POJĘCIE NARKOMANII
I JEJ PRZYCZYNY



I. Wstęp



1. Przyczyny powszechności:

Narkomania rozumiana ogólnie jako uzależnienie od substancji psychoaktywnych to w dzisiejszych czasach zjawisko nader rozpowszechnione, stanowiące jeden z zasadniczych problemów społecznych i zdrowotnych wielu krajów, w tym również Polski.
Punktem wyjścia dla rozważań na temat uzależnień jest próba odpowiedzi na pytanie: „Dlaczego ludzie w ogóle zaczynają używać środki psychoaktywne?” Bardzo często danej reakcji uczymy się obserwując innych ludzi, zaś dla większości coraz powszechniejszy jest styl życia, który można określić jako: „dobre jedzenie, dobry trunek i dobry papieros”. Dodatkowo środki masowego przekazu wydają znaczne sumy pieniędzy, aby wytworzyć strukturę przekonań, w której „normalna” droga do osiągnięcia przyjemności, zdrowia, szczęścia, uwolnienia sie od bólu i lęku, a nawet uzyskania sprawności seksualnej prowadzi przez palenie, picie, jedzenie i zażywanie środków farmakologicznych (poczynając od aspiryny, środków uspokajających, dietetycznych, nasennych). Również hazard progapuje się jako akceptowaną społecznie aktywność organizując publiczne loterie, tak liczne quizy telewizyjne. I taki właśnie jest krok pierwszy, który czyni się pod wpływem społecznej zachęty, drugi pod wpływem społecznej aprobaty dla danej czynności oraz pamięci bezpośrednich doznań dobrego samopoczucia wywołanego substancją psychoaktywną, a stąd już tylko mały kroczek dzieli jednostkę od uzależnienia!





II. Wprowadzenie



1. Podstawowe pojęcia związane ze środkami psychoaktywnymi:

- uzależnienie: stwierdza się je, gdy zaobserwować można, iż dana osoba utraciła kontrolę nad używaniem substancji, z czym wiąże się pogorszenie jej funkcjonowania w sferze zawodowej, społecznej, fizycznej lub emocjonalnej oraz gdy istnieją dane wskazujące na afektywną (uzależnienie psychiczne) bądż fizyczną (uzależnienie fizyczne) adaptację jednostki do substancji.

- tolerancja na substancję: gdzie zażywanie substancji może prowadzić do afektywnego (tolerancja afektywna) lub fizycznego (tolerancja fizyczna) przyzwyczajenia, co oznacza zapotrzebowanie na zwiększone dawki substancji dla osiągania pożądanego efektu. Warto wspomnieć, iż u niektórych ludzi tolerancja afektywna pojawia się przed wystąpieniem tolerancji fizycznej, co prowadzić może do niebezpiecznego zwiększania dawki!

- objawy abstynencyjne: to charaktetystyczne, negatywne objawy afektywne i fizyczne (somatyczne) występujące po odstawieniu substancji psychoaktywnej. Niektórzy, aby je złagodzić, bądż ich uniknąć ponawiają przyjmowanie substancji psychoaktywnej.


- cykl nałogowy: dochodzi do niego, gdy człowiek spostrzega, iż złe samopoczucie można usunąć przez ponowne zażycie substancji.

- głód warunkowy: polega na tym, iż substancje skojarzone z używaniem środków psychoaktywnych wyzwalać mogą afektywne objawy abstynencyjne i prowadzić do ponownego użycia substancji. Przykład: żołnierze używający narkotyków w Wietnamie, uzależnienie w terapii grupowej.



