ZAKRES WIEDZY O JĘZYKU

znak – jest to postrzegany zmysłami element wywołujący określone skojarzenia – nośnik informacji o rzeczywistości. Każdy znak ma dwie strony : oznaczającą , czyli formę (np. grzmot, chmura) , i oznaczaną, czyli treść (np. burza, deszcz)

rodzaje znaków

- Ikoniczne zwane też naturalnymi – które przypominają to, co oznaczają, należą do nich np. piktogramy. Znaki ikoniczne nie muszą być obrazami, mogą też mieć formę dźwiękową, np. słowa dźwiękonaśladowcze.

- Arbitralne zwane też konwencjonalnymi – które w niczym nie przypominają tego, co oznaczają, np. większość słów w języku polskim, symbole liczb w matematyce, itp. Aby wiedzieć co one znaczą trzeba znać konwencję, czyli sposób w jaki przypisuje się im znaczenie.

a) typy znaków

-ikonograficzne –językowe -komunikacyjne

b) Język jest systemem znaków, gdyż składa się z konwencjonalnych znaków o charakterze symbolicznym. System jest układem uporządkowanym według określanych zasad

c) Znane są dwa naturalne dwuklasowe systemy znaków: język ludzi i tzw. taniec pszczół, w którym także z ograniczonej liczby prostych elementów tworzone są złożone komunikaty. Taniec pszczół jest jednak, w odróżnieniu od języka ludzi, ograniczony do sytuacji użycia, do "tu" i "teraz"az. Nie można w nim tworzyć komunikatów trwałych. Znaczy to, że jego elementami są, po pierwsze, znaki proste, po drugie, reguły ich łączenia w znaki złożone

a) podsystem fonetyczny, czyli  głoski (spółgłoski, samogłoski)

podsystem leksykalny (rozumienie oraz aktywne posługiwanie się słownictwem)

podsystem gramatyczny (rozumienie różnic znaczenia poszczególnych struktur, umiejętność samodzielnego budowania i rozumienia poprawnych zdań).

Wyraz – najmniejsza jednostka systemu leksykalnego języka. Może występować samodzielnie lub w połączeniu z innymi wyrazami. Ze względu na znaczenie leksemy dzieli się na: samodzielne znaczeniowe (autosematyczne): rzeczowniki, zaimki, czasowniki, przysłówki, przymiotniki,liczebniki i niesamodzielne (synsemantyczne): przyimki, spójniki, partykuły. Ze względu na budowę słowotwórczą dzieli się wyrazy na podstawowe (słowotwórczo niepodzielne) , np. kot, dar, oko, pochodne(słowotwórczo podzielne), np. kotuś, podarek, zaoczny oraz złożone (mające więcej niż jedną podstawę słowotwórczą, ) np. korkociąg, językoznawca.

Forma wyrazowa
- termin najczęściej oznaczający jednostkę tekstu wyodrębnianą podobnie jak wyraz ortograficzny lub wyraz tekstowy, ale rozpatrywaną łącznie z jej znaczeniem, a zwłaszcza z jej cechami gramatycznymi. W zdaniach Nie znam tego profesora i Lubię profesora Iksa występują identyczne wyrazy ortograficzne (i tekstowe) profesora, ale różne formy wyrazowe – w pierwszym zdaniu forma profesora (D. l.poj.), w drugim –profesora (B. l.poj.). Niekiedy termin "forma wyrazowa" bywa używany w znaczeniu "wyraz ortograficzny", a także w znaczeniu "forma fleksyjna".

a) Synonim – wyraz lub dłuższe określenie równoważne znaczeniowo innemu, lub na tyle zbliżone, że można nim zastąpić to drugie w odpowiednim kontekście. Synonimia może dotyczyć konstrukcji składniowych (mówić wiersz – mówić wierszem), form morfologicznych (profesorowie – profesorzy) ileksemów.

Antonim - termin oznaczający przeciwieństwo, odwrotność znaczeniową innego terminu, antonimy to terminy przeciwstawne. Są nimi np. ciepło - zimno, mądry - głupi, syty - głodny. Dziedzina wiedzy zajmująca się m.in. antonimami to językoznawstwo.

Polisemia  - w językoznawstwie zjawisko, w którym jedno słowo ma więcej niż jednoznaczenie, ale dają się one sprowadzić do wspólnego źródła.

Homonimia Leksykalna (zwana również właściwą) – polega na tym, że dwa słowa w swoich podstawowych formach są tożsame np. bal – bal ; kula – kula ; zamek – zamek;

c) frazeologizm - jest to takie połączenie wyrazów, które ma znaczenie przenośne, a nie dosłowne. Jednym ze źródeł frazeologizmów jest mitologia.
Frazeologizmy dzielimy na:
- wyrażenia (bez czasownika) np. puszka Pandory - zwroty (z czasownikiem) np. znaleźć się w labiryncie - frazy (forma zdania) np. mieć uszy polizane przez węża

Frazeologizmy można klasyfikować wg różnych kryteriów. W polskich opracowaniach najbardziej popularna jest klasyfikacja, którą wprowadził S. Skorupka.

Opiera się ona na dwóch kryteriach:

-formalnym -semantycznym

Ze względów gramatycznych klasyfikacja ta wyróżnia trzy typy związków frazeologicznych

wyrażenie – ośrodkiem jest zwykle rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, przysłówek – przykład: "dużo opadów", "czerwone i czarne"

fraza – są to zdania, które mają charakter mniej lub bardziej utarty, są często powtarzane i są silnie zespolone znaczeniowo.Są to związki mające postać zdania lub równoważnika zdania. Do fraz zalicza się przysłowia,maksymy, sentencje

zwrot – ośrodkiem jest tutaj czasownik lub imiesłów przysłówkowy – przykłady: "kochać się na zabój", "biorąc pod uwagę".

Ze względu na stopień zespolenia znaczeniowego związki frazeologiczne dzieli się na:

luźne – każdy człon zachowuje swoje znaczenie, są to połączenia wyrazowe, których znaczenie jest wypadkową wyrażeń składników i których składniki możemy zmieniać zależnie od treści tego co chcemy za ich pomocą wyrazić np. "drewniany dom"

stałe – związki, których składniki nie mogą ulegać zmianie, bo zmieni się ich treść np. "drzeć z kimś koty", "patrzeć przez różowe okulary"

łączliwe – połączenia wyrazowe, których składniki są w silnym stopniu powiązane znaczeniowo, są to połączenia bardziej utarte niż połączenia luźne, ale jeszcze nie zawierające składników o zatartym znaczeniu; o łączliwości decyduje częstość jego użycia oraz bliższa łączność treściowa składników niż w związkach luźnych np. "dobić targu".

d) Neosemantyzacja – nadawanie wyrazom nowych znaczeń. Oprócz neosemantyzacji dokonującej się pod wpływem obcym rozwija się neosemantyzacja rodzima. Takimi nowszymi neosemantyzmami są w języku polskim np. określenia "nagłośnić", "wyciszyć sprawę", "wnioskować o coś", "komórka" (telefon komórkowy).

a) Kultura języka – termin językoznawczy, w Polsce różnie definiowany na przestrzeni lat. Najogólniejsza definicja Andrzeja Markowskiego brzmi: świadome i celowe posługiwanie się językiem we wszelkich sytuacjach komunikatywnych^[1]. Wyróżnia on także cztery precyzyjniejsze znaczenia tego terminu:

*Jako umiejętność poprawnego mówienia i pisania zgodnie z przyjętymi w danej społeczności normami językowymi. W tym znaczeniu kultura języka jest zawsze wartościowana dodatnio. Takie podejście reprezentuje np. zdanie: Nauczyciele powinni dbać o kulturę języka swoich wychowanków^[2].

