Zmienne tempo rozwojowe, adolescencja i akceleryzacja rozwoju.
Omówienie powyższych pojęć związanych z rozwojem, zakończy część wykładów związanych z psychologią rozwojową.
Pojęcie rozwoju zostało wprowadzone już wcześniej, dlatego tylko przypomnę pewne definicje.
ROZWÓJ jest to szereg uporządkowanych zmian, które prowadzą do dojrzałości organizmu. Zmiany zachodzą w jednym kierunku.
ROZWÓJ jest procesem uporządkowanym. Fazy ROZWOJU są ze sobą związane, każda faza jest zależna od poprzedniej.
ROZWÓJ odbywa się zawsze od niższych do wyższych funkcji ( np. rozwój mowy od jednego dźwięku do całych zdań).
I wreszcie temat wykładu – zmienne tempo rozwojowe czyli:
ROZWÓJ nie przebiega w jednakowym tempie i rytmie, wykazuje w kolejnych okresach życia przyśpieszenie lub zwolnienie i różne natężenie procesów dojrzewania
( np. skok pokwitaniowy).
Jeśli prześledzimy rozwój dziecka od jego urodzenia do dojrzałości to widzimy, że ze stworzenia całkowicie zdanego na opiekę i pielęgnację dorosłych, wyrasta stopniowo osoba samodzielna, świadoma umiejąca coraz lepiej oddziaływać na środowisko i odnajdować się w nim.
Rozwój fizyczny jak i psychiczny pomimo występujących różnic indywidualnych u większości dzieci przebiega w podobny sposób w podobnym wieku ( metody psychologii rozwojowej) i dlatego mówimy o właściwościach wieku np. zachowanie czy umiejętność właściwa dla wieku.
Te właściwości charakterystyczne do wieku zmieniają się w różnym tempie i rytmie.
Przez tempo rozwoju rozumiemy szybkość z jaką dokonują się zmiany w organizmie i psychice dziecka, a przez rytm stopień regularności z jaką te zmiany zachodzą.
I tak możemy zaobserwować szybsze zmiany u dzieci młodszych i wolniejsze u dzieci starszych , w ciągu pół roku u niemowlęcia nastąpią szybkie i widoczne zmiany, będą one widoczne nadal choć już w znacznie mniejszym stopniu u dzieci 2-4 lat, natomiast w wieku późniejszym np. szkolnym przynosi coraz to mniejsze zmiany rozwojowe w tym samym okresie czasu, a w wieku dojrzewania 15-17 pół roku nie stanowi już żadnej dużej różnicy
A więc im wyższy i bardziej złożony okres rozwojowy tym dłużej trwa a jego granice są bardziej płynne i nieokreślone.
Dla przykładu przedstawię Państwu koncepcję M. Kreutza ( 1947) który dzielił rozwój psychiczny dziecka z uwzględnieniem faz przyśpieszenia i zwalniania rozwoju.
DZIECIŃSTWO 0-11 lat
Wczesne dzieciństwo 0-5 intensywny rozwój
-pierwszy zastój 5-7 lat okres przejściowy, -zwolnienie tempa rozwoju.
-okres obiektywny 7-11 lat intensywny rozwój, zainteresowanie światem obiektywnym.
MŁODOŚĆ
-okres przekory 11-14 lat okres przejściowy, drugi zastój
-okres dojrzewania 14-17 lat okres intensywnego rozwoju
-okres harmonizacji 17-21 okres przejściowy, zwolnione tempo rozwoju.
Kreutz stał na stanowisku jednak, że pomimo wyodrębnienia pewnych właściwości rozwojowych, są one rzeczą umowną, podział na fazy jest raczej zabiegiem technicznym.
Ponieważ podział na okresy rozwojowe nie jest prosty i oczywisty spory między psychologami trwają do dzisiaj.
Jeśli chodzi o tempo rozwoju fizycznego to mówimy o tzw. skoku szkolnym – zauważamy pewne przyśpieszenie przeciętnego tempa przyrostu wymiarów i wagi ciała – wiek 6-7lat.
Natomiast w wieku 11-12 lat u dziewczynek, a w wieku 14-15 lat u chłopców następuje tzw. skok pokwitaniowy, który obejmuje przyśpieszenie wzrostu i wymiarów ciała, ale także zmiany proporcji ciała, dojrzewanie płciowe, po tych zmianach następuje zwolnienie tempa rozwoju.
Wiek poniemowlęcy 1-3lat
Kilka uwag o prawidłowościach rozwojowych.