2. Model procesów przeciwstawnych Richarda Solomon`a:

Wyodrębnił on trzy własności substancji psychoaktywnych: stan przyjemności afektywnej, czyli przyjemny stan emocjonalny jako pierwszy skutek farmakologiczny substancji, afektywną tolerancję i afektywne objawy abstynencyjne. I stwierdził, iż przedstawić je można w postaci systemu przeciwstawnych procesów, działającego na zasadzie tzw. sprzężenia ujemnego, gdzie najpierw substancja psychoaktywna uruchamia proces A, czyli pierwotny proces afektywny, który prowadzi do przyjemnych doznań afektywnych, czyli stanu A i pobudza występowanie przeciwstawnego, kompensacyjnego procesu B wywołującego stan B, który jest przeciwstawny do procesu A. Procesy te w trakcie żażywania substancji psychoaktywnej podlegają stałemu sumowaniu, a afektywne doznania osoby zażywającej będę wynikiem procesu w danej chwili przeważającego.

Zgodnie z nim stałe użyanie substancji prowadzi do nasilania się procesu B. Substancja po osiągnięciu szczytu pierwotnej reakcji afektywnej stopniowo przestaje wywoływać uczucie przyjemności i dochodzi do pojawienia się tolerancji afektywnej, gdy jednostka przerwie branie substancji wtedy proces A zamiera, zaś B pozbawiony swojej przeciwwagi jest niezwykle silny, osiąga szczyt następczej reakcji afektywnej po czym następuje zanik reakcji następczej.






Warto wspomnieć o zjawisku nabytej motywacji, które występuje nie dlatego, że po zażyciu substancji psychoaktywnej człowiek czuje się dobrze, ale dlatego, że po wyczerpaniu się substancji przeciwstawny proces kompensacyjny wywołuje złe samopoczucie.


3. Zależności uzależnienia:

Uzależnienie się od substancji psychoaktywnej zależy od czynników wewnątrzosobowych, tj. czynników osobowościowych, biologicznej podatności oraz zależy od właściwości danej substancji.

- czynniki osobowościowe: wyodrębnia się wiele cech osobowości, które predysponować mogą ludzi do nadużywania środków psychoaktywnych. Psychiatryczny, czy kliniczny opis nałogowca przedstawia jednostkę niedojrzałą, przytłoczoną poczuciem nieadekwatności, skłonną do autodestrukcji, lecz jednocześnie narcystycznie zaabsorbowaną autogratyfikacją. Interpretacje psychoanalityczne wiążą nałogowe zażywanie środków między innymi z: „nieświadomym homoseksualizmem”, „symbolizmem fallicznym” (np. strzykawka), „kompleksem Edypa”, czy w reszcie „fiksacją oralną”, w ramach której powstała koncepcja osobowości oralno – zależnej. Oznacza ona m.in. niedojrzałość emocjonalną, uzależnienie od matki, ambiwalentny stosunek do autorytetów, a co za tym idzie obniżanie napięcia przez oralną stymulację, czyli podatność na uzależnienie od alkoholu, papierosów, czy kofeiny. Teoria ta nie została jednak empirycznie potwierdzona. Ponadto spostrzega się, iż bardziej skłonne do próby środków a zatem do uzależnień są jednostki o osobowosci antyspołecznej.
Omawiając czynniki osobowościowe warto jednak wspomnieć, iż próby diagnozy cech osobowościowych nałogowców nasuwają pewne wątpliwości, ponieważ jednostkę bada się już jako uzależnioną, co sprawia, że trudno jest rozdzielić cechy wynikające z nałogu, od tych, które nałóg spowodowały.

- podatność biologiczna: uwzględnia się jej przekazywanie drogą genetyczną. Występowanie uzależnienia od alkoholu jest czterokrotnie bardziej prawdopodobne u potomstwa rodziców od niego uzależnionych, taka prawidłowość występuje nawet, gdy dzieci są adpotowane! Wciąż nie wiadomo jednak w jaki sposób biologiczne czynniki prawdopodobieństwo uzależnienia zwiększają, wskazuje się m. in. na kompensowanie substancją psychoaktywną niedoboru jakiegoś neuroprzekażnika.

