin, ograniczenie ich wzrostu i rozwoju oraz mechaniczne uszkodzenie roślin
c)    przykład: niektóre gatunki z rodzaju Pratylenchus i inne
    endopasożyty – żerują i rozwijają się w tkankach roślinnych:
a)    wprowadzają do tkanek roślinnych:
-    wydzieliny: o działaniu enzymatycznym (celuloza, hemiceluloza, pektynaza, amylaza)
-    substancje biologicznie aktywne (związki fenolowe, kwas indolilooctowy i inne), które stymulują lub hamują syntezę regulatorów wzrostu

Nicienie fitofagiczne – objawy (nematozy):
    maceracja (rozkład) tkanki roślinnej wskutek działania enzymów trawiennych
    nekrozy – nicienie (np. węgorek chryzantemowiec) produkują powstawanie w roślinie trujących dla nich wolnych związków fenolowych ( kwas chlorogenowy i izochlorogenowy), które powodują brązowienie liści
    wyrośla – powstają wskutek nadmiernego rozwoju komórek i tkanek (hipertrofia):
•    powiększać się mogą jądra komórkowe lub całe komórki
•    mogą tworzyć się olbrzymie komórki z licznymi jądrami
•    kształt wyrośli zależy od gatunku nicienia i rośliny
    uszkodzenia mechaniczne – nicienie rozrywają tkanki, które łatwiej są zakażane przez mikroorganizmy saprofityczne i patogeniczne

Pośrednia szkodliwość nicieni:
    określone gatunki nicieni przenoszą tylko określone gatunki wirusów lub nawet tylko ich rasy
    wirus mozaiki gęsiówki
    pierścieniowa plamistość tytoniu

Rasy biologiczne nicieni (biotypy) – charakterystyka:
    brak różnic morfologicznych między rasami
    mogą się krzyżować
    powstają wskutek mutacji lub selekcji
    różnią się jedynie preferencjami pokarmowymi i zakresem atakowanych roślin oraz agresywnością

Roztocze
Morfologia:
    większość gatunków ma około 1 mm długości
    wyglądem odbiegają od innych pajęczaków:
-    brak podziału ciała na głowotułów i odwłok
-    zanika też segmentacja ciała
    o ich przynależności do pajęczaków świadczy obecność:
-    4 par odnóży
-    narządów gębowych:
•    szczękoczułki (chelicerae)
•    nogogłaszczki (pedipalpi)
    ciało roztoczy powstało z 13 segmentów i składa się z:
-    gnatosomy – część przednia (ale nie głowa) z narządami gębowymi
-    idiosomy – ciało właściwe

Gnatosoma – chelicery:
    główny narząd pokarmowy
    są zazwyczaj 3-członowe
    mają kształt:
-    nożyc – roztocze żywią się pokarmem stałym (np. rodzina rozkruszkowate)
-    sztylecików – do pobierania pokarmu płynnego z komórek roślinnych ( np. rodziny przędziorkowate i szpecielowate)

Gnatosoma – pedipalpy:
    składają się z 2 – 6 członów
    służą do przytrzymywania pokarmu w czasie żerowania
    funkcjonują też jako narządy zmysłu, węchu i smaku
    mogą być bardzo duże (drapieżne roztocze) lub zredukowane (roztoczki)

Idiosomia:
    ma kształt owalny
    tu znajdują się:
-    oczu (u niektórych gatunków)
-    odnóża kroczne
    na ciele i nogach roztoczy występują liczne szczecinki gładkie lub pierzaste, łuskowate lub kolcowate

Odnóża:
    są członowate
    mogą pełni różne funkcje – biegania, pływania, jako narządy zmysłowe
    larwy mają zwykle 3 pary odnóży, osobniki dorosłe 4 pary
    u niektórych roztoczy we wszystkich stadiach rozwoju występują 2 pary nóg (szpeciele)

Rozwój:
    biseksualność – samce są zazwyczaj mniejsze, mogą mieć kształt ciała inny niż samice (dymorfizm płciowy)
    partenogeneza – z jaj niezapłodnionych lęgną się osobniki:
-    jednej płci (samce – arenotokiczna; samice – telytokiczna)
-    lub obu płci (anfitokiczna)
    jajorodność, jajożyworodność, żyworodność, przeważają gatunki jajorodne
    stadia rozwojowe: jajo, larwa, protonimfa, deutonimfa, niekiedy tritonimfa, postać dorosła
    epimorfoza – każde stadium poprzedzone jest znieruchomieniem ciała
    hypopus – specyficzne stadium rozwojowe, nie żeruje, jest wytrzymałe na niekorzystne czynniki środowiska
    mogą zapadać w stan diapauzy:
-    diapauza jajowa (przędziorek owocowiec)
-    imaginalna (przędziorek chmielowiec)

Znaczenie roztoczy dla człowieka:
    stanowią istotny element mezofauny w glebie (humifikacja gleby, poprawiają jej strukturę i zwiększają żyzność)
    są drapieżcami – niszczą szkodliwe owady oraz roztocze żyjące na roślinach lub w produktach spożywczych w czasie ich magazynowania
    są pasożytami szkodliwych gryzoni
    niektóre roztocze żerujące na chwastach, zostały użyte do biologicznego ich zwalczania

Drobnoczynkowate – roztocze drapieżne:
    zimują zapłodnione samice
    nimfy i postacie dorosłe zjadają jaja i ruchliwe stadia roślinożernych przędziorków
    kanibalizm
    wykorzystywane do biologicznego zwalczania przędziorków w szklarniach i sadach

Roztocze fitofagiczne – typy uszkodzeń:
    przędziorki – chelicerami przekłuwają komórki epidermy, miękiszu palisadowego i gąbczastego, wiązek przewodzących i komórki aparatów szparkowych; na liściach jasne, później żółknące i brązowe plamki, oprzęd (np. przędziorek chmielowiec)
    szpeciele – mają krótsze chelicery, uszkadzają tylko skórkę rośliny; powstają zniekształcenia w postaci :
-    pilśni (pilśniowiec orzechowy)
-    pęcznienia pąków (wielopąkowiec porzeczkowy)
-    rożków na liściach ( rożkowiec lipowy)

Wpływ żerowania roztoczy na rośliny:
    zahamowanie wzrostu roślin
    zmniejszenie powierzchni liści, pędy i korzenie są skrócone
    rośliny zawiązują mniej pąków kwiatowych, kwiaty są mniejsze
    zmniejsza się ilość i pogarsza się jakość plonu
    zaburzenia w procesie fotosyntezy i oddychania
    zmiana przemian biochemicznych

Morfologia owadów

Systematyka
Królestwo: Zwierzęta – Animalia
Typ: Stawonogi – Arthropoda
Podtyp: Sześcionogi – Hexapoda
Gromada: Skrytoszczękie – Enthognatha
Rząd: Skoczonogi – Collembola
Rząd: Widłogonki – Diplura
Rząd: Pierwogonki – Protura
Gromada: Owady – Insecta

Budowa owada:
    ciało owada dorosłego powstało z 21 segmentów (widoczne w rozwoju embrionalnym)
    w miarę rozwoju zarodka segmenty grupują się w 3 odcinki:
-    głowa
-    tułów
-    odwłok

Oligomeryzacja – proces łączenia się segmentów ciała, w wyniku którego powstają części ciała pełniące różne funkcje.