*Kultura języka rozumiana jako działalność kulturalnojęzykowa. Takie znaczenie terminu ma najstarszy rodowód, ponieważ wywodzi się z drugiej połowy XIX wieku, z publikacji m.in Fryderyka Skobla, Aleksandra Walickiego, Ludomira Szczerbowicza-Wieczora, Józefa Blizińskiego. Chociaż nie byli oni wykształconymi językoznawcami, to zajmowali się ustalaniem normy językowej, jej opisem i udzielaniem porad użytkownikom. Prace wykształconych lingwistów pojawiły się na początku XX wieku: Artura Passendorfera Słowniczek błędów językowych i najważniejszych prawideł gramatycznych (1905), Antoniego Krasnowolskiego Najpospolitsze błędy językowe, zdarzające się w mowie i piśmie polskim (1902). Także w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce pojawiły się prace, które miały za zadanie zwalczanie błędów językowych. Były to publikacje Adama Kryńskiego (Jak nie należy mówić i pisać po polsku, 1921, część druga 1931), Stanisława Szobera (Na straży języka. Szkice z zakresu poprawności i kultury języka polskiego oraz Słownik ortoepiczny - Jak mówić i pisać po polsku, 1937). Działalność kulturalnojęzykowa tego typu trwa do dziś ze względu na spore zainteresowanie Polaków kwestiami językowymi, zadawaniem pytań o formy poprawne, pisownię wyrazów itd.

*Jako pozytywna postawa osób wobec języka, które posługują się nim posiadając wysoki stan wiedzy lingwistycznej, oraz ugruntowaną świadomość językową.

*Nazwa dyscypliny naukowej, która wyodrębniła się na gruncie zainteresowania językoznawców sprawami związanymi z normatywnością w języku. Przez niektórych badaczy jest to synonim językoznawstwa normatywnego. To także przedmiot nauczania wykładany na wydziałach filologii polskiej.

Norma językowa to pojęcie z zakresu językoznawstwa normatywnego. Norma opisuje elementy systemu językowego uznawane za wzorcowe i poprawne, motywując to względami historycznymi, tradycją i kulturą językową, estetyką i uzusem. Powstanie normy językowej wymaga jej skodyfikowania i pojawia się w związku z powstaniem literatury piśmienniczej w danym języku. Norma językowa kodyfikuje przede wszystkim formę pisaną danego języka.Kodyfikacja normatywna obejmuje gramatykę (normatywną), ortografię (zasady pisowni), ortofonię (zasad wymowy) oraz słowniki poprawnościowe. Tylko na gruncie normy możliwe jest mówienie o błędzie językowym. Historycznie najwcześniejsze formy kodyfikacji polegały właśnie na przytaczaniu przykładów form niepoprawnych. Również pierwsze gramatyki oraz gramatyki szkolne miały często charakter normatywny.

Błąd językowy - pojęcie z zakresu językoznawstwa normatywnegooznaczające odstępstwo od skodyfikowanej normy językowej.Kodyfikacja normy obejmuje istnienie gramatyki normatywnej, ortografii(zasad pisowni) i ortofonii (zasad wymowy starannej). O błędności czy poprawności danej formy można mówić tylko z punktu widzenia jakiejś normy.Większość słowników ma charakter normatywny

Cechy języka mówionego (przekaz ustny) 
. występowanie wyrazów i wyrażeń opóźniających: słuchaj, no, więc, właściwie, po prostu 
. "zawiłości składniowe, zbędne powtarzanie wyrazów 
. nadużywanie spójników np. i, oraz zaimków np. ten, ta, jemu 
Cechy języka pisanego (teksty pisane) 
. dbałość o jasność, precyzję przekazu 
. nadawanie tekstowi odpowiedniego stylu(w zależności od interpretacji autora) 
. poprawność językowa: gramatyczna i składniowa 
. odpowiedni rodzaj słownictwa w zależności od rodzaju tekstu 
1) JĘZYK MÓWIONY: 
. Zdania mogą mieć budowę swobodną 
. Wypowiedzi możemy uzupełnić gestem i mimiką 
. Nie widząc i nie słysząc nadawcy wypowiedź może być nie zrozumiała dla odbiorcy 
. Wypowiedź często jest spontaniczna "wtórnie pisana" 
2) JĘZYK PISANY: 
. Wypowiedź pisemna musi operować pełnymi zdaniami 
. Nie można zawierać pauz i luk wyrazowych 
. Powinna być logicznie powiązana w komunikatywną całość 
. Zdania powinny być w polszczyźnie pisanej 
. Wypowiedź nie może być spontaniczna

a) Dialekt ludowy – zespół gwar ludowych używanych na większym obszarze, termin nadrzędny w stosunku do gwary ludowej.

Gwara, gwara ludowa, gwara terytorialna - terytorialna odmiana języka, mowa ludności (zwłaszcza wiejskiej) na określonym terytorium, wyodrębniona z języka ogólnego i gwar sąsiadujących poprzez odrębności fonetyczne i leksykalne. Podrzędna w stosunku do dialektu. Czasem wyodrębnia się również podrzędne w stosunku do dialektu zespoły gwarowe. Granice gwar, podobnie jak granice dialektów, wyodrębniane są w badaniach językoznawczych poprzez zestawianie językowych cech dystynktywnych (cech odróżniających) na określonych terytoriach i niejednokrotnie mają charakter umowny.

b) Gwary środowiskowe 
* gwara motoryzacyjna /* gwara muzyków rockowych /* gwara narkotykowa /* gwara RPG /* gwara studencka /* gwara więzienna /* gwara wspinaczkowa /* żargon informatyczny /* slang internetowy /* gwara żeglarska 
Gwary grup zawodowych 
* gwara drukarzy /* gwara DTP /* gwara radiowa 

c) Regionalizm (dawniej: prowincjonalizm) - element językowy, cecha języka (cecha wymowy, wyraz, forma wyrazowa, konstrukcja składniowa) używana przez ogół (w tym ludzi wykształconych) z danego regionu, mieszcząca się w obrębie odmiany ogólnej mówionej, ale różniąca się od formy uznanej za ogólnopolską. Niektóre z regionalizmów można spotkać w odmianie pisanej języka. Są one dobrze osadzone w tradycji regionu, używane od wielu dziesiątków lat i znacznej większości z nich nie można traktować jako błędów językowych. Od regionalizmów należy odróżnićdialektyzmy, które są wtrętami gwarowymi (z gwar ludowych) spotykanymi w tekstach mówionych, rzadziej pisanych, językiem ogólnym. Zachowanie regionalizmów świadczy o bogactwie języka, sprzyja jego różnorodności i jest odzwierciedleniem historii i kultury danego regionu.

7. a) STYL , lit. sposób formułowania wypowiedzi w mowie lub piśmie, polegający na stosowaniu określonych środków ekspresji językowej dobieranych ze względu na cel wypowiedzi, intencje i nastawienie jej autora oraz przypuszczalne oczekiwania adresata.

Styl artystyczny – styl dzieła literackiego – dzieła sztuki, które rządzi się innymi prawami niż wszelkie inne komunikaty językowe. Występują ty silne mody stylistyczne i indywidualne upodobnia autorów (odmiana pisana).
Wyróżniki: 
- Fonetyczne środki stylistyczne:
o Eufonia – instrumentacja zgłoskowa,/ Onomatopeje – imitowanie zjawisk akustycznych za pomocą dźwięków mowy,/ Rymy – zgodność grupy głosek w wyrazach kończących się na dwa lub więcej okresów poczynając od ostatniej samogłoski akcentowanej,/ Rytm – zależy od liczby sylab powtarzających się w poszczególnych wersach i od sposobu rozłożenia w nich akcentów wyrazowych.
- Morfologiczne środki stylistyczne – formy dawne, archaizmy, zdrobnienia, zgrubienia, formacje o charakterze żartobliwym, neologizmy;
- Składniowe środki stylistyczne:
o Apostrofa,/o Powtórzenie,/o Anafora (szczególny przypadek powtórzenia) – kolejne zdania, wersy, strofy, rozpoczynają się tym samym wyrazem lub zespołem wyrazów;/o Paralelizm składniowy – polega na analogii w budowie kolejnych (następujących po sobie) zdań, asymetria w ich rozkładzie;
o Inwersja – przedstawienie wyrazów, które w wypowiedzi nie nacechowanej stylistycznie występowałyby w innym, ogólnie przyjętym szyku.
- Leksykalne środki stylistyczne – poetyzmy (wyrazy, które wykazują nacechowanie stylistycznie podniosłe, których zakres występowania jest ograniczony do stylu artystycznego);
- Figury stylistyczne, czyli topy poetyckie:
o Epitety – przydawki określające rzeczownik wyrażone przymiotnikiem i imiesłowem lub rzeczownikiem,/o Porównania – zestawienie ze sobą dwóch przedmiotów lub zjawisk podobnych do siebie ze względu na jakąś wspólną cechą,
o Metafora (przenośnia) – zestawienie obok siebie wyrazów, między którymi zachodzi jakieś podobieństwo,/o Hiperbola – świadoma, zamierzona przez pisarza przesada w traktowaniu jakiegoś przedmiotu lub zjawiska,/o Metonimia (zamienia) - przeniesienie nazwy jednego przedmiotu na inny na podstawie związku zachodzącego pomiędzy nimi,/o Peryfraza (omówienie) - zamiast nazwy jakiegoś przedmiotu, osoby lub zjawiska używa się konstrukcji opisowej, równoważnej znaczeniowo np. autor „Pana Tadeusza” zamiast Adam Mickiewicz,/o Oksymoron – metaforyczne zestawienie wyrazów o znaczeniach przeciwnych, wykluczających się wzajemnie,/o Alegoria – za pomocą opisów konkretnych obrazów, postaci, motywów, wydarzeń przedstawia się treść metaforyczną – domyślną,
o Symbol – kierunkowanie myśli czytelnika poprzez przedstawione w utworze literackim postaci, przedmioty, zdarzenia ku innym treściom – bezpośrednio nie ujawnionym lecz domyślnym, istotą symbolu jest wieloznaczność treści sugerowanych przez obraz poetycki.