- właściwości danej substancji: przyjemuje się, że jej skuteczność i siła działania zależą od:
· drogi, przez którą substancja jest przyjmowana: przyjęta doustnie musi zostać wchłonięta przez jelita, następnie wątrobę, która może część substancji rozłożyć przez co jej nieznaczna ilość dociera w końcu do mózgu; jeśli substancja jest wdychana do płuc bądż wciągana przez nos, bądż dostarczana drogą dożylną przenoszona jest bezpośrednio szybciej z serca do mózgu.
· bariery krew – mózg: gdy substancja dostanie się do mózgu musi ją pokonać, im jest to łatwiejsze, tym silniejszy i szybszy efekt psychoaktywny występuje.
· prędkości dezaktywacji: czyli czasu rozłożenia substancji, który wyrażany jest w jednostkach okresu połowicznego rozpadu, im krótszy czas, tym częściej środek musi być zażywany – częściej prowadzi do objawów abstynencyjnych.
· rozpuszczalności w tłuszczu: jeśli substancja należy do rozpuszczalnych w tłuszczach umożliwia to jej przechowywanie w komórkach tłuszczowych, co sprawia, że jest bardzo powoli uwalniana, a ślady widać nawet po 30 dniach od jej zażycia! Przykładem jest tetrahydrokannabinol - aktywny składnik marihuany.





III. Rozwinięcie – charakterystyka poszczególnych środków psychoaktywnych:



1. Alkohol:

Wyodrębnia się wiele przyczn – teorii uzależnienia na jego temat.
Teoria czynników genetycznych mówi, iż uzależnienie jest dziedziczne i nie podlegające znacznym wpływom środowiskowym. Może wynikać z niedoboru w zakresie równowagi neurologicznej, który kompensowany jest alkoholem, np. synowie uzależnionych ojców mają bardziej chwiejną równowagę, gdy są trzeżwi, niż synowie ojców nie nadużywających alkoholu, ale za to „chwieją się” mniej, gdy są w stanie upojenia alkoholowego.
Inne stanowisko prezentują twórcy hipotezy redukcji napięcia, którzy stwierdzają, iż do wzrostu spożycia alkoholu prowadzi nie jak się powszechnie sądzie napięcie, ale raczej coś związanego z jego usuwaniem.
Natomiast hipoteza kompensacji niedoboru endomorfin tłumaczy, że pragnienie spożywania alkoholu wzrasta w warunkach niedoboru aktywności endorfinergicznej. (Organizm produkuje endogenne opioidy, które przyłączają się do opiatowych receptorów i wywołują emocjonalny „odlot”. Gdy aktywność receptorów opiatowych jest niska rośnie spożycie alkoholu.)
I w reszcie teoria rozhamowania mówi, iż spożycie alkoholu prowadzi do obniżenia mózgowych ośrodków odpowiedzialnych za hamowanie, przez co wywołuje rozhamowanie, obniżenie lęku, ale i na przykład nasiloną złość!
Jeśli chodzi o objawy abstynencyjne osoba uzależniona silniej sie poci, trzęsie, ma osłabiony apetyt, kłopoty ze snem, przyspieszone tętno, podwyższone ciśnienie krwi, odczuwa lęk, depresję, jej uprzednio przytłumiony alkoholem c.u.n. staje się bardziej pobudliwy, niekiedy występują halucynacje, postacią bardzo ciężką jest majaczenie drżenne, czyli zaburzenia pamięci, dezorientacja, przymglenie świadomości.
Leczenie rozpoczyna się 30-dniowym programem trzeżwości realizowanym w szpitalu lub w warunkach leczenia dziennego, dalej przeprowadza się grupową psychoterapię, polegającą na jednym/dwóch spotkaniach tygodniowo najczęściej w ramach AA, gdzie stosuje się trening asertywności, terapię relaksacyjną, chory uzyskuje wgląd w siebie, może nauczyć się nowych zachowań, np. uległa żona może nauczyć się łagodnej stanowczości, zamiast konformizmu i upijania się.
Uzupełniając temat warto wspomnieć o Aids i o tym, iż alkohol poprzez rozhamowanie prowadzi do ryzykownych zachowań, ponadto obniża odporność komórkową organizmu.