Głowa:
    powstała w wyniku cefalizacji – zlania się 6 pierwszych segmentów ciała w puszkę głowową
    na głowie wyróżnia się:
-    nadustek
-    czoło
-    ciemię
-    potylicę
-    policzki
-    zapoliczki
-    czułki
-    oczy złożone
-    przyoczka
-    żuwaczki
-    żuchwy
-    wargę dolną
-    wargę górną

Przysadki głowowe:
    czułki
    oczy złożone
    żuwaczki
    żuchwy
    warga dolna

Przysadki głowowe:
    parzyste twory powstałe z odnóży (zarodka owada) pierwotnych segmentów ciała
    na pierwszym segmencie głowy przysadki nie występują

Czułki:
    powstały z pierwszej pary odnóży drugiego segmentu zarodka
    wyrastają z panewek czułkowych
    składają się z:
-    trzonka
-    nóżki
-    wici
    mogą być równoczłonowe lub nierównomierne
    pełnią rolę
-    narządu węchu
-    narządu dotyku
    dymorfizm płciowy – czułki samców są lepiej rozwinięte
    składają się od 3 (muchówki krótkorogie) do 100 członów (gąsienniczki)

Typy czułków:
    nitkowate
    szczecinkowate
    paciorkowate
    buławkowate
    maczugowate
    wachlarzykowate
    grzebykowate
    pierzaste
    ze szczecinkami

Oczy złożone:
    są to przysadki głowowe
    umieszczone są po obu stronach głowy
    składają się z licznych ommatidiów (do 28 tys.) – sześciokątne komórki
    każde ommatidium widzi tylko część obrazu, a cały obraz jest sumą obrazów widzianych przez poszczególne ommatidia
    widzenie mozaikowate

Oczy proste – przyoczka:
    liczba 2 – 3 sztuk
    leżą między oczami na czole i na ciemieniu
    nie biorą udziału w widzeniu
    odbierają tylko natężenia światła

Narząd gębowy owadów składa się z:
    wargi górnej – fałdu skórnego
    trzech par przekształconych przysadek głowowych:
-    żuwaczek
-    żuchw
-    wargi dolnej

Typy narządów gębowych:
    gryzący – pierwotniaki, ważki, prostoskrzydłe, chrząszcze, larwy motyli i błonkówek
    kłująco-ssący – pluskwiaki, komary
    ssący – motyle (imago)
    gryząco-liżący – pszczoły
    liżący – mucha
    tnąco-liżący – bąk

Aparat gębowy gryzący:
    przystosowany do przyjmowania stałego pokarmu
    występuje u ważek, prostoskrzydłych, siatkoskrzydłych, chrząszczy oraz u larw motyli i błonkówek
    składa się z:
-    wargi górnej
-    2 żuwaczek (odgryzają kęsy)
-    2 żuchw (rozdrabniają pokarm)
-    wargi dolnej zrośniętej w części podstawowej
    warga górna – jest fałdem skórnym przykrywającym narząd gębowy od góry
    żuwaczki – są twardymi, nieczłonowanymi tworami o ostrej, tnącej krawędzi
    żuchwy składają się z:
-    kotwiczki
-    pieńka
-    żuwki wewnętrznej
-    żuwki zewnętrznej
-    głaszczka żuchwowego
    warga dolna składa się z:
-    podbródka (zrośnięty)
-    bródki (zrośnięta)
-    języczków
-    głaszczka wargowego

-    przyjęzyczków

Aparat gębowy kłująco-ssący:
    służy do pobierania pokarmu płynnego z tkanek żywiciela
    występuje u pluskwiaków, przylżeńców, niektórych muchówek (komarów)
    składa się z:
-    wargi górnej
-    I pary szczecin kłujących – przekształcone uwaczki
-    II pary szczecin kłujących – przekształcone żuchwy
-    rynienki – przekształcona warga dolna
    szczeciny kłujące tworzą 2 kanaliki:
-    przedni – (większy) służy do wysysania pokarmu
-    tylny – (mniejszy) służy do wstrzykiwania śliny

Aparat gębowy ssący:
    służy do pobierania płynnego pokarmu, np. nektaru kwiatowego
    występuje u postaci dorosłych motyli
    składa się z:
-    wargi górnej (silnie zredukowanej)
-    żuwaczek (u form prymitywnych silnie zredukowane, u pozostałych zanikły)
-    żuchw (redukcji uległy żuwka wewnętrzna i głaszczki żuchwowe, żuwka zewnętrzna przekształciła się w ssawkę)
-    wargi dolnej (zredukowanej, małej płytki z głaszczkami wargowymi)
    ssawka powstała z żuwek zewnętrznych na kształt bardzo długiej rurki w stanie spoczynku zwiniętej spiralnie pod głową

Aparat gębowy gryząco-liżący:
    służy do pobierania pokarmu płynnego oraz do zbierania pyłku kwiatowego i obrabiania wosku lub celulozy
    występuje u błonkówek pszczołowatych
    składa się z:
-    wargi górnej (nieco zredukowanej płytki)
-    żuwaczek (dobrze rozwiniętych)
-    żuchwy (wydłużona żuwka zewnętrzna, pozostałe elementy zredukowane)
-    warga dolna (wszystkie elementy uległy wydłużeniu i zlaniu, tworzą ryjek)
    ryjek powstały z żuchwy i wargi dolnej, służy do zasysania lub zlizywania płynnego pokarmu

Aparat gębowy liżący:
    służy do pobierania pokarmu płynnego
    występuje u niektórych muchówek (imago)
    skład się z:
-    wargi górnej
-    żuwaczki (znikają)
-    żuchwy (pozostają głaszczki żuchwowe, pozostałe elementy zredukowane)
-    warga dolna (rozbudowana, umięśniona, z tarczką do zlizywania pokarmu)

Aparat gębowy tnąco-liżący:
    służy do pobierania płynnego pokarmu z tkanek, np. krwi zwierząt
    występuje u niektórych muchówek (bąków)
    składa się z:
-    wargi górnej
-    żuwaczek o tnących krawędziach
-    niektóre elementy żuchwy też pełnią funkcję tnącą
-    warga dolna jest silnie rozbudowana

Tułów:
    połączony z głową błoniastą szyją
    składa się z 3 segmentów:
-    przedtułowia
-    śródtułowia
-    zatułowia

Skrzydła:
    są to wyrostki skórne połączone stawowo pomiędzy płytką górną i boczną tułowia
    mają kształt blaszek z żyłkami (chitynowymi rurkami), w których przebiegają nerwy i tchawki

Budowa skrzydła:
    podstawa
    brzeg przedni
    wierzchołek
    brzeg zewnętrzny
    brzeg tylni