Prawidłowy rozwój małego dziecka to stałe odpowiednie do wieku powiększanie się ciężaru i wysokości. Najintensywniejszy przyrost między 1-3 rokiem życia.
Od 3 roku życia obserwujemy poważne zwolnienie przyrostu masy, a nadal szybkim wzrostem. Zmieniają się proporcje ciała (tkanka tłuszczowa zanika, sylwetka smukleje).
A także następuje zmiana w proporcji obwodu czaszki do obwodu klatki piersiowej tzn. obwód klatki piersiowej staje się wyraźnie większy od obwodu głowy.
Postępuje proces kostnienia ciemiączka zarastają się ok. 18 miesiąca życia.
Zmiana pozycji ciała z leżącej na stojącą wpływa na układ kostny, mięśniowy i oddechowy.
W wieku poniemowlęcym ustalają się fizjologiczne krzywizny kręgosłupa, wzmacnia się bardzo obręcz barkowa, a także wyrastają pierwsze zęby.
W drugim roku życia ustala się ostatecznie postawa stojąca, kroki dziecka są krótkie i nieregularne, pojawiają się tzw. synkinezje ruchowe są to ruchy dodatkowe, współtowarzyszące ruchom nóg dziecka, brak jest jeszcze w tym wieku automatyzacji i koordynacji ruchowej.
Trzeci rok życia jest rokiem, w którym dziecko ma już wszystkie zęby mleczne, umie już dobrze chodzić nawet biegać, i zaczyna uczyć się pokonywać przeszkody – schody -przy pokonywaniu schodów należy zwrócić uwagę na następującą rzecz: dziecko 2-letnie chodzi po schodach stawiając jedną nóżkę na stopień potem dostawia drugą i dopiero wtedy podnosi nóżkę na następny stopień, dziecko 3-letnie potrafi wejść na schody krokiem naprzemiennym. W pracy fizjoterapeuty, często zdarza się , że uczymy pacjenta chodzić po schodach w sposób właściwy dla małego dziecka.
Z czasem osiąga taki stopień automatyzacji chodu i koordynacji ruchowej, który pozwala mu nieść trzymane oburącz naczynie napełnione wodą.
Potrafi jeździć na trzykołowym rowerku, zręcznie omija przeszkody
Między 2-3 rokiem życia wzrasta precyzja ruchów ręki, dzięki połączeniu ruchu i kontroli wzrokowej czyli koordynacji wzrokowo- ruchowej.
. Jak można obliczyć precyzję ruchów dziecka : wskaźnikiem może być np. piętrzenie klocków, jeśli ruchy są nieprecyzyjne to wieże z klocków szybko się rozwalają. W miarę wzrastania precyzji 15 miesięczne nakłada jeden klocek na drugi, 18 miesięczne ustawia wieżę z trzech klocków,21miesięczne z 5, w wieku 24miesięcy z 6 klocków, a w30 miesiącu życia z 8 klocków.
Następnie dziecko opanowuje pod kierunkiem dorosłych posługiwanie się przedmiotami codziennego użytku, tzn. uczy się :
jeść łyżką, pić z kubeczka, posługiwać się widelcem, grzebieniem, mydłem, ręcznikiem, ubierać się – wkładać buciki ( potem nauka wiązania sznurowadeł), czapeczkę , koszulkę (potem zapinać guziki), uczy się rysować i lepić, wycinać, obecnie obsługa urządzeń elektronicznych, włączanie komputera, piloty, radia itp. W rezultacie motoryka dziecka kształtuje się w wyniku doskonalenia posługiwania się przedmiotami codziennego użytku.
Psychologia rozwojowa podaje także że zręby osobowości dziecka są już ukształtowane w wieku trzech lat ( okres przekory, mówienia nie).
Wiek przedszkolny 3-7 la
W tym wieku następuje dalszy rozwój organizmu przede wszystkim zwiększają się wymiary i masa ciała jednak w porównaniu z poprzednim okresem dziecko w okresie przedszkolnym coraz wolniej przybiera na wadze ok. ( 2-3) kilogramów rocznie natomiast rośnie- przyrost wysokości ciała jest 5-7cm.
Na początku okresu przedszkolnego kościec dziecka jest bardzo wrażliwy i giętki, stawy mają dużą ruchomość, więzadła stawowe są słabe i rozciągliwe, muskulatura jest bardzo słaba, dziecko nie jest wytrzymale na wysiłek fizyczny. W tym wieku może wytworzyć się wadliwa postawa ciała przy nierównomiernym rozłożeniu ruchu i spoczynku.
W fazie wieku przedszkolnego rozpoczyna się proces kostnienia, najbardziej zaznacza się on najwyraźniej w kościach nadgarstka, co w znaczny sposób usprawnia dłonie pięciolatków.