2. Narkotyki (opiaty, morfina)

Mówi się, że wywołują silne stany afektywne głębokiego uciszenia, niewrażliwości na ból oraz euforii, co opisywane jest jako poczucie bezpieczeństwa siediomiesięcznego płodu w łonie matki. Tak więc jedną z przyczyn dla której ludzie używają narkotyków może być pragnienie zmniejszenia cierpienia emocjonalnego, a także uczucia osamotnienia, gniewu, jak też chęć doświadczenia euforii.
W objawach abstynencyjnych osoba odczuwa silne bóle ciała: mięśni, pleców, bolesne skurcze, odczuwa gwałtowną dysforię, przejawia oznaki podwyższonego lęku: poci się, ma przyspieszone tętno, ciśnienie, rozstrój żołądka, przez co objawy te łatwo pomylić można z objawami grypy.
W zakresie leczenia wyodrębnia się kilka terapii.
Terapia substytucyjna polega na zastępowaniu dożylnych narkotyków doustnymi środkami substytucyjnymi, np. długotrwale działającym metadonem. Plusem tej terapii jest zlikwidowanie niebezpieczeństwa „brudnych igieł”, budzi ona jednak sporo zastrzeżeń z uwagi na to, iż pacjent nadal pozostaje uzależniony od narkotyków.
Terapia ukierunkowana na abstynencję uczy umiejętności właściwego postępowania w życiu społecznym, buduje poczucie samowystarczalności, uzmysławia skutki narkotyków. Minusem tej terapii jest jednak wysoki wskażnik jej przerywania.
I terapia zindywidualizowana to terapia, gdzie przyjmuje się założenie, że pacjenci uzależnieni różnią się między sobą i tak dla zmniejszenia ilości spożywanego narkotyku niektórym podaje się leki przeciwdepresyjne, wysko zmotywowanym naltrekson (blokuje receptory opiatowe, a zatem powstrzymuje działanie narkotyku), zaś osobom o umiarkowanym dolegliwościach emocjonalnych pomaga indywidualna psychoterapia odpowiednio wyszkolonego terapeuty.
Dodać można, iż choć objawy abstynencyjne przedstawiane są w sposób dramatyczny, a powikłania zdrowotne wynikające z używania narkotyków wydają się ludziom poważne, to faktyczne następstwa zdrowotne spowodowane używaniem narkotyków są znikome, zaś o wiele bardziej poważniejsze są np. powikłania prawnie dopuszczanych: alkoholu, czy papierosów!


3. Środki stymulujące (kokaina, amfetamina)

Jeśli chodzi o przyczyny jej zażywania ogólnie zwiększają one subiektywnie odczuwaną wewnętrzną energię, wywołują stan euforii i pewności siebie. Kokaina dodatkowo wywołuje silniejsze pragnienia seksualne, większą towarzyskość, obniżoną potrzebę snu.
Amfetamina podwyższoną koncentrację.
Siła ich oddziaływania zależy od sposobu zażywania (iniekcje, wciąganie, palenie, branie doustne), zaś ich działanie farmakologiczne polega na bolowaniu wychwytu zwrotnego neuroprzekażników: dopaminy i norepinefryny, co zwiększa aktywność tych układow (związane są z pozytywnym wzmocnieniem, emocjami).
Objawy abstynencyjne pojawiają się szybciej w przypadku kokainy (amfetamina ma dłuższy okres półtrwania). Osoba narzeka na spadek energii, słabsze zainteresowanie życiowymi przyjemnościami, słabszy apetyt, częste przebudzenia w czasie snu.
Warto wspomnieć, iż objawy abstynencyjne po zażyciu narkotyków pojawiają się od 12 do 24 godzin, zaś po amfetaminie w ciągu kilku godzin, a kokainie nawet kilku minut, przez co łatwiej dochodzi do cyklu nałogowego.