Style użytkowe służą dobrej komunikacji w sytuacjach typowych, wymagających określonych zasad użycia języka, np.: w rozprawie naukowej, w kancelarii adwokackiej, w sytuacji publicznego, okolicznościowego przemówienia, ale też w codziennej sytuacji bezpośredniego porozumiewania się, także poprzez media.

Typowe style użytkowe w polszczyźnie to np.: potoczny, naukowy, urzędowy ,publicystyczny ,retoryczny (przemówień

b) Styl naukowy- styl, którym pisane są dzieła specjalistyczne z różnych dziedzin nauki; funkcjonalna odmiana stylowa języka literackiego, występująca w pracach naukowych. Styl jest zróżnicowany ze względu na przedmiot badań naukowych i ze względu na cechy indywidualne autorów. Zależnie od tego, jakiej nauki rozprawa dotyczy, występuje w tym stylu duża liczba wyrazów specjalnych, terminów o ściśle określonych znaczeniach.

Cechy stylu naukowego:

terminologia naukowa i specjalistyczna, język wzorów i symboli; jednoznaczność i precyzja informacji; unikanie elementów oceniających; obiektywne przedstawianie zjawisk i problemów (używanie form bezosobowych lub formy liczby mnogiej);brak pierwiastków emocjonalnych;przeważają zdania złożone podrzędnie nad współrzędnymi;stosowanie wyrażeń modalnych;występowanie dużej liczby rzeczowników niekonkretnych, oznaczających pojęcia umysłowe, oderwanych przymiotników i czasowników nazywających czynności pojęciowe, przysłówków i wyrażeń przysłówkowych, spójników i zaimków wskazujących cechy i relacje;

logiczna kompozycja obejmująca tezy, argumenty, wnioski, przykłady;stosowanie tabel, wykresów;cytowanie prac innych autorów, stosowanie przypisów.

Styl publicystyczny- odmiana polszczyzny literackiej realizowana w tekstach dziennikarskich. Dobór środków językowych zależy od tematyki przekazu oraz od gatunku. Styl ten skupia w sobie elementy stylu potocznego, artystycznego, naukowego i urzędowego.

Cechy stylu publicystycznego:

oficjalność wypowiedzi;stosowanie wyrażeń i zwrotów idiomatycznych, potocznego słownictwa i potocznej frazeologii;występowanie wyrażeń i zwrotów stereotypowych, słownictwa modnego, wyrazów obcych

występowanie elementów emocjonalnych i wartościujących;stosowanie słownictwa specjalistycznego w recenzjach i artykułach problemowych;

Styl urzędowy- odmiana języka literackiego, realizowana w instrukcjach, zarządzeniach, regulaminów, komunikatach, zawiadomieniach i pismach urzędowych. Występuję w dwóch rodzajach: styl wypowiedzi kancelaryjnych i styl aktów prawnych. Należy do stylów oficjalnych, do sfery komunikacji społecznej.

Cechy stylu urzędowego:

nakazowość;używanie trybu rozkazującego;przewaga zdań bezosobowych;odindywidualizowanie języka;słownictwo pozbawione emocji;nakazy i zakazy;częste występowanie strony biernej;treść w formie paragrafów i punktów;terminologia z zakresu ekonomii, prawa, administracji.

Styl gatunków dziennikarskich: teksty pisane tym stylem mają wyróżniać się co najmniej dwa gatunki wypowiedzi, odrębne stylistycznie: informacja dziennikarska i artykuł. Informacja dziennikarska to krótkie teksty, których celem jest przekazanie wiadomości na określony temat. Są one pisane w radiu i telewizji i wtórnie odczytywane.Artykuł dziennikarski to dłuższa forma wypowiedzi, przede wszystkim prasowej, zawierająca nie tylko informacje, lecz także omówienie, zazwyczaj dotyczy on jednej aktualnej kwestii ogólniejszej. Jest bardziej różnorodny językowo i mniej w nim wyrazów niezależnych od autora, zdania buduje się zróżnicowane i skomplikowane składniowo.

Cechy stylu retorycznego: 
a) charakterystyczny dla przemówień, wystąpień. 
b) oddziaływanie na słuchacza. 
c) bogactwo środków stylistycznych: apel, antyteza, apostrofa, elipsa, peryfraza, porównanie, powtórzenia, metafora, hiperbola, pytanie retoryczne, wykrzyknienie

. 
8. Stylizacja językowa jest to świadome wprowadzenie do wypowiedzi środków językowych innego stylu, różnych odmian języka ogólnego, języka minionych epok historycznych i literackich, języka konkretnego pisarza lub charakterystycznych elementów znanej osoby. Stylizacja może obejmować pewne części tekstu lub cały tekst. W tym zabiegu językowym najczęściej wykorzystuje się słownictwo, ale także fonetykę, składnię, słowotwórstwo i fleksję.
Rodzaje stylizacji językowej:
1. stylizacja biblijna – słownictwo, frazeologia, składnia, symbole, porównania zaczerpnięte z Biblii, dla podkreślenia ważności jakiegoś faktu, nadania wypowiedzi podniosłego charakteru (np. Dziady);
2. archaizacja – archaizmy językowe w zakresie słownictwa , fleksji, fonetyki, składni, frazeologii
3. stylizacja gwarowa;
4. stylizacja środowiskowa;
5. kolokwializacja –wyrazy lub frazeologizmy i niepoprawne konstrukcje zdaniowe naśladujące język potoczny.

9. Akt mowy - wypowiedzenie skierowane przez nadawcę do odbiorcy, którego celem jest przekazanie komunikatu za pomocą systemu znaków językowych. Akt mowy dzieli się na dwie fazy: mówienie – faza podstawowa i zrozumienie słów osoby mówiącej – faza wykonana jest przez odbiorcę. Akty mowy zaczął badać brytyjski językoznawca i filozof języka John Langshaw Austin wśród zdań języka naturalnego wyodrębnił on takie, których nie da się ocenić pod względem prawdziwości, a jedynie skuteczności (fortunności). Są to tak zwaneperformatywy (teoria performatywów). Ten prosty podział zastąpił następnie Austin bardziej rozwiniętą klasyfikacją - wyodrębnił trzy potencjalne aspekty aktów mowy:

lokucyjny (tworzenie i artykułowanie wypowiedzi),

illokucyjny (intencjonalność wypowiedzi), obecny np. w obietnicach, ostrzeżeniach, prośbach,

perlokucyjny (dodatkowe, wtórne oddziaływanie na odbiorcę), obecny wtedy, gdy wypowiedź wywołuje u odbiorcy jakiś efekt (reakcja emocjonalna, wykonanie pewnej czynności).

pięć typów aktów mowy:

asercje – ich celem jest przedstawienie sądów, np. wątpienie, podziw, przeczenie itp.

akty dyrektywne – ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę i wpłynięcie na jego zachowanie, np. rozkazy, prośby, pytania.

akty komisywne – ich celem jest podjęcie działania albo zobowiązanie, np. obietnice.

akty ekspresywne – ich celem jest wyrażenie własnych stanów emocjonalnych, postaw np. gratulacje, kondolencje.

akty deklaratywne – ich celem jest stworzenie nowego stanu rzeczy.