Typy skrzydeł:
    pokrywy
    półpokrywy
    skórzaste
    błoniaste

Pokrywy:
    całkowicie schitynizowane, ciężkie, nie biorą udziału w locie (chrząszcze)
    służą do ochrony ciała i skrzydeł błoniastych

Półpokrywy:
    schitynizowane u nasady do 2/3, dalej błoniaste (pluskwiaki różnoskrzydłe)

Skórzaste:
    schitnizowane, ale nie sztywne (prostoskrzydłe)
    pergaminowe
    np. turkuć podjadek, pasikonik

Błoniaste:
    pokryte łuseczkami różnej wielkości i różnego koloru (motyle)
    I para większa od II, skrzydła wiotkie (mszyce)
    wąskie ze strzępliną (przylżeńce)
    I para błoniaste, II para zredukowane do tzw. przezmianek; np. buławka, łuska (muchówki)
    I para połączona z II haczykami (błonkówki)

Nogi:
    dorosły owad ma 6 nóg (3 pary)
    składa się z:
-    biodra
-    krętarza
-    uda
-    golenia
-    stopy

Funkcje nóg:
    bieżne – do szybkiego chodzenia
    grzebne – do kopania pod ziemią, np. turkuć podjadek
    chwytne – do łapania i przytrzymywania ofiar
    skoczne – do skakania, np. pchełki ziemne, szarańczaki
    z koszyczkiem – do zbierania pyłku, np. pszczoły
    z przylgą – do chodzenia po gładkich powierzchniach
    czepne – do trzymania się żywiciela, np. wszy, pchły
    pływne – do poruszania się w wodzie, np. nartnik

Odwłok:
    jest to 3 odcinek ciała owadów, u dorosłych jest pozbawiony odnóży
    odwłok pierwotnych owadów składa się z 11 segmentów i części ogonowej – telsona; u lepiej rozwiniętych owadów segmenty odwłoka ulegają oligomeryzacji (zlaniu) i ich liczba zmniejsza się nawet do 4 – 6 (przeciętnie 9 – 10)
    segmenty odwłoka zbudowane są z płytki górnej (tergitu) i dolnej (stergitu)
    silnie zesklerotyzowane fragmenty tworzą płytki
    zesklerotyzowanie odwłoka jest słabsze niż tułowia
    na 8 i 9 segmencie odwłoka znajdują się zewnętrzne narządy płciowe
    na ostatnim segmencie znajduje się otwór odbytowy
    przysadki płciowe samic – pokładełko
    u pszczół pokładełko przekształcone jest w narząd obrony i ataku – żądło
    u niektórych chrząszczy i muchówek występuje wtórne pokładełko powstałe z tylnych segmentów odwłoka
    wyrostki rylcowe (cerci) – przysadki 11 lub 10 segmentu; występują u owadów bezskrzydłych, karaczanów i prostoskrzydłych; u obu płci; narząd zmysłu
    u cęgoszy cerci są przekształcone w silne nieczłonowane kleszcze – narząd obrony i ataku
    wyrostki trzonkowe (styli) są to parzyste, nieczłonowane przysadki na 9 segmencie odwłoka samców niektórych prostoskrzydłych i owadów bezskrzydłych; podpierają odwłok ułatwiając pełzanie

Rozwój owadów

Rozwój osobniczy owadów nazywamy ontogenezą, w jej czasie rozróżniamy rozwój:
    embrionalny
    postembrionalny

Rozwój embrionalny:
    wewnątrz owada
    jaja zapłodnione
    jeśli jaja są niezapłodnione, ale zdolne do rozwoju to taki sposób rozwoju nazywamy partenogenezą (dzieworództwem)

Rozwój postembrionalny:
    rozwój po wyjściu z jaja
    wiąże się ze wzrostem i powiększaniem rozmiarów ciała oraz przechodzeniem różnych faz rozwoju

Fazy rozwojowe:
    jajo
    larwa
    poczwarka (tylko u pewnych rzędów owadów)
    postać dorosła (imago)

Jajo:
    wielkość jest zróżnicowana od 0,02 do 0,03 mm (mszyce, przylżeńce)
    budowa:
-    chorion (osłonka zewnętrzna)
-    błona jaja (otoczka żółtkowa)
-    deutoplazmy (żółtka)
-    cytoplazmy
-    jądra

Chorion:
    na powierzchni chorionu często znajduje się mikropyle – otwór przez który przenikają plemniki

Sposoby rozmnażania:
    dwupłciowe (związane z kopulacją)
    partenogeneza (dzieworództwo)
    poliembrionia (wielozarodkowość)
    pedogeneza (larwy wydają potomstwo)
    żyworodność

Rozwój postembrionalny:
    rozpoczyna się w momencie opuszczenia osłonek jajowych przez larwę
    charakteryzuje się przechodzeniem szeregu kolejnych faz (metamorfoza)
    wiążą się z nim zjawiska:
-    wzrostu – u larw
-    różnicowania – u poczwarek
-    rozmnażania – u imagines

Larwy:
    intensywnie odżywiają się
    linieją
    skokowy wzrost

Stadia larwalne:
jajo > L1 (linieje) / L2 (linieje) / L3 (linieje) / >

Sposoby przeobrażeń:
    zupełne (holometabola)
    niezupełne (hemimetabola)
Niezupełne:
    jajo > larwy pierwotne > imago
    prostoskrzydłe (Orthoptera)
    wciornastki (Thysanoptera)
    pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera)

Charakterystyka larw pierwotnych:
    przypominają owady dorosłe
    mają ten sam aparat gębowy
    mają to samo środowisko żerowania
    nie maja zdolności rozmnażania

Zupełne:
    jajo > larwy wtórne > poczwarka > owad dorosły
    chrząszcze (Coleoptera)
    motyle (Lepidoptera)
    muchówki (Diptera)
    błonkówki (Hymenoptera)

Charakterystyka larw wtórnych:
    apodialne bez wyodrębnionej głowy (beznogie) – muchówki
    apodialne z wyodrębnioną głową – aparat gębowy gryzący; chrząszcze: ryjkowce i strąkowcowate, u niektórych muchówek i komarnicowatych
    oligopodialne – mają 3 pary nóg tułowiowych, a odwłokowych brak; stonki, sprężykowate, chrząszcze, żukowate
    polipodialne – wielonożne, 3 pary nóg tułowiowych i 2 – 5 posówek odwłokowych; motyle (rząd), błonkówki (rząd), tylko rośliniarki (grupa)

Poczwarka:
    występuje u owadów przechodzących przeobrażenie zupełne (holometabola)
    są to motyle, chrząszcze, muchówki, błonkoskrzydłe
    bezpośrednio poprzedza postać dorosłą
    nie pobiera pokarmu, intensywnie oddycha
    jest mało ruchliwa lub zupełnie nieruchoma

Typy poczwarek:
    wolna – chrząszcze i błonkówki
    wolna osłonięta ostatnią wylinką larwalną (bobówka) – muchówki
    zamknięta – motyle

Poczwarki wolne i zamknięte mogą być w kokonie.