Ponadto przy ciągłym stosowaniu dochodzi do objawów paranoidalnych, które mogą być nie do odróżnienia od schizofrenii, dochodzi do arytmii, co może zakończyć się zawałem, udarem a nawet śmiercią.
Wyodrębnia się dwie szkoły leczenia.
Ponieważ uważa się, że przewlekłe stosowanie środków pobudzających zmniejsza ilość dopaminy, zatem dla złagodzenia objawów abstynencyjnych stosuje się środki do niej podobne, z drugiej strony ponieważ objawy przypominają depresję stosuje się także leki przeciwdepresyjne.
Inną metodą jest wygaszanie bodżców kojarzonych z substancją.


4. Halucynogeny (marihuana, PCP, LSD)

Wywołują zmiany w percepcji, halucynacje, stąd porównywane bywają często do schizofrenii, jednak różnica polega na tym, iż w schizofrenii dominują halucynacje słuchowe, zaś w przypadku halucynogenów – wzrokowe, które polegają na wrażeniu zmienności wielkości i kształtu rzeczywistych przedmiotów, postrzeganiu bardzo żywych barw oraz doświadczaniu zniekształconej percepcji upływu czasu.
PCP (fencyklidyna) podobnie jak LSD również wywołuje zmiany percepcji, ale ma bardziej uspokajający, rozhamowujący wpływ na zachowanie, w większych dawkach wywołuje zniekształcenie w spostrzeganiu własnego ciała – depersonalizacje, przy dawkach bardzo dużych do czynienia mamy z gwałtownym stanem delirycznym, któremu można przeciwdziałać odcinając dopływ bodżców zmysłowych.
Marihuana ma podobne objawy, jak powyższe, dodatkowo przy większych dawkach wywołać może reakcje paniki, ma również długi okres oddziaływania (rozpuszcza się w tłuszczu) przez co jej palacze im kolejny raz palą, tym potrzebują mniej, aby odstać „odlotu” (odwrócona reakcja tolerancji).
Objawy abstynencyjne objemują osłabiony apetyt, drażliwość, nudności, biegunkę.
Ponadto halucynogeny mają dość poważne następstwa, np. osłabienie płodności, pogorszenie pamięci krótkotrwałej, wykonania zadań intelektualnych, zaburzenia koordynacji czynności psychomotorycznych-obniżenie sprawności prowadzenia pojazdów.



5. Papierosy i nikotyna:

Czynnym składnikiem tytoniu wywołującym psychoaktywne działanie jest nikotyna. Jak łatwo spostrzec w życiu codziennym palenie jest powszechne zwłaszcza w wzmożonym stresie. Zjawisko to wyjaśnia Schachter : w sytuacji przeżywania lęku rośnie kwasowość moczu, co prowadzi do wzrostu wydalania nikotyny, a dalej palenia. Jeśli kwasowość moczu obniżyć nie dochodzi do wzrostu palenia w warunkach stresu.
Nikotyna dostając się do organizmu bezpośrednio pobudza receptory cholinergiczne, zwane nikotynowymi, zatem wzmacniające właściwości nikotyny mogą być związane ze stymulacją tych receptorów.
Objawy abstynencyjne przejawiają sie w zakłóceniach snu, nudnościach, bólach głowy, zwiększonym apetycie, drażliwości, lęku, słabej koncentracji, przyspieszonej akcji serca, drżeniu dłoni.
Leczenie może odbywać się poprzez substytuty, np. żucie gumy, która jednak uzależnienia nie zwalcza, bądż przez zablokowanie receptorów nikotynowych, bądż techniki behawioralne, takie jak: wypalanie dużej ilości tytoniu do rozchorowania się, hipnoza.