10. Funkcja informatywna – zawiera informacje o świecie, ludziach...
Funkcję informatywną pełnią : - rozprawy naukowe - encyklopedie, leksykony – podręczniki - audycje informacyjne (dziennik telewizyjny, radiowy) - depesze, zawiadomienia, ogłoszenia np. prasowe, radiowe - wykłady
Cechą języka tej odmiany tekstów jest jednoznaczność, rzeczowość, brak słownictwa oceniającego i nacechowanego emocjonalnie , brak środków stylistycznych (np. porównań, metafor itp.)

Funkcja ekspresywna – wyraża pewne uczucia i stany [emocje]; (funkcja ta jest w zasadzie nieświadomie 
realizowana przez każdy tekst, zwłaszcza mówiony).
Cechy takich tekstów to na przykład :
- obecność słów nacechowanych emocjonalnie (zdrobnienia, z grubienia) - zdania wykrzyknikowe - środki stylistyczne (np. epitety, apostrofy)
Za typowe teksty pełniące funkcję ekspresywną uznamy utwory należące do tzw. Liryki osobistej, niektóre recenzje czy listy.
Funkcję ekspresywną odnajdujemy w wypowiedziach potocznych (radość, podziw, oburzenie itd.) np.
Ach, to wspaniale!
Niech go licho weźmie !

Funkcja impresywna – dąży do kształtowania postaw i zachowań odbiorcy :
- przejawia się w wydawaniu stanowczych nakazów zachowań (komendy, zarządzenia, polecenia służbowe itp.) - porady, instrukcje, regulaminy, prośby, apele do dobrej woli człowieka (podania, instrukcje, poradniki, hasła, slogany) - w publicystyce, w przemówieniach, poezji przejawia się w postaci ocen i sądów o powinnościach odbiorcy.
Celem takiego tekstu jest wpłynięcie na poglądy, zachowanie odbiorcy, nakłonienie go do konkretnych działań czy wybrania jakiejś postawy.
Funkcję tę znajdziemy także w przysłowiach np.
„Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje.”
„Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe”.
Funkcję impresywną cechuje pojawienie się :
1. czasowników w trybie rozkazującym (np. zastanów się, zobaczcie) 2. form kategorycznych (np. nie wolno, trzeba, powinniście) 3. słownictwa oceniającego (cudowny, beznadziejny)
Ta funkcja języka łączy się zawsze z informatywną (nawet slogan reklamowy informuje) – trzeba umieć ocenić, która z nich dominuje. Skutecznemu nakłanianiu towarzyszy też na ogół funkcja poetycka języka (np. środki artystyczne)
Funkcja poetycka – jej celem jest zachwycić, zaskoczyć lub rozśmieszyć odbiorcę.
Tekst o funkcji poetyckiej pełen jest porównań, przenośni itp. Funkcja poetycka tekstu nie ogranicza się tylko do poezji. Z funkcją tą spotykamy się w przemówieniach, prozie czy też lirycznej, w różnego typu żartach, przysłowiach itp. Przejawia się często w rozmowach potocznych, korespondencji, w żargonach zawodowych, uczniowskich, a więc wszędzie tam, gdzie dąży do odświeżenia języka, przełamania szablonu.
Funkcja fatyczna – jest to funkcja nawiązywania, podtrzymywania kontaktu lub sygnalizowania jego zakończenia np.
hej!, cześć, witam, dzień dobry, aha, jak leci?, halo!, baj baj!, bywaj, do widzenia, do zobaczenia
Tego typu wyrażenia o niczym nie informują, ale komunikują, że chcemy nawiązać, podtrzymać lub zakończyć kontakt z partnerem aktu mowy.

11. a) Perswazja - sztuka przekonywania kogoś do własnych racji. Różni się od manipulacji tym, że przekonanie danej osoby do czegoś nie zaszkodzi jej w późniejszym czasie.W działaniu perswazyjnym wykorzystuje się trzy techniki oddziaływania na odbiorcę: apelowanie o zajęcie określonego stanowiska i podjęcie określonego działania; sugerowanie pożądanych interpretacji i ocen; racjonalne uzasadnianie słuszności prezentowanych poglądów.Perswazja to także jedna z metod negocjacji, pozwalająca dojść do konsensusu, czyli porozumienia. Poprzez wspólne przeanalizowanie zaistniałego konfliktu, czy to w relacjach partnerskich, czy już na wyższych szczeblach, jest szansą na rozwikłanie konfliktu na korzyść obu stron. Jest niezbędnym czynnikiem łagodzącym spory i nie powinna wywoływać negatywnych skojarzeń, w przeciwieństwie do manipulacji. Kiedy jednak może zaszkodzić jednej ze stron wtedy właściwym określeniem będzie manipulacja.

Manipulacja – termin odnoszący się do zręczności w wykonywaniu danej czynności lub samej czynności przeprowadzonej w ten sposób; w następstwie oznacza także „przeinaczanie, naginanie”, „wykorzystanie do własnych celów, wywieranie (często ukryte) wpływu” oraz wszystkie działania mające na celu wywołanie konkretnych zachowania i reakcji u odbiorcy, przez co nabrał również cech pejoratywnych takich jak: „knowanie, knucie, krętactwo, machinacja, machlojka, oszustwo”; może oznaczać m.in.:

manipulacja – termin psychologiczny,

manipulacja – dziedzina sztuki iluzji,

manipulacja – pojęcie technologiczne,

Manipulacja – mikropowieść Ireneusza Iredyńskiego,

manipulacja eksperymentalna – technika metodologii nauki.

Etyka – dział filozofii, zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem systemów myślowych, z których można wyprowadzać zasady moralne. Etyka bywa też nazywana filozofią moralną

Współczesny podział teorii etycznych zaproponowany przez R. Carnapa:

Ze względu na zakres obowiązywania norm moralnych:

teorie obiektywistyczne – zakładają one, że normy etyczne mają charakter uniwersalny i można je wywieść z ogólnych założeń, a następnie zastosować do wszystkich ludzi.

teorie subiektywistyczne – zakładają one, że normy etyczne są wytworem poszczególnych ludzi. Prowadzi to do wniosku, że jeśli istnieją jakieś wspólne normy, to są one wynikiem podobnej zawartości umysłów większości ludzi, lub nawet że nie ma czegoś takiego jak wspólne normy i każdy posługuje się swoim prywatnym systemem nakazów moralnych.

Ze względu na źródło pochodzenia norm moralnych:

naturalizm – systemy takie próbują wywodzić normy moralne z nauk przyrodniczych i ew. społecznych.

antynaturalizm – systemy takie starają się dowodzić, że normy moralne muszą pochodzić z "góry", np. od Boga lub z przesłanek ściśle racjonalnych bez odnoszenia się do danych eksperymentalnych

emotywizm – systemy te traktują nakazy moralne jako wyraz i przedłużenie ludzkich emocji, lub bardziej ogólnie jako efekt działania ludzkiej psychiki i w związku z tym nie ma sensu szukać ani naturalistycznych, ani antynaturalistycznych źródeł tych nakazów, a moralność jest po prostu jednym ze zjawisk psychologicznych.