W wieku 6-7 lat zaczynają się wyrzynać zęby stałe.
W wieku przedszkolnym wzrasta sprawność różnych narządów np. płuca 3-latka wykonują 30 oddechów na minutę, 6- latka ok.23 oddechów na minutę ( u dorosłego 16).
Serce w spoczynku wykonuje 90-100 uderzeń na minutę( u dorosłego 60-80), tętno u dzieci jest jednak nieregularne i dopiero ok. 7-8 roku życia staje się bardziej regularne.
Układ nerwowy rozwija się w wieku przedszkolnym w wolniejszym tempie niż w pierwszych 3 latach życia, natomiast doskonali się i rozwija jego budowa i funkcja (dojrzewanie i różnicowanie się), zewnętrznym przejawem tych zmian strukturalnych jest wzrost wagi mózgu do ok. 1200g ( dorosły ok. 1400g).
Wzrasta wydolność komórek nerwowych, a więc dziecko jest w stanie dłużej odbierać bodźce zew. Jednak nadal układ nerwowy jest nadal podatny na zmęczenie. ( zajęcia urozmaicone np. różne ćwiczenia).
Zwiększa się tempo wytwarzania połączeń nerwowych w mózgu. I dlatego można w tym okresie wytwarzać odruchy warunkowe nie tylko metodą warunkowania klasycznego, przez łączenie w tym samym czasie bodźca bezwarunkowego z bodźcem warunkowym, lecz także na zasadzie naśladownictwa i na podstawie odruchu orientacyjnego. Niektóre odruchy mogą się wytworzyć bez wzmacniania przez powtarzanie, od razu po jednym połączeniu.
Rozwój ruchowy dziecka w okresie przedszkolnym jest mniej gwałtowny i szybki niż w poprzednich okresach.
Do podstawowych sprawności ruchowych , które doskonalą się w tym okresie należy : chód, bieg, skoki, wspinanie się i inne formy pokonywania przeszkód terenowych.
Filmowano bieg i na tej podstawie stwierdzono, ze pierwotne formy biegu tzw. faza lotu czyli odrywanie stóp od podłoża pojawia się w wieku poniemowlęcym jednak właściwa czynność biegu doskonali się w wieku przedszkolnym. I tak wzrasta długość chodu z 38cm u 3- latków do 80cm u6- latków.
Skok trudny dla 3-latkówjest raczej wydłużonym krokiem u 6- latków jest bardziej dynamiczny a odbicie i faza lotu są wyraźnie zaznaczone
Utrzymywanie ciała w równowadze statycznej lub dynamicznej jest przejawem rozwoju ruchów postawnych.
Wskaźnikiem równowagi statycznej jest stanie na jednej nodze na całej stopie lub na palcach, a wskaźnikiem równowagi dynamicznej są rozmaite ćwiczenia na równoważni, również obroty i skoki.
W okresie przedszkolnym następuje dalszy rozwój ruchów narzędziowych. 5-latki mają jeszcze kłopoty z wiązaniem sznurowadeł i zapinaniem guzików, jednak dzieci 7-letnie już dobrze sobie z tym radzą.( jeśli dorośli pozwalają im ćwiczyć te czynności).
Młodszy wiek szkolny 7- 12 lat
Wiek ten charakteryzuje się przewagą wewnętrznego rozrastania się i dojrzewania organizmu nad przyrostem wysokości ciała.
Coroczny przyrost wzrostu jest mniejszy między 7-12 rokiem życia niż w wieku przedszkolnym i wynosi 4-5cm.
Przyrost wysokości i masy ciała jest w tym okresie raczej równomierny poza krótkim okresem czasowym między 6-8 rokiem życia, w którym zachodzi tzw. krótki skok wzrostowy zwany inaczej „ skokiem szkolnym” (zjawisko nie jest jeszcze w pełni zbadane).
W okresie tym zostaje prawie zakończony rozrost mózgu i tak mózg 9-latka waży ok. 1300g (dorosły 1400g) waga ta zostanie osiągnięta wciągu dalszych 8-9 lat.
Zapis prądów czynnościowych mózgu(EEG) staje się podobny do zapisu osób dorosłych.
Mięśnie są jeszcze słabo rozwinięte, ogólna masa mięśni stanowi27,2% ciężaru ciała
( u dorosłego mężczyzny 44,2%).
Dzieci w tym wieku łatwiej wykonują ruchy zamaszyste i o dużym zasięgu niż ruchy drobne i precyzyjne, prędzej też się męczą przy wykonywaniu ruchów precyzyjnych. Dlatego należy u dzieci w tym wieku ćwiczyć zespoły mięśni drobnych.