6. Środki sedatywno – transkwilizujące (barbiturany, benzodiazepiny)

Ogólnie mówiąc to środki mające szerokie zastosowanie w leczeniu lęku,bezsenności, napadowych zaburzeń.
Barbiturany to środki tłumiące aktywność c.u.n.. Różnią się siłą działania i okresem półtrwania. To głównie środki nasenne (barbiturany krótko działające), przeciwlękowe i przeciwnapadowe (działające długo). Przy małych dawkach wywołują przyjemny stan relaksacji, podobny do marzenia sennego, przy większych dochodzi do zlewania mowy, utraty koordynacji ruchów, przyćmienia świadomości, nastąpić może nawet zatrzymanie czynności oddechowych. (Grożne jest mieszanie z alkoholem!).
Farmakologiczne działanie benzodiazepin jest w porównaniu z barbiturami bardziej specyficzne – ograniczone do receptorów benzodiazepinowych, dlatego też środek ten jest bezpieczniejszy.
Objawy abstynencyjne są podobne do alkoholowych: drżenie, przyspieszona akcja serca, pocenie się, drażliwość, delirium (majaczenie), konwulsje. Kiedy barbituran działa stłumiona zostaje aktywność neuronów, zaś, gdy go brak stają się one nadpobudliwe, co grozić może nawet śmiercią. I w tym sensie objawy odstawienia są w porównaniu do objawów kokainy, czy narkotyków szczególnie silne!





IV. Zakończenie:



1. Konsekwencje:

Wyżej opisane uzależniające środki psychoaktywne mają bardzo liczne konsekwencje ich zażywania.
Do rezultatów fizycznych należy przede wszystkim utrata zdolności autoregulacji, wynikająca zarówno z bezpośredniego, jak pośredniego wpływu substancji na organizm.
Na poziomie psychologicznym, emocjonalnym występuje głównie utrata zaufania do siebie, utrata poczucia samokontroli. Nałogowcy zaczynają określać siebie jako niezdolnych do kierowania własnym postępowaniem, towarzyszy temu utrata zainteresowania zwykłym czynnościom i celami życiowymi.
I wreszcie konsekwencje społeczne, finansowe można mierzyć sumą strat pieniężnych, tj utraconych zarobków, roztrwonionych oszczędności rodzinnych, wydatków opieki społecznej, przestępczością, czy w końcu utratą ludzkiej produktywności, zniszczeniem sensownych związkow interpersonalnych.


2. Sposoby opanowywahia nadużywania:

Wobec tak dużej liczby i tak dużego zasięgu konsekwencji należy zwrócić uwagę na sposoby opanowania nadużywania, do których zaliczamy:
- ograniczenie dostępności środków psychoaktywnych
- programy edukacyjne uświadamiające szkodliwe następstwa środków psyhoaktywnych
- leczenie uzależnionych (do czego przywiązuje się zbyt mało wagi, nie stawia często właściwe diagnozy)
Powinny być one prowadzone jednocześnie siegając jak najgłębiej w środowisko, dając równe możliwości pomocy ludziom z różnych warstw społecznych, z różnych regionów Polski, o różnym standardzie życia i w różnym wieku.


3. Przestroga:

Należy zrozumieć, że uzależnienie jest chorobą, a człowiekowi choremu okazywać trzeba współczucie i empatię. Niewskazana i bardzo niewłaściwa jest zatem postawa krytyki o braku silnej woli uzależnionego, o jego nieodpowiedzialności, pozostawienie go samemu sobie w problemie, tym bardziej, że choroba ta jest po części symptomem nie tylko osobistej, ale i powszechnej patologii społecznej opartej m. in. na złudzeniu panowania nad sobą i przekonaniu o odorności.



3. Nałóg przedstawić można jako syndrom patologii:


patologia społeczna
(aprobata, przyzwolenie) + osoba = nałóg – patologia osobista


ale i (!)


patologia osobista
(nałóg) + społeczeństwo = patologia społeczna (niewłaściwy
stosunek do uzależnionego)



Bibliografia:
Zimbardo P.G., Ruch F.L. (1998) Psychologia a życie, Warszawa: PWN, s. 447-445; Rosenhan D. L., Seligman M.E.P. (1994) Psychopatologia, Warszawa: PTP, s. 51-103.

Ponadto mając na myśli życiowe ujęcie bardzo polecam obejrzenie filmu: „Transpotting” w/g książki Irvine Welsha „Ślepe tory” (Poznań: Zysk i S-ka 1997).