Ze względu na ocenę zachowań ludzi:

motywizm – systemy motywistyczne zakładają, że o moralnej ocenie danego czynu decyduje przede wszystkim motyw. Według tych teorii nie można uznać czynu za moralnie słuszny, niezależnie od jego końcowego efektu, jeśli nie został podjęty z dobrą intencją.

efektywizm – systemy efektywistyczne zakładają, że o moralnej ocenie danego czynu decyduje wyłącznie jego efekt. Jeśli czyn został dokonany bez intencji lub nawet ze złą intencją ale przyniósł dobry efekt, to można go uznać za moralnie słuszny.

nominalizm – systemy takie abstrahują zarówno od motywu jak i efektu. Traktują one dobro i zło jako niedefiniowalne pojęcia pierwotne. Dobre w obrębie danego systemu moralnego jest po prostu to, co jest zgodne z nakazami tego systemu. Wobec tego ani motyw, ani efekt nie mają znaczenia w ocenie moralnej danego czynu, lecz po prostu zgodność tego czynu z nakazami moralnymi.

Do czasów współczesnych opracowano już praktycznie systemy etyczne będące wszystkimi możliwymi kombinacjami tych podziałów. Obecnie praca etyków koncentruje się głównie na analizowaniu i ewentualnym uprecyzyjnianiu istniejących już systemów. Szczególnie duże postępy odnotowuje się w etyce chrześcijańskiej i systemach nominalistycznych.

12. Elipsa (wyrzutnia) – figura retoryczna – opuszczenie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst wypowiedzi (elipsa kontekstowa) lub ze względu na sytuację wypowiedzi (elipsa sytuacyjna), który przy odbiorze daje się zrekonstruować. Często występuje w postaci równoważnika zdania.W elipsie kontekstowej opuszcza się element, bądź elementy zdania, ze względu na kontekst wypowiedzi, przy czym bardzo ważny jest powód tego pominięcia.Najczęściej używana w mowie potocznej (skrót myślowy), a także jako środek artystyczny, umożliwiający kondensację treści i dynamizowanie wypowiedzi literackiej, np: Chcę chleba (w sensie: Chcę kawałek chleba; a nie cały chleb).

Metafora (gr. μεταφορά), inaczej przenośnia – językowy środek stylistyczny, w którym obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów, np. "od ust sobie odejmę" lub "podzielę się z wami wiadomością".

16. b) Zapożyczenia językowe inaczej pożyczki, wyrazy obce – zjawisko przechodzenia pewnych cech jednego języka do innego. Pojęcia tego używa się w odróżnieniu od słownictwa rodzimego. To wszystkie obce w strukturze danego językawyrazy, zwroty, typy derywatów, formy fleksyjne, konstrukcje składniowe, związki frazeologiczne. Artykuł traktuje o zapożyczeniach w języku polskim.

Kalka językowa lub odbitka językowa – bezpośrednie przetłumaczenie wyrazu lub całego zwrotu z języka obcego najęzyk ojczysty, bez uwzględnienia istniejących ojczystych wyrazów opisujących to samo pojęcie, rzecz

17. Wartość autoteliczna – wartość sama w sobie, naczelna, centralna, zajmujące najważniejsze miejsce w hierarchii wartości. Realizacja tych wartości jest dobrem samym w sobie. Wartości autotelicznej nie ocenia się z punktu widzeniaprakseologii, ponieważ jest ona już wartością z powodu swego istnienia.