W tym wieku 7-12 lat potrzeba ruchu jest tak silna ,ze tzw. zręczność ruchowa jest nazywana naczelną cechą tego wieku.
nazywana naczelną cechą tego wieku.
Układ kostny dziecka w młodszym wieku szkolnym zawiera znaczną ilość tkanki chrzęstnej co sprawia, że kościec jest dość miękki i elastyczny.
Nieprawidłowa postawa przy siedzeniu (złe ławki czy stoliki, tornistry wypełnione nadmiarem książek powodują sylwetkę
W tym okresie części kośćca krzepną- kostnieją w różnej kolejności np. między 9-11 rokiem życia kostnieje przegub, co zwiększa zdolność dziecka do pracy pozwala na jego większe obciążenie pracami piśmiennymi w szkole szczególnie między 10-12 rokiem życia. Nie wolno jednak tego robić wcześniej.
Rozwój psychomotoryczny dzieci czy silny związek rozwoju fizycznego i psychicznego, dlatego psychomotoryczny, zapoznawaliśmy się, z kartą psychomotorycznego rozwoju dziecka 1-12 miesiąca życia) można rozpatrywać od strony uzdolnień – wrodzonych zdolności ruchowych, jak i od strony sprawności psychomotorycznych, których poziom zależy od ćwiczeń
Uzdolnienia ruchowe rozwijają się w miarę fizycznego i umysłowego rozwoju, a poziom sprawności pozostaje zawsze w zależności od czasu i intensywności ćwiczenia.
Cechy psychomotoryczne można mierzyć i ustalać wiek ruchowy dziecka.
Uzdolnienia ruchowe utożsamiane są przez
J. Pietera z inteligencja motoryczna, na którą składają się odrębne elementy takie jak: siła, wytrzymałość, szybkość reakcji ruchowych, koordynacja statyczna, koordynacja dynamiczna, pamięć i wyobraźnia motoryczna, ekonomia ruchu.
Skale i normy sprawności motorycznej charakterystyczne dla poszczególnych grup wiekowych można wykorzystywać do stawiania wymagań dzieciom w tej dziedzinie.
Wymagania te traktujemy jako zadania rozwojowe, pobudzające dzieci do aktywności własnej, będącej czynnikiem rozwojowym.
( okres najbliższego rozwoju)
Do głównych cech motoryki, którymi posługujemy się przy śledzeniu rozwoju motorycznego należą:
Siła mięśniowa- zdolność organizmu do pokonywania zewnętrznych oporów (ćwiczenia z pacjentami)
Szybkość motoryczna- zdolność wykonywania ruchów w najkrótszym czasie ( oceniamy np. bieg na krótkim odcinku).
Wytrzymałość- zdolność do wykonywania długotrwałej pracy bez objawów zmęczenia obniżających jej wydajność.
Zwinność – nie jest jednoznacznie definiowana , można ją określić jako umiejętność władania własnym ciałem oraz szybkiego dostosowywania działań ruchowych do zmieniających się warunków otoczenia.
Przejawy zwinności w czynnościach manualnych nazywamy zręcznością
Ruch o poprawnym przebiegu czyli ruch właściwie skoordynowany odznacza się płynnością, odpowiednim tempem, elastycznością i precyzją jest harmonijny i ekonomiczny.
Płynność motoryczna- ruch przebiega po zaokrąglonych torach, jest ciągły, i wykazuje właściwe przyśpieszenie i zwolnienie akcji czyli ma stopniowe przejście miedzy napięciami mięśniowymi.
Rytm ruchu polega na odpowiednim cyklu napięć i rozluźnień mięśni wykonujących czynność.
Elastyczność ruchu- umiejętność hamowania rozpędu ciała, przechodzenia z ruchu do ruchu, dostosowania sprężystości własnego ciała do sprężystości podłoża.
Precyzja ruchu polega na takim ukierunkowaniu przebiegów ruchowych, aby prowadziły do osiągnięcia celu np. trafienia w wybrany punkt.
W ocenie motoryki można także posłużyć się pojęciem harmonii. Harmonię rozumiemy tu jako ład w kompozycji elementów częściowych tj. pojedynczych ruchów podporządkowanych ogólnemu celowi czynności.
Dziecko przed pokwitaniem ( dojrzewaniem płciowym) odznacz się harmonią przebiegów ruchowych, zaś w okresie pokwitania ginie, pojawia się dopiero u dorosłych kobiet i mężczyzn.