Rozwój osobniczy owadów

Etapy rozwoju osobniczego:
    rozwój zarodkowy
    rozwój pozazarodkowy

Rozwój zarodkowy – przebiega w jaju:
rozpoczyna się procesem zapłodnienia i powstaniem zygoty (zarodka), kończy wykluciem się z jaja lub urodzeniem larwy

Rozwój pozazarodkowy – od stadium jaja do stadium imago:
charakteryzuje go wzrost, linienie, reorganizacja (przeobrażenie)

Rozwój zarodkowy – etapy:
    bruzdkowanie i tworzenie się listków zarodkowych:
-    ektodermy
-    mezodermy
-    endodermy
    organogeneza (różnicowanie komórkowe i tkankowe oraz powstawanie funkcjonalnych narządów

Z ektodermy powstają:
    zewnętrzne okrywy ciała
    otwór gębowy z zaczątkiem jelita przedniego i tylnego
    układ oddechowy, cewki Malpighiego, układ nerwowy i narządy zmysłów

Z endodermy powstaje:
    jelito środkowe
    hemocyty

Z mezodermy powstaje:
    układ mięśniowy
    ciało tłuszczowe
    gruczoły płciowe
    pozostałe narządy wewnętrzne, np. serce

Rozwój pozazarodkowy (przeobrażenie)

Typy rozwoju:
    zupełny
    niezupełny

Stadium poczwarki – przebudowa organizmu:
    przebudowa organizmu przebiega w stadium poczwarki i składa się z 2 procesów:
-    histolizy
-    histogenezy

Histoliza – rozpadanie się narządów larwalnych w płynną masę; nie ulega zniszczeniu układ nerwowy, płciowy, serce

Histogeneza – proces powstawania tkanek i narządów życia imaginalnego; produktem jest niezróżnicowany materiał wyjściowy (efekt histolizy)

Hormon juwenilny – wydzielany przez ciało przyległe (gruczoł wydzielania wewnętrznego), steruje procesem rozwoju u owadów:
    wysoki poziom – rozwój larwy
    śladowe ilości – pojawia się poczwarka
    brak hormonu – pojawia się imago

Funkcje imago:
    rozród
    rozprzestrzenianie się
    niektóre gatunki żerują, np. chrząszcze
    żer uzupełniający i regulujący

    długość życia zmienna

Owady:
    dzienne – bielinek kapustnik
    zmierzchowe – chrabąszcze
    nocne – brudnica mniszka

Rytm ten uwarunkowany jest genetycznie. Czynnikiem zewnętrznym jest światło.

Liczba pokoleń:
    monowaletne – 1 pokolenie w ciągu roku
    biwaletne – 2 pokolenia
    poliwaletne – wiele pokoleń

Diapauza – fizjologiczny stan spoczynkowy występujący w cyklu życiowym owada w rejonach o periodycznych warunkach klimatu. Zapewnia ekonomiczne wykorzystanie rezerw pokarmowych i pozwala przeżyć okresy niesprzyjających warunków:
    klimat umiarkowany – zima
    klimat tropikalny – pora deszczowa i susza

Rolę sygnałów uprzedzających o wystąpieniu dla życia niesprzyjających okresów spełniają czynniki:
    długość dnia (najistotniejszy)
    temperatura
    wilgotność powietrza
    biochemiczny skład roślin

Fizjologiczne właściwości diapauzy:
    maksymalne nagromadzenie tłuszczów i substancji zapasowych
    utrata wody – przejście w połączenia koloidalne
    ostry spadek intensywności oddychania

Typy diapauzy:
1.    kryterium – stadium diapauzujące w zimie:
-    embrionalna – w stadium jaja (szarańczaki, jedwabnik morwowy)
-    larwalna – w stadium larwy
-    poczwarkowa – w stadium poczwarki
-    imaginalna – w stadium postaci dorosłej
2.    kryterium – okres diapauzowania:
-    w czasie zimy
-    w czasie sezonu wegetacyjnego, okres letni
3.    kryterium – czynnik warunkujący diapauzę:
-    diapauza obligatoryjna – uwarunkowana genetycznie; zapewnia rozwój tylko jednego pokolenia w ciągu roku
-    diapauza fakultatywna – uwarunkowana przez czynniki zewnętrzne, głównie fotoperiod

Zakończenie diapauzy – reaktywacja:
    niskie temperatury
    wysokie temperatury
    zwiększona wilgotność lub susza

Odrętwienie – cechy różniące od diapauzy:
    zachodzi w wyniku doraźnie występujących niskich i wysokich temperatur
    organizm jest nieprzygotowany
    procesy fizjologiczne nie ulegają zahamowaniu, ponieważ organizm nie jest przystosowany do takich zmian
    następuje nieekonomiczne zużywanie rezerw pokarmowych i śmierć organizmu

Skóra:
    jest pochodzenia ektodermalnego – powstaje z zewnętrznego listka zarodkowego
    pełni rolę szkieletu zewnętrznego
    posiada warstwową budowę:
-    oskórka kutikuli
-    nabłonka hypodermy
-    błony podstawowej

Oskórek:
    jest wytworzony przez hypodermę
    nie ma budowy komórkowej lecz warstwową
    wyściela tchawki, przednią i tylną część przewodu pokarmowego, niektóre gruczoły
    składa się z 3 warstw:
-    zewnętrzna epikuttilarna
-    wewnętrzna prokutikula:
•    egzokutikula
•    endokutikula

Epikutikula:
    jest bardzo cienka,
    pozbawiona chityny,
    4 warstwy,
    zawiera hipoproteiny, woski i polifenole
    chityna stanowi 20 – 50% masy prokutikuli:
-    jest polisacharydem
-    odporna na substancje chemiczne
-    nierozpuszczalna w zasadach, rozpuszczalna w organicznych alkoholach
-    z białkami tworzy kompleks chitynowo – białkowy
    egzokutikula – jest najtwardsza, cienka, tu zachodzą procesy skleryzacji (twardnienia), zawiera pigment nadający barwę owadom
    endokutikula – blaszki z kanalikami wypełnionymi wypustkami komórek hypodermy – łączność hypodermy z zewnętrznymi warstwami oskórka

Hypoderma:
    zbudowana z jednej warstwy komórek z okutymi jądrami
    funkcje:
-    tworzenie kutikuli
-    wydzielanie płynów, które rozpuszczają starą endokutikulę w procesie linienia owada

Błona podstawowa:
    wyściela hypodermę od dołu
    nie wykazuje budowy komórkowej
    przenikają przez nią włókna mięśni, nerwy oraz tchawki

Proces linienia:
1.    periodyczna wymiana oskórka przez larwy
2.    inicjuje go hormon linienia – ekdyzon
3.    komórki hypodermy powiększają się i wytwarzają enzymy proteinazę i chitynazę, które rozpuszczają endokutikulę a materiał ten służy do budowy nowej kutikuli
4.    pod starym oskórkiem tworzy się nowy, stary pęka i zostaje odrzucony w postaci wylinki; nowy oskórek jest większy
5.    w czasie linienia zrzucona jest także wyściółka tchawek, jelita przedniego i tylnego oraz tchawek