W ZAKRESIE WIEDZY O LITERATURZE I KULTURZE

19. Literatura polska

TYTUŁ	MOTYW	WĄTKI
ADAM MICKIEWICZ Pan Tadeusz	motyw arkadii – taką wyidealizowaną krainą szczęśliwości, spokoju i ładu jest Soplicowo. To mały zamknięty świat, który swym mieszkańcom, uprzyjemniającym sobie życie polowaniem, grzybobraniem czy dyskusjami o etykiecie, zdaje się być krainą beztroski. Świat, który przepełniony jest dobrem, harmonią, w której żyją zarówno ludzie, jak i przyroda, w którym to, co złe jest chwilowe i ma swoje szczęśliwe zakończenie. Istotnym składnikiem owej arkadii jest wszechobecna natura, która dopełnia swoją istotą życie człowieka. Współgra ona z życiem bohaterów, urzeka ich swoim pięknem, a jednocześnie wyznacza rytm życia i pracy poprzez następstwo pór roku oraz wschody i zachody słońca. To świat, do którego chętnie chciałoby się uciec, by, choć przez parę minut, zaznać uczucia szczęśliwości, wypełniającego każdą sferę życia.  motyw miłości nieszczęśliwej (miłość romantyczna) – to uczucie, które już od początku jest skazane na zagładę. Taka miłość rodzi się pomiędzy Jackiem Soplicą i Ewą Horeszkówną. Główną przeszkodą jest różnica majątkowa – ubogi szlachcic, jakim jest Jacek nie jest godzien, według ojca dziewczyny, jej ręki. Chociaż młodzi bardzo się kochają, ukrywają swoje uczucia. Podanie czarnej polewki definitywnie przekreśla nadzieje Jacka. Ostatecznie oboje nie znajdują szczęścia u boku innych partnerów – Jacek żeni się z dziewczyną, której nie jest wstanie pokochać, a Ewa zostaje żoną mężczyzny wybranego przez rodziców. Ogrom miłości odciska piętno na życiu Soplicy. Przez cały czas, po kres swych dni, rozpamiętuje swoje młodzieńcze uczucia i nawet na łożu śmierci, mówi o ukochanej. motyw miłości spełnionej – w Panu Tadeuszu mamy również miłość szczęśliwą, która jest swoistym dopełnieniem burzliwej i nieszczęśliwej miłości Jacka i Ewy. Po wielu latach ich dzieci zakochują się w sobie i doprowadzają tym samym do pogodzenia zwaśnionych rodów, niczym szekspirowska para Romeo i Julia. Jednak wtym przypadku nie ma samobójczej śmierci kochanków. Para staje na ślubnym kobiercu. Miłość Tadeusza i Zosi zaskakuje szczerością i prawdziwością uczuć, oboje nawzajem się uzupełniają i rozumieją. Jako para mogą stanowić wzorzec miłości spełnionej.  motyw rodziny – rodzinę Sopliców łączą silne więzi, oparte na szczerym oddaniu i zaufaniu. Sędzia traktuje Tadeusza jak syna, jest odpowiedzialny za jego wychowanie i pragnie jego szczęścia. Soplicowska rodzina jest także ostoją dawnej tradycji i obyczajowości, które są przekazywane z pokolenia na pokolenia i stanowią ważny element życia w ich domu. Członkowie rodu darzą się wzajemnym szacunkiem, są dla siebie wsparciem w trudnych chwilach. Nawet Jacek Soplica, który żyje przez wiele lat poza rodziną, na obczyźnie, stara się mieć wpływ na wychowanie syna. Innym przykładem rodziny jest ród Horeszków, w którym wola rodziców jest najważniejsza. O ich jedności świadczy dzień, w którym Stolnik, jego żona i córka wspólnymi siłami bronią się przed Moskalami. Silnie więzy rodzinne odczuwa Klucznik Gerwazy, który choć nie był spokrewniony z Horeszkami, mści się przez lata na krewnych zabójcy Stolnika. Stara się również wpłynąć na Hrabiego, by ten odczuł swoje rodowe powiązania z Horeszkami i walczył o swoje dziedzictwo.  motyw ojczyzny – Soplicowo urasta w dziele do rangi małej ojczyzny, miejsca, które pozostaje niezmienione biegiem zdarzeń, w którym w każdym kącie starego dworku wyczuwa się szczególne przywiązanie do utraconej ojczyzny. Również świadomość przynależności do kraju, którego w tamtych czasach nie ma już na mapach Europy, jest silna i przekazywana z pokolenia na pokolenie. Wspomnienia lat wolności i świetności ojczyzny są ciągle żywe i obecne w sercach bohaterów. Ta mała, nieomalże sielska ojczyzna, to odbicie całego narodu, z jego wadami i zaletami, z jego dorobkiem kulturowym, obyczajami i zwyczajami oraz z historycznym dziedzictwem. motyw szlachcica – szlachta jest centralnym zbiorowym bohaterem utworu. Autor daje szeroki obraz tej warstwy społecznej, łącznie z jej wadami i zaletami. Przywiązuje szczególną wagę do dawnej tradycji szlacheckiej, dzięki czemu czytelnik poznaje styl szlacheckiego życia. Wzorcowy szlachcic to Sędzia, który jest dobrym gospodarzem, strażnikiem obyczajowości, kultywuje pamięć o ojczyźnie. Również Podkomorzy to typ szlachcica, który wyrastał wdawnej tradycji i poczuciu wspólnoty. Szlachta w dziele pozostaje wewnętrznie zróżnicowana i podzielona według stanu majątkowego. Indywidualizm postaci wpływa na podkreślenie cech tego stanu. Mamy tu wierność i orędownictwo dawnej tradycji, niechęć do nowości ze świata, która powoli jednak wkrada się do szlacheckich dworków, mamy także szlachtę z jej wadami: pijaństwem, warcholstwem i popędliwym charakterem, co cechuje głównie szlachtę zaściankową. motyw dworku szlacheckiego – dworek szlachecki to ostoja tradycji i polskości, to miejsce staropolskiej gościnności i poszanowania innych z racji wieku i stanu. Soplicowo staje się symbolem patriotyzmu, miejscem, w którym nadal obecna jest żywa ojczyzna i pamięć o niej.  motyw Żyda – Jankiel, stary Żyd, jest Polakiem i patriotą. Jako postać utworu, która co prawda dość rzadko pojawia się na kartach dzieła, pozostaje on równorzędnym bohaterem, który bierze aktywny udział w kluczowych momentach akcji. To Jankiel, dzierżawiąc obie karczmy – jedną, należącą niegdyś do Stolnika i drugą, należącą do Sędziego – dokonał symbolicznego zjednoczenia wrogich sobie miejsc. To typ, który stara się bezkonfliktowo godzić ludzi, który czuje się Polakiem i krzewi polskość, przywożąc z podróży wiadomości z kraju i patriotyczne pieśni. To on jako pierwszy rozpowszechnia w okolicy Mazurek Dąbrowskiego. Od początku jest wtajemniczony w misję księdza Robaka i jego plany powstańcze, rozumie je, wspiera i staje się jego stronnikiem. To osoba stanowiąca swoisty pomost między Horeszkami i Soplicami. Jest lubiany i powszechnie szanowany, zarówno przez stronników Sędziego, jak i Stolnika. motyw muzyczny – w utworze znajdują się mistrzowsko opisane trzy koncerty. Poprzez zastosowanie licznych środków stylistycznych, poeta wspaniale oddaje nastrój i muzykalność opisywanych koncertów. Koncert Wojskiego na rogu to barwna opowieść o łowach, zamknięta w muzycznych scenach. Gra rogu zostaje dodatkowo wzmocniona echem. Słychać w niej odgłosy zwierząt, strzelanie, głosy myśliwych, a wszystko to zamknięte zostaje w dźwiękach. Drugim koncertem jest koncert żab, który zachwyca swą naturalnością Hrabiego. Porównuje go do „harf eolskich”. Trzeci koncert to koncert Jankiela na cymbałach, opisany w ostatniej księdze. Opiewa on historyczne wydarzenia z okresu Sejmu Czteroletniego i lat późniejszych. Kolejnymi uderzeniami w cymbały muzyk oddaje piękno pieśni żołnierskiej, opowiada o żołnierzu tułaczu i legionach polskich. motyw malarski – opiera się na wiszących w Soplicowie obrazach, przedstawiających sławnych narodowych bohaterów: Kościuszkę, Reytana, Jasińskiego. Podkreśla jednocześnie polski charakter domu i patriotyzm jego mieszkańców. motyw krajobrazu – Mickiewicz w niezwykle plastyczny sposób wpisuje szlachecki dworek z pobielonymi ścianami w krajobraz nadniemeńskiej Litwy. Oddaje piękno miejsca, poprzez barwne określenia i przestrzenność obrazu. Jest to jednocześniekrajobraz, który sam pamięta z lat dzieciństwa i który maluje oczami wyobraźni i miłością do miejsc, które zmuszony był opuścić. Krajobraz ten jest opisany z topograficzną szczegółowością, z wiernym oddaniem zapamiętanych lasów, pól, pagórków i łąk. Ów krajobraz ujawnia się już w pierwszych wersach dzieła:  „Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych;Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem,Wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem” [Ks. I, 15-18] motyw przyrody – przyroda w Panu Tadeuszu jest elementem bardzo istotnym. To swoisty bohater świata przedstawionego, który nie jest tylko tłem dla dziejących się wydarzeń, ale współistnieje na równi z człowiekiem. Jest to wykładnia szczęścia, ludzkiego życia i spokojności. Dzięki antropomorfizacji zjawisk przyrody granice między światem człowieka i światem natury, zacierają się i tworzą jednolity, metafizyczny świat. Przyroda wytycza rytm życia ludzi, człowiek stara się żyć z nią w zgodzie i jedności. motyw emigranta –emigrantem jest Jacek Soplica, który ucieka z Litwy i w habicie mnicha próbuje odkupić swoje winy. Wyjazd z kraju i działalność poza jego granicami to swoista droga, dzięki której wyzbywa się swojej pychy i poprzez pokorę stara się zmienić na lepsze. Wraca na Litwę, by przygotować powstanie. Takim emigrantem jest również podmiot liryczny utworu, który ujawnia się w pierwszych słowach dzieła i pisze o tęsknocie za krajem ojczystym z perspektywy emigranta. Emigrantami z konieczności stają się Tadeusz i część szlachciców z Dobrzynia, którzy ratują swoje życie ucieczką do wojsk polskich za Niemnem. motyw konfliktu – konflikt między dwoma szlacheckimi rodami jest jednym z głównych wątków Pana Tadeusza. Zaczyna się przed laty w momencie, w którym Jacek Soplica w przypływie gniewu zabija Stolnika, który nie zgodził się na jego związek z jedyną córką. Przez lata stary służący Horeszki mści się na krewnych Jacka. Spór rodzinny przenosi się na brata Soplicy, Sędziego i dalekiego krewnego Stolnika, Hrabiego, którzy zaczynają procesować się o stary zamek Horeszków. W utworze mamy do czynienia również z konfliktem, ukazanym w sposób humorystyczny. Jest to spór między Rejentem a Asesorem o charty.  motyw tańca – taniec wieńczy ostatnie karty dzieła Adama Mickiewicza. W polonezie, odtańczonym na zaręczynowym przyjęciu Zosi i Tadeusza, stoją obok siebie żołnierze, szlachta i wieśniacy. Mistrzowsko opisana przez poetę scena wymieniania się par, ruchu w rytm muzyki, to wspaniały obraz tańca i tanecznej tradycji. motyw przemiany wewnętrznej bohatera – przemianie wewnętrznej ulega Jacek Soplica. Z awanturnika i warchoła, który znany był w okolicy ze swojego awanturniczego charakteru, z człowieka pełnego pychy, która nie pozwala mu błagać o rękę ukochanej Ewy, z zabójcy, którym się staje w porywie gniewu, zabijając Stolnika i z osoby, uważanej później za zdrajcę i sprzymierzeńca Moskali, staje się emisariuszem i patriotą. Przywdziewa mniszy habit i zmienia swe nazwisko na Robak. Jego wewnętrzna przemiana to droga pokuty i pokory, która sprawia, że pośmiertnie zostaje zrehabilitowany w oczach społeczności i odzyskuje swoje dobre imię.  motyw patriotyzmu – jest wszechobecny na kartach dzieła. Wszyscy bohaterowie to patrioci, z niecierpliwością wypatrujący wszelkich wiadomości z kraju i możliwości wyzwolenia ojczyzny. Patriotyzm przejawia się w ich rozmowach, w przestrzeganiu dawnych obyczajów, w kulcie polskości. Dworek Sędziego to ostoja patriotycznych uczuć, łącznie ze starym zegarem kurantowym, który wygrywa melodię Mazurka Dąbrowskiego oraz obrazami na ścianach, przedstawiającymi sławnych bohaterów narodowych. Mieszkańcy Soplicowa wyczekują od lat pojawienia się wojsk polskich i wolności. Próba wzniecenia powstania to również dowód przywiązania i miłości do kraju. motyw zbrodni – zbrodniarzem staje się Jacek Soplica, który w afekcie zabija Stolnika Horeszkę. Zbrodnia, wynikająca z zemsty, staje się przyczyną wieloletniego konfliktu miedzy rodami. Sam Jacek ma świadomość, że zabił w przypływie złości i rozpaczy, jednak przez okoliczną ludność zostaje uznany za zdrajcę, mordercę i sprzymierzeńca wroga.	1. Działalność konspiracyjna księdza Robaka: Ksiądz Robak to postać niepozorna, usiłuje przygotować powstanie na Litwie, wspomagające Napoleona przeciw Rosji. Agituje do tego patriotycznego dzieła szlachtę zaścianka. Plany krzyżuje mu zajazd zorganizowany przez Hrabiego i Klucznika. W trakcie bójki ksiądz otrzymuje ranę - na łożu śmierci dowiadujemy się, że... ksiądz Robak to nie ksiądz Robak, lecz brat Sędziego a ojciec Tadeusza - Jacek Soplica. Niegdyś sławny zawadiaka. Odtrącony przez Stolnika Horeszkę, gdy chciał ożenić się z jego córką Ewą, wiedziony odruchem zemsty i rozpaczy, strzelił do pysznego magnata akurat w chwili, gdy ten bronił się przed najazdem Moskali! Został zatem Soplica okrzyczany nie tylko zabójcą, lecz także zdrajcą. Z kolei Rosjanie uznali go za sprzymierzeńca> Jacek Soplica srogo to odpokutował. Tułał się, ożenił się z przypadkową dziewczyną, której nie kochał, opuścił kraj. Starał się zadośćuczynić przeszłości jako żołnierz, emisariusz, zakonnik, pragnął także pogodzenia zwaśnionych rodów przez ślub Zosi i Tadeusza. Umarł z nadzieją w sercu, gdyż właśnie dotarła do Soplicowa wiadomość o wybuchu wojny z Rosją. Wydarzenia kulminują się w chwili, gdy dochodzi do zajazdu na Sopliców. Namówiony przez Gerwazego Hrabia podbuntował szlachtę Dobrzyna i najechali dwór. Zwaśnione strony pogodził dopiero wróg trzeci - batalion rosyjski, przeciw któremu zgodnie występują Soplicowie, Horeszkowie i Dobrzyn. Gdy wkracza do Soplicowa Wielka Armia Napoleona, podczas uczty następują zaręczyny Zosi i Tadeusza - młoda para dziedziców uwalnia chłopów i nadaje im ziemię. Optymistyczna uczta zaręczyn wieńczy dzieło Mickiewicza.  2. Miłosne perypetie Tadeusza: Młody szlachcic - pan Tadeusz, syn Jacka Soplicy, powróciwszy ze szkół do domu już na wstępie ujrzał cudne zjawisko - pannę Zofiję w stroju niedbałym, którą z miejsca pokochał. Niestety, później pomylił Zosię z Telimeną, która zresztą kokietowała młodzieńca bez skrupułów. Był więc moment, kiedy wszystko się poplątało: Hrabia zalecał się do Zosi a Tadeusz do Telimeny. Potem było odwrotnie: Tadeusz zrozumiał, że Zosia jest panią jego serca, a Hrabia zwrócił się ku Telimenie, lecz nie były to poważnie zamiary, tylko wybujała wyobraźnia Hrabiego, podczas gdy dama myślała o małżeństwie. Zawiły romans kończy się szczęśliwie - w księdze XII "ucztujemy" na zrękowinach Zosi i Tadeusz, a praktyczna Telimena wydaje się za Rejenta.  3. Spór o zamek Horeszków, który pozostał po śmierci Stolnika. Został on nadany Soplicom, lecz Hrabia - potomek Horeszków także zgłaszał do niego prawa. Toczył się zatem proces i Hrabia, znudzony, już chciał zaprzestać sporu, lecz Klucznik Gerwazy swoim opowiadaniem o dziejach zamku wzniecił w nim wolę walki. Zamek stał się przyczyną zajazdu. Sprawa znalazła polubowne zakończenie dopiero wraz z małżeństwem potomków obu rodzin: Zosi i Tadeusza.
DZIADY cz. III	Motyw artysty słowa  Artystą słowa, poetą – pieśniarzem i wielkim improwizatorem jest Konrad z III części Dziadów. Wielka Improwizacja to wspaniały monolog o potędze słowa i myśli, za pomocą których bohater tworzy gwiazdy i planety.  Motyw balu Bal u Senatora w Dziadach cz. III jest obrazem polskiego społeczeństwa i ludzkiej dwulicowości. Spotykają się na nim ci, którzy są ślepo oddani Nowosilcowowi oraz ci, którzy zostali zmuszeni do uczestniczenia w przyjęciu, lecz w sercach są patriotami oddanymi sprawom ojczyzny Motyw Boga Bóg w Dziadach cz. III ma dwa oblicza. Dla Konrada jest on rozumem świata, z którym bohater prowadzi walkę o władzę nad duszami ludzkimi. Ostatecznie Konrad przegrywa walkę z Bogiem, przeciwko któremu się zbuntował. Dla Księdza Piotra Bóg jest miłością świata, od którego dzięki pokorze, uzyskuje łaskę ujrzenia przyszłych zdarzeń. Natomiast Bóg z II części Dziadów jest sprawiedliwością – łaskę zbawienia otrzymują ci, którzy idąc przez życie wypełniali boskie prawa.Pielgrzym jest bohaterem i jednocześnie narratorem Ustępu Dziadów cz. III. Jego oczami czytelnik obserwujekrajobraz Rosji i życie w Petersburgu. Motyw kata Pojawia się w III części Dziadów. Katem dla ofiar prześladowań jest Senator, który nagina reguły śledztwa do własnych interesów. Katem dla swoich poddanych był Zły Pan z Dziadów cz. II. Przyczynił się on do śmierci wielu ludzi. Motyw mesjanizmu  Mesjanistyczna koncepcja losów Polski pojawia się w III częściDziadów podczas Widzenia Księdza Piotra. Polska, podobnie jak Chrystus, odbywa swoją drogę krzyżową i zostaje przybita do krzyża, by zmartwychwstać jako wolny naród. Mesjanizm był próbą wyjaśnienia martyrologii narodu polskiego i jej sensu w historii.  