Przepuszczalność oskórka:
    dla wody – nieprzepuszczalny, zawartość wosków w kutikuli
    dla gazów – jest różna dla różnych rejonów ciała i różnych stadiów (w starszych zmniejsz się)
    dla insektycydów – ze względu na zawartość substancji białkowych i tłuszczowych stanowi główną barierę dla pestycydów

Wytwory skóry:
    wytwory zewnętrzne:
-    urzeźbienie zewnętrzne – powstaje bez udziału hypodermy (włoski, kolce, brodawki, zgrubienia punktowe, zagłębienia w kutikuli)
-    wytwory strukturalne – powstają z kutikuli i hypodermy (włoski, szczecinki)
    wytwory wewnątrz – szkieletowe:
-    służą za przyczep mięśni i niektórych narządów wewnętrznych

Gruczoły skórne:
    są gruczołami wydzielania zewnętrznego i mają przewody, którymi wydzielają swoje substancje na zewnątrz ciała
    do nich należą gruczoły:
-    wonne – produkują feromony płciowe i inne atraktanty (działanie wabiące)
-    odstraszające – produkują substancje obronne, repelentne (działanie odstraszające); wydzielina ich jest cuchnąca lub parząca, np. strzel łoskotnik
-    woskowe – wosk może być produkowany w formie pyłku, nici lub łusek, np. pasieka zarodowa
-    lakowe – produkują lak (żywic pomieszana z białkiem, woskiem i innymi substancjami), np. czerwce
-    smarowe – ich wydzielina zapobiega przenikaniu wody do jamy i umożliwia dostęp powietrza do przetchlinek, np. u owadów wodnych
-    grzebne – występują u gąsiennic, larw chruścików, błonkoskrzydłych, chrząszczy, a nawet u dojrzałych owadów, psotniki, czerwce, nogoprzędki
-    allotroficzne – ich wydzieliny służą do żywienia innych osobników własnych lub obcego gatunku
-    jadowe – związane są z pokładełkiem lub żądłem owadów, np. błonkówki

Zabarwienie ciała:
    pigmentacyjne – (chemiczne) jaskrawe, matowe:
-    melanina (żółty, jasnobrązowy do czarnego)
-    pteryny (białe, żółte do pomarańczowego i czerwonego
    barwniki pobierane z pokarmem:¬
-    karotenoidy (żółty i czerwony)
-    flawony (żółty i czerwony)
-    antocjany (czerwony i niebieski)
    strukturalne – (fizyczne) optyczne, z połyskiem:
1.    powstaje w wyniku charakterystycznej budowy kutikuli
2.    zależy od rozszczepienia i od odbijania promieni świetlnych

Znaczenie ubarwienia dla owadów:
    melanina – chroni przed szkodliwym działaniem promieni nadfiołkowych, ma duże znaczenie przy regulowaniu temperatury ciała
    kryptyczne – ochronne, owady podobne do suchych lub zielonych liści, kory drzewnej, gałązek, porostów, nierówności gleby itp.
    odstraszające – jaskrawe, np. plamki oczne – mają zaskoczyć i przestraszyć wrogów
    mimikra – podobieństwo ubarwienia dwóch organizmów, z których jeden zaopatrzony jest w różne „urządzenia obronne” (np. żądło), drugi natomiast pozbawiony jest obrony i naśladuje tylko swój uzbrojony model
    seksualne – w ubarwieniu zaznacza się dymorfizm płciowy

Funkcje skóry:
    stanowi zewnętrzny szkielet
    wytwarzane przez skórę skleryty (płytki, listwy, tarcze) stanowią przyczep dla mięśni
    nadaje ciału określony kształt
    osłania wewnętrzne narządy chroniąc je przed uszkodzeniem
    wyściela jamy wewnętrzne ektodermalnego pochodzenia, np. tchawki
    znajdują się tu gruczoły wydzielania zewnętrznego
    z oskórkiem związane jest ubarwienie owadów (pigmenty wchodzą w skład egzokutikuli)
    zapobiega parowaniu wody z organizmu
    zapobiega przenikaniu do ciała owada trucizn z wyjątkiem tych rozpuszczalnych w tłuszczach
    chroni przed działaniem promieni świetlnych i wnikaniem patogenów

Jama ciała, układ mięśniowy

Budowa wewnętrzna owada:
    mózg
    pień nerwowy
    cewki Malpighiego
    jelito
    otwór płciowy
    otwór odbytowy
    serce
    jajniki

Jama ciała:
    rozdzielona jest dwoma przeponami na trzy zatoki:
1.    okołoosierdziowa (górna) – tu znajduje się naczyne grzbietowe spełniające rolę serca
2.    okołonerwowa (dolna) – tu znajduje się brzuszny pień nerwowy
3.    okołotrzewiowa (środkowa, największa) – tu znajdują się narządy układu pokarmowego, wydalniczego, ciało tłuszczowe oraz narządy rozmnażania
    jamę ciała otacza skóra i mięśnie

Ciało tłuszczowe:
    to różnego kształtu i koloru (białe, żółte, pomarańczowe, zielonkawe) komórki pochodzenia mezodermalnego
    komórki te leżą między wewnętrznymi narządami, głównie w trzewiowym odcinku jamy ciała – warstwa
    peryferyjna warstwa ciała tłuszczowego, leży pod ściankami ciała tj. bliżej hypodermy – warstwa ścienna
    w czasie życia ciało tłuszczowe przechodzi duże zmiany (objętości i histogeiczne)

Fizjologiczna rola ciała tłuszczowego:
    magazynowanie substancji odżywczych (główna rola):
-    w stadium larwy i imago komórki ciała tłuszczowego wypełnione są substancjami zapasowymi w postaci tłuszczów, białek i glikogenu
-    są one zużywane głównie przez imago, ale też w stadium poczwarki i larwy
-    u larwy pszczoły miodnej ciężar ciała tłuszczowego stanowi 65% ciężaru ciała
-    głównym źródłem energii dla owadów są tłuszcze
-    zapas tłuszczu decyduje o przeżywaniu zimy
-    fakt ten wykorzystuje się przy opracowywaniu prognoz długoterminowych
-    rolnica zbożówka żeby przezimować musi mieć zapas tłuszczu co najmniej 6,42%, badania grupy u której tłuszcz stanowi 3,71% ginęła
-    niektóre owady w stadium imago nie pobierają pokarmu, zużywają wtedy substancje nagromadzone w ciele tłuszczowym larwy, np. jedwabniki, gzy
    ciało tłuszczowe jest miejscem pośredniego metabolizmu:
-    następuje tutaj synteza glikogenu, który może być szybko rozkładany do glukozy
    ciało tłuszczowe pochłania produkty metabolizmu:
-    ma charakter wydalania wewnętrznego; uzupełnia funkcje cewek Malpighiego gromadząc sole kwasu moczowego i sole wapnia
    z ciałem tłuszczowym związane są komórki:
-    enocytów, które odgrywają rolę w tworzeniu kutikuli i linieniu

Układ pokarmowy dzieli się na 3 odcinki:
    jelito przednie – powstaje z ektodermy
    jelito środkowe – z endodermy
    jelito tylne – z ektodermy

Jelito przednie dzieli się na:
    gardziel
    przełyk z wolem, które służą jako zbiorniki do gromadzenia pokarmu – tu rozpoczyna się trawienie
    żołądek mięśniowy (przedżołądek) – z chitynowymi ząbkami:
-    mechaniczne rozdrobnienie pokarmu
-    odfiltrowanie stałych cząstek od płynów
-    występuje u owadów gryzących

Zadania jelita przedniego:
    rozdrobnienie pokarmu
    mieszanie ze śliną
    przygotowanie do trawienia

Jelito środkowe:
    jest to żołądek od wewnątrz wyścielony nabłonkiem gruczołowym o kształcie:
-    cylindra
-    małego worka
-    długiej, zgiętej rurki

Zadania jelita środkowego:
    wytworzenie enzymów trawiennych
    trawienie pokarmu
    resorpcja części strawionych

Jelito środkowe może:
    być miejscem gromadzenia się pokarmu (niektóre Heteroptera)
    pełnić rolę filtru (niektóre Sternorrhyncha)

W ścianach jelita występują symbionty (mikroorganizmy, bakterie) – biorą udział w przemianie materii.

Komora filtracyjna: tworzy ją przednia część jelita środkowego; uniemożliwia przenikanie płynnej frakcji soku komórkowego bezpośrednio do jelita tylnego.

Jelito tylne:
    uchodzą tu cewki Malpighiego
    dzieli się na:
-    cienkie
-    grube jelito
-    proste (prostnica)

Zadania jelit tylnego:
    wchłanianie wody z resztek masy pokarmowej
    wydalanie odchodów przez otwór odbytowy

Trawienie:
    pokarm przerabiany jest:
-    mechanicznie – przez narządy gębowe
-    chemicznie – hydroliza białek, tłuszczów i węglowodanów przy udziale enzymów:
•    następuje rozkład na związki prostsze rozpuszczalne w wodzie
•    mogą przenikać przez ścianki jelita do krwi

Enzymy dzieli się na:
    proteazy – wydzielane w jelicie środkowym, rozkładają białka
    lipazy – wydzielane w jelicie środkowym, rozkładają tłuszcze
    karboksylazy – produkowane przez gruczoły ślinowe i w jelicie środkowym, rozkładają węglowodany

Gdy na pokarm składają się błonnik, wosk, substancje rogowe (kreatyna) to trawienie przebiega:
    za pomocą własnych enzymów
    za pomocą enzymów wydzielanych przez symbionty żyjące w jelicie owada
Sposoby trawienia:
    jelitowe – wewnętrzne (większość owadów)
    pozajelitowe – enzymy wyprowadzane na zewnątrz i trawione poza jelitem (występuje u drapieżników, zoofagów, niektórych fitofagów)

Działanie insektycydów na układ pokarmowy:
    dostają się z pokarmem do żołądka
    powodują:
-    wymioty
-    uszkodzenie przewodu pokarmowego poprzez trwale połączenia z białkami komórek nabłonka
-    zniszczenie systemu nerwowego
-    hamuje lub przyspiesza ruchy perystaltyczne jelit zakłócając trawienie

Układ wydalniczy
Funkcje:
    wydalanie z organizmu substancji zbędnych lub szkodliwych powstałych na drodze przemiany materii (funkcja zasadnicza)
    wydalanie substancji ważnych w życiu owada (funkcja dodatkowa):
-    wapiennych
-    przędnych
    sporadycznie wydalane są enzymy trawienne

Wydalane są:
    kwas moczowy w postaci kryształów
    węglan wapnia, amoniak, sole amonowe, kwas salicylowy i inne

Cewki Malpighiego:
    są to cienkie i długie rurki (cewki) zakończone ślepo w jamie ciała i połączone z przewodem pokarmowym, na granicy jelita środkowego i tylnego
    liczba 2 – 7 (oligonefria), do 250 (polinefria)

Inne organy pełniące funkcje wydalnicze:
    gruczoły wargowe – występują u owadów bezskrzydłych, zastępują cewki Malpighiego
    ciało tłuszczowe – gromadzi szkodliwe substancje w postaci kryształków kwasu moczowego
    nefrocyty (komórki osierdziowe) – grupy komórek, które występują wokół serca owada, pochłaniają substancje szkodliwe w postaci koloidalnej

Układ krwionośny

Otwarty – krew wypełnia jamę ciała i przestrzenie między narządami; hemolimfa krąży także w odnóżach oraz skrzydłach.

Po stronie grzbietowej znajduje się naczynie grzbietowe. Wyróżniamy tam:
    serce – tylny odcinek (w odwłoku), składa się z serii komórek pulsujących (1 – 12 par) z ostiami (otwory przez które wpływa krew)
    aortę – przedni odcinek (pozbawiony komór, ostii, w postaci prostego przewodu)

Obieg następuje w wyniku pulsowania komór serca oraz pracy przepony grzbietowej i brzusznej. Obiegowi krwi w przydatkach ciała (czułki, nogi, skrzydła) sprzyjają narządy pulsujące.

Krew (hemolimfa) składa się z:
    osocza – zawiera sole nieorganiczne, białka, aminokwasy, węglowodany, tłuszcze, kwas moczowy, enzymy, wodę 75 – 90%
    elementów komórkowych hemocytów – to bezbarwne komórki swobodnie pływające w osoczu

Grupy hemocytów:
    limfocyty
    leukocyty
    komórki ziarniste
    enocyty
Funkcje hemolimfy:
    transport substancji pokarmowych i dostarczanie do tkanek
    pochłanianie szkodliwych produktów przemiany materii i przeniesienie do narządów wydalniczych
    zawiera hormony tj. substancje regulujące procesy fizjologiczne
    umożliwia istnienie chemicznych powiązań między narządami i łączy organizm w jedną całość
    nie zawiera hemoglobiny (wyjątek muchówki) i nie pośredniczy w przekazywaniu tlenu do tkanek
    wytwarza ciśnienie wewnętrzne czyli turgor, to nadaje kształt owada
    zabezpiecza przed chorobotwórczymi mikroorganizmami
    w pewnych przypadkach jest wytryskiwana w celach samoobrony, np. u świerszczy

Wpływ insektycydów:
    małe stężenie – pobudzanie akcji serca
    duże stężenie – zahamowanie akcji serca
    licznie chlorowane wpływają na nieregularną pracę (arytmia)
    krew przenosi je do systemu nerwowego i tkanek, gdzie ujawnia się ich toksyczność

Układ oddechowy

Owady oddychają tchawkami. 
W skład tego układu wchodzą:
    tchawki – silnie rozgałęzione, nerkowate, uchodzą na zewnątrz przetchlinkami; rozgałęziają się wewnątrz ciała
    tenidia – zapobiegają spłaszczaniu tchawek, mają kształt spirali, na ich ścianach
    przytchlinki – regulują dostęp tlenu do ciała otwierając się i zamykając; leżą na płatach bocznych segmentów; brak ich na segmentach głowowych, na jednym tułowiowym i na końcowych odwłoka; regulują wymianę gazową
    tracheole – drobno rozgałęzione tzw. tchawki kapilarne; są najcieńszymi, rozgałęzionymi zakończeniami tchawek
    worki powietrzne – rozszczepione pnie tchawkowe; biorą m.in. udział w wentylacji tchawek

Proces oddychania: powietrze przez przetchlinki do głównych pni tkankowych, potem do tracheoli, później do komórek i tkanek.

Powietrze dostaje się do tkanek:
    biernie – przez dyfuzję
    aktywnie – przez ruchy oddechowe

Sposoby oddychania:
    przez skórę (larwy pasożytniczych gąsienniczników)
    u larw pasożytniczych – łączenie systemu tchawkowego z układem oddechowym żywiciela
    owady wodne przy pomocy:
-    powietrza atmosferycznego gromadząc je pod pokrywami
-    za pomocą skrzelotchawek (larwy ważek, wojsiłek)
    owady żyjące w tkankach roślinnych powietrzem atmosferycznym z roślin

Narządy zmysłów:
    pośredniczą pomiędzy środowiskiem zewnętrznym a organizmem i przekazują informacje dotyczące zewnętrznych warunków życia
    podstawową jednostką są komórki nerwowo – czuciowe (sensile), które składają się z:
-    elementów odbierających bodźce zewnętrzne (receptorów)
-    przylegających do receptorów komórek nerwowych
-    niewielkich zwojów nerwowych łączących receptory z centralnym układem nerwowym

Rodzaje zmysłów u owadów:
    dotyk
    smak
    węch
    słuch
    wzrok
Sensile – mogą odbierać bodźce mechaniczne (mechanoreceptory) oraz chemiczne (chemoreceptory).

Rodzaje sensili – kształt:
    włoska (trichoidalne)
    stożka (bazikoniczne)
    ampułki (stylokoniczne)
    kopułki (dzwonkowate)
    płytki (plakoidalne)

Zmysł dotyku – receptory dotyku (mechanoreceptory):
    głównie sensile trichoidalne – zmiana w położeniu włoska przekazywana jest komórce czuciowej i dalej do mózgu
    sensile dzwonkowate – na skrzydłach, nogach, wyrostkach rylcowych; odbierają wstrząsy
    narządy chordotonalne – grupa sensili na odnóżach, odwłoku, u nasady skrzydeł; pełnią różne funkcje: słuchowe, regulują położenie ciała w czasie lotu
    narząd Jonsona – na czułkach, jako organ słuchu

Zmysł słuchu – receptory słuchu (narządy tympanalne):
    są zbiorem sensili połączonych cienką kutikulą (błoną bębenkową)
    są szczególnie rozwinięte u owadów wydających głośne dźwięki (pasikonik)
    za ich pomocą owady odbierają sygnały wysyłane przez osobniki tego samego gatunku (sygnał płciowy), reagują na gwizd

Zmysł chemiczny – smak i węch:
    chemoreceptory znajdujące się na narządach gębowych, nogach i czułkach pozwalają odbierać bodźce węchowe i smakowe (feromony i różnice smakowe)
    owady rozróżniają smaki: słony, słodki, gorzki, kwaśny

Zmysł wzroku – narządy wzroku u owadów:
    oczy złożone (imago larwy o przeobrażeniu niezupełnym)
    oczy proste (przyoczka)
    oczy boczne (lateralne, stemmy)

Oczy złożone:
    są to przysadki głowowe
    umieszczone są po obu stronach głowy
    często są bardzo dobrze rozwinięte i mogą zajmować znaczną część głowy
    występują u imago i u larw owadów o przeobrażeniu niezupełnym
    składają się z licznych (do 28 tys.) ommatidiów (fasetek) unerwionych nerwami idącymi od płatów wzrokowych mózgu
    każde ommatidium widzi tylko część obrazu, a cały obraz jest sumą obrazów widzianych przez poszczególne ommatidia

Budowa ommatidia:
    ma kształt sześciokąta
    dioptryczna – załamująca (rogówka + stożek krystaliczny)
    receptoryczna – przyjmująca (siatkówka)
    pigmentowa (aparat izolacji optycznej)

Sposoby widzenia:
    widzenie apozycyjne (mozaikowate):
-    maja je owady dzienne
-    każde ommatidium stanowi izolowana rurkę
-    przenika do niego tylko promień świetlny biegnący przez rogówkę
-    cały przedmiot widziany jest wskutek przylegania obrazów tj. apozycji
    widzenie superpozycyjne:
-    posiadają je owady nocne i aktywne o zmroku
-    izolowana jest tylko część dioptryczna
-    do pałeczki wzrokowej docierają 2 promienie prostopadłe i skośne z sąsiednich fasetek (zwiększony efekt świetlny)
-    obrazy powstają wskutek sumowania i nakładania się (superpozycji)

Oczy proste = przyoczka = oczy grzbietowe:
    liczba przyoczek 2 – 3 sztuki
    leżą między oczami złożonymi na czole i na ciemieniu
    występują tylko u niektórych owadów

Przyoczka:
    są unerwione przez przedmóżdże i nie biorą bezpośredniego udziału w widzeniu
    regulują pracę oczu złożonych w warunkach zmiennej intensywności oświetlenia

Oczy boczne – stemmy:
    występują u larw wtórnych i w końcu metamorfozy zostają zastąpione przez oczy złożone
    liczba ich waha się od 1 do 6 par
    są ułożona w kształcie wianuszka po bokach głowy larwy
    są unerwione przez płaty wzrokowe mózgu i pełnią funkcje wzrokowe

Widzenie u owadów:
    rozróżniają kształt, niektóre barwy i odległość przedmiotu
    owady widzą na odległość 1 m, ale z bliska widza pyłki wielkości 8 mikronów
    przejawiają częściowy daltonizm, rozróżniają barwę żółtą i niebieską, pozostałe widzą w odcieniach szarości
    owady widzą światło spolaryzowane

Chemiczne informatory owadów i ich znaczenie w ochronie roślin
Grupy chemicznych informatorów (semizwiązków):
1.    feromony
2.    allelozwiązki
3.    hormony
Feromony:
    są to związki wydzielane przez zwierzęta do środowiska i wpływające na zachowanie się i kontakty pomiędzy osobnikami tego samego gatunku
    należą do informatorów wewnątrzgatunkowych
    są wydzielane przez gruczoły wonne zaliczane do gruczołów wydzielania zewnętrznego
    są to lotne, stosunkowo proste związki organiczne o masie cząsteczkowej 200 – 300
    feromon jest zwykle mieszaniną 2 lub kilku związków w określonych proporcjach

Typy feromonów:
    płciowe – wydzielane przez samice, wabią samce do kopulacji, rzadziej samce, np. u korników, mola ubraniowego
    kontrolujące rozwój dojrzałości płciowej – np. u społecznych błonkówek matka produkuje feromon, który hamuje rozwój narządów rozrodczych robotnic
    alarmu – wydzielane do środowiska ostrzegają osobniki własnego lub pokrewnych gatunków o niebezpieczeństwie, np. o drapieżcy
    znacznikowe – np. mrówki pozostawiają ślad, po którym wędrują inne osobniki
    agregacyjne i rozpraszające – wpływają na gromadzenie się osobników jednej lub obu płci danego gatunku lub odwrotnie, na ich rozpraszanie
    dystrykcyjne (terytorialne) – decydujące o określonym rozmieszczeniu populacji na danym terenie
Feromony:
    ten sam gatunek może produkować różne feromony, np. prusak produkuje feromon płciowy i agregacyjny
    reakcja owada na feromon zależy od jego stadium i liczebności
    intensywność produkcji feromonu przez samicę zależy od jej wieku i pory dnia

Feromony płciowe:
    są wydzielane przez jedną płeć, najczęściej samicę, w celu zwabienia płci przeciwnej♣
    gruczoły produkujące feromony płciowe najczęściej położone są w odwłoku – w okolicy narządów płciowych♣

Informacja zakodowana w feromonie odbierana jest przez receptory zlokalizowane na powierzchni czułków, głaszczkach lub stopach.

Feromony płciowe – wykorzystanie w ochronie roślin:
    rejestracja gatunków szkodliwych – stosując przynęty feromonowe można ustalić:♣
-    termin pojawu szkodników
-    dynamikę jego liczebności
-    zasięg jego występowania
-    próg ekonomicznej opłacalności zabiegu licząc złowione owady
    do zwalczania szkodników przez:♣
-    pułapki feromonowe, które rozkłada się w odpowiedniej liczbie na polach czy sadach
-    wabienie na rośliny żywicielskie, które zostały potraktowane feromonem i póżniej zniszczone
-    powodowanie dezorientacji w środowisku – wprowadzenie do środowiska sztucznego feromonu, sprawia, że samiec nie może znaleźć samicy, brak kopulacji i obniżenie liczebności

Wady stosowania feromonów:
    feromony z reguły wyłapują część samców, a pozostałe zwiększają swoją aktywność
    metoda ma zastosowanie do zwalczania gatunków obupłciowych
    są to związki aktywne, w środowisku obojętne, ale nie są trwałe i wymagają odpowiedniej techniki stosowania

Feromony alarmu w ochronie roślin:
    owady potraktowane feromonem alarmu ulegają rozproszeniu i jest większa szansa ich zetknięcia się z insektycydem
    próby zastosowania syntetycznych i naturalnych feromonów alarmu dały obiecujące rezultaty w szklarniach

Pułapki feromonowe:
    pułapka typu Delta – ma wymienną podłogę lepową, pośrodku której umieszczany jest dyspenser z feromonem
    pułapki kominowe – służą do odłowu samców piętnówki kapustnicy, omacnicy prasowianki, zachodniej stonki kukurydzianej, przeziernika porzeczkowego

Allelozwiązki:
    wykazują działanie międzygatunkowe
    dzielą się na kilka grup:
-    allomony – korzystne dla organizmu wytwarzającego
-    kairomony – korzystne dla odbiorcy
-    synomony – korzystne dla obu stron

Kairomony:
    wykorzystywane w ochronie roślin
    są to związki korzystne dla odbiorcy
    mogą mieć charakter atraktantów lub stymulantów
    z punktu widzenia ochrony roślin ważne są kairomony wydzielane przez szkodniki, które:
-    wabią pasożyty i drapieżce w rejon jego występowania
-    ułatwiają znalezienie gospodarza (szkodnika)
-    stymulują proces składania jaj, przez pasożyta w ciało gospodarza lub w jego pobliżu
    związki te wpływają na stosunki ilościowe w układzie gospodarz – pasożyt

Kairomony w ochronie roślin:
    kairomony występują też w roślinach
    zgromadzone w ciele żerujących na szkodnikach potęgują efekt przyciągania pasożytów i drapieżców
    mogą być wykorzystane w ochronie roślin przez:
-    stosowanie ich na uprawy dla nasilenia wabienia pasożyta na porażone rośliny
-    przez uprawę odmian

Allomony w ochronie roślin:
    są to związki korzystne dla organizmu wytwarzającego go
    mogą mieć charakter repelentów, atraktantów lub jadów
    można tutaj zaliczyć związki chemiczne:
-    które pełnią funkcje obronne między zwierzętami
-    substancje specyficzne roślin, które odstraszają owady fitofagiczne
-    substancje wydzielane przez drapieżcę i wabiące ofiary
-    jady wydzielane przez drapieżcę
-    substancje emitowane przez owadożerne rośliny i wabiące owady – ofiary
    w ochronie roślin szczególne znaczenie mogą mieć te substancje roślinne, które uniemożliwiają żerowanie lub rozwój owada na roślinie
    związki te stanowią częstą przyczynę odporności gatunkowej i odmianowej roślin na szkodniki

Hormony:
    są to endogenne substancje pokarmowe produkowane przez gruczoły wydzielania wewnętrznego
    wpływają na rozwój i czynności życiowe organizmu
    w ochronie roślin mają zastosowanie:
-    hormon juwenilny
-    hormon linienia

Hormon juwenilny:
    produkowany jest przez ciało przyległe
    występuje tylko w stadiach młodocianych, w niewielkich ilościach w stadium diapauzy
    hamuje rozwój owada dorosłego
    ich chemiczne analogi wykorzystywane są celem zakłócenia rozwoju owadów:
-    przedłuża się rozwój larwy (zwiększenie liczby pokoleń)
-    larwa nie przepoczwarcza się
-    zakłócenie procesu diapauzy
    hormony juwenilne znalazły zastosowanie do zwalczania komarów, mrówek faraona, much
    są bezpieczne dla innych organizmów
    ograniczają rozród owadów (wpływają na dynamikę liczebności ich populacji)
    działają powoli, zapobiegawczo (zapobiegają gradacjom)
    działają selektywnie

Owady synantropijne – związane z siedzibą ludzką.
Hormon linienia:
    jest produkowany przez gruczoły przedtułowowe
    decyduje o przebiegu procesu zrzucania starego i tworzeniu nowego oskórka:
-    katalizuje reakcje powodujące twardnienie oskórka
    uzyskano syntetyczne inhibitory syntezy chityny:
-    preparaty Dimilin, Rimon, Nomolt
-preparaty te działają tylko na stadia larwalne owadów roślinożernych (fitofagów)
-inhibitory syntezy chityny zjedzone wraz z pokarmem uniemożliwiają wytworzenie nowego oskórka podczas wylinki i powodują śmierć larwy
-oceniane są jako insektycydy względnie bezpieczne dla środowiska