Motyw młodości Młodzi są więźniowie w Dziadach cz. III. Są jednak silni psychicznie i kochają ojczyznę, nie ulegając torturom podczas przesłuchań. Pomimo młodego wieku, są ukształtowani ideologicznie i niezłomni wobec oskarżeń. Motyw ojczyzny Ojczyzna jest najważniejszą ideą dla więźniów z III częściDziadów oraz patriotów polskich, przedstawionych w innych scenach dzieła. W imię własnej narodowości, której bronią za wszelką cenę, zostają aresztowani i poddawani torturom. Motyw poety Poetą jest Konrad w III części Dziadów. Sądzi, że jego siła bierze się ze zdolności tworzenia pieśni i jest równa boskiej.  Motyw poezji W Dziadach cz. III Mickiewicz przedstawia koncepcję poezji, upatrując jej źródło w natchnieniu.  Motyw przemiany wewnętrznej Przemianie wewnętrznej ulega Konrad. W prologu III części Dziadów z kochanka przeradza się w patriotę. Z buntowniczego poety i samozwańczego proroka staje się osobą pokorną, oddaną sprawom narodowym. Gustaw z II części Dziadów pod wpływem książek staje się romantycznym kochankiem, dla którego miłość stanowi sens życia. Motyw przyjaźni Przyjaciółmi są więźniowie z III części Dziadów. Nawet torturowani podczas przesłuchań, nie ulegają oprawcom i nie zdradzają nazwisk innych. Motyw snu Sen jest bardzo ważną częścią życia bohaterów Dziadów cz. III.Podczas snu ich dusze przenoszą się w sferę metafizyczną. Nad śpiącymi bohaterami złe i dobre moce toczą walkę o ich dusze.	1) patriotyczno – martyrologiczny – związany z walką o zachowanie narodowości i poglądami Polaków, którzy nie potrafili pogodzić się z utratą ojczyzny oraz z prześladowaniami studentów i uczniów.  2) mesjanistyczny – porównanie dziejów Polski do życia i męki Chrystusa. Według takiego przekonania Polska polatach udręki, miała odrodzić się jako naród wybrany. 3) społeczny – w dramacie przedstawiony jest podział społeczeństwa polskiego po rozbiorach oraz obraz społeczeństwa rosyjskiego. 4) buntu jednostki – Konrad, główny bohater utworu, buntuje się przeciwko cierpieniu ojczyzny. Później, w porywie gniewu, przeciwko Bogu, od którego żąda władzy nad ludźmi.
JULIUSZ SŁOWACKI Kordian	Motyw bohatera romantycznego Kordian realizuje typową biografię bohateraromantycznego, łączy w niej cechy bohatera werterycznego (postać Wertera z powieści J. W. Goethego Cierpienia młodego Wertera) i bajronicznego (postać Hassana z poematu G. Byrona Giaur). Bohatera werterycznego cechuje wrażliwość, delikatność, wybujała fantazja, literackie fascynacje. Doświadcza zwykle niespełnionej miłość, której efektem jest próba samobójcza. Zwraca się ku naturze, która portretuje stany jego duszy. Czuje się wyobcowany, jest indywidualistą. By posiąść wiedzę o świecie i odnaleźć sens życia, wyrusza zazwyczaj w podróż. Z bohaterem bajronicznym wiąże natomiast Kordiana postawa pełna buntu, przesadny indywidualizm, często nawet egocentryzm.  Jego odwaga graniczy z szaleństwem. Desperacko pragnie zmieniać świat, pokonują go nieraz własne ambicje, bo zaślepiony, gotów jest czynić wszystko, by osiągnąć cel. Tym celem jest najczęściej walka o wolność. Skłonny bywa do okrucieństwa i wyrzeczenia się zasad. Działa wbrew zdrowemu rozsądkowi i sumieniu. Kordian to kliniczny przypadek romantyka – jednostki kierującej się uczuciem, wrażliwej, upoetyzowanej, wędrowca, poszukiwacza wartości i buntownika. Takiego bohatera zabija własne męczeństwo i to, co pozornie wskazywało na jego indywidualizm. Staje się ofiarą niedorzecznej ideologii i samego siebie. Jego wizerunek to portret potępionego skazańca, chorego z urojenia patrioty, który wcale „nie zasila” szeregu wielkich wojowników, tylko rejestruje się w kartotece chorych, obłąkanych jednostek – szaleńców. Motyw szatana  W Przygotowaniu (w didaskaliach) czytamy: „Szatan zlatuje w postaci pięknego anioła” i „dziesięć tysięcy szatanów spada”. W dalszej części autor przypomina, iż szatan był niegdyś tworem Boga i jego poddanym, lecz zbuntował się przeciwko władzy Boskiej i oddalił od Najwyższego. Od tamtej pory utożsamia zło i bunt. W Przygotowaniu diabły występują w większej ilości i noszą różne imiona: Szatan (jako Szatan), Mefistofel, Gehenna i Astarot. Ponadto to one, a nie tylko Bóg, biorą udział w kreowaniu rzeczywistości, zwłaszcza tej, która później objawi swoje krwawe oblicze. Czarci tworzą „złych ludzi” - przywódców powstania listopadowego i wodzą człowieka na pokuszenie – Kordiana, który usiłuje zabić cara. W drodze do królewskiej komnaty Kordian napotyka Szatana, w szpitalu wariatów pojawia się anonimowy Doktor ukazujący opętanemu manią wolności i poświecenia buntownikowi bezsens jednostkowej ofiary. Płaci dozorcy szpitala płonącym dukatem, rozmawia z obłąkanym, po czym znika. Prawdopodobnie jest tylko tworem wyobraźni bohatera oraz wyrzutem jego nadwyrężonego sumienia. Motyw BogaO Boskiej mocy i potędze śpiewa Chór Aniołów wPrzygotowaniu. Mówi o nich również Archanioł. Bóg jest tu nie tyle animatorem świata i rzeczywistości, ale przede wszystkim wartością najwyższą (w sensie etycznym) i punktem odniesienia wszystkich wartości. Pozornie wszystko zależy od Niego, choć to, co złe wydaje się być szatańskim wybrykiem. Jednak to Stwórca skupia w sobie pełnię władzy i potrafi rozpędzić paktujących nad losami świata (Polski) szatanów (Głos w Powietrzu): „W imię Boga! Precz stąd! precz!...”(Chór Aniołów)„Ziemia – to plama Na nieskończoności błękicie, A Bóg ją zetrze palcem lub wleje w nią życie Jak w posąg gliniany Adama.” Motyw spisku Pierwsza wzmianka o spisku pojawia się w tytule utworu Kordian. Część pierwsza trylogii. Spisek koronacyjny. Następnie ów wątek zostaje rozbudowany w Akcie III – spiskowcy zgromadzeni w lochach katedry św. Jana rozważają kwestię zamachu na cara. Motyw spisku podkreśla nieprzygotowanie społeczno - polityczne do ogólnonarodowego zrywu, osamotnienie w działaniu – brak zaangażowania obywateli (bo wstępnie był to jedynie bunt wojskowych), poparcia ze strony części społeczeństwa (chłopi, szlachta, skłonni do lojalizmu przywódcy) oraz ze strony mocarstw Europy Zachodniej: Anglii i Francji. Motyw samotności Kordian już jako chłopiec czuje się samotny, niezrozumiany przez otoczenie. Miłość nie spełnia jego oczekiwań. Dla Laury jest tylko niedojrzałym chłopcem, Wioletta widzi w nim atrakcyjnego mężczyznę do momentu, gdy wyznaje, że stracił majątek. Porzuca mrzonki o miłości na rzecz poświęcenia ojczyźnie. Jako żołnierz wybiera drogę samotnej walki. Decyduje się złożyć ofiarę ze swojego życia na ołtarzu wolności. Nie krępują go żadne więzy rodzinne. Mówi: „Ojciec w grobie – i matka w grobie – krewni w grobie, Ona – jak w grobie... Wiec nikt po mnie! Wszyscy ze mną! A szubienica będzie pomnikiem grobowym...” Słowacki na przykładzie tego bohatera kwestionuje samotność bojową oraz ideę posłannictwa(mesjanizm). Do walki o niepodległość (tak, jak i do innych istotnych działań mających sprzyjać przemianom) potrzeba zaangażowania społecznego. To musi być świadome i zbiorowe działanie. Jednostkowe ofiary niewiele zmieniają. Ponadto samotność nigdy nie wiąże się ze szczęściem – w żadnej sferze życia. Uświadamia to krótka biografia wyizolowanego Kordiana. Motyw buntu i samobójstwa  W biografiach bohaterów romantycznych zazwyczaj pojawia się bunt i samobójstwo. Kordian nie jest tu wyjątkiem. To przykład bohatera rozczarowanego światem, zawiedzionego z powodu miłości. Zakochany w Laurze zostaje przez nią odrzucony. Dziewczyna nie uznaje jego uczuć. Młodzieniec ma trudności w odnalezieniu sensu życia i indywidualnej życiowej ścieżki . Formą oporu wobec niemocy i bezsensu życia okazuje się dla Kordiana samobójcza śmierć. Jest to jego prywatnybunt wobec życia - zanegowanie samej wartości życia. Gdy ów bunt okazuje się nieskuteczny (bo samobójcza śmierć nie powiodła się), Kordian wybiera inną jego formę – ma zamiar walczyć w obronie wolności (plan zabicia cara). Lecz na tym polu również nie odnosi sukcesu. Tym razem buntuje się jego sumienie, które nie jest w stanie zaakceptować łamania wewnętrznego kodeksu wartości. Kordian jako jednostka zbuntowana, skazany jest na przegraną.  Motyw zbrodni  Zbrodnią miało być zabójstwo cara – Mikołaja I. Słowacki szkicuje tło zamachu, akcentując jego moralny aspekt. Miała to być zbrodnia popełniona w imię wyższych racji (w obronie wolności), a więc niemal usprawiedliwiona. Zabójstwo nie zostaje dokonane, a z moralnego punktu widzenia wręcz potępione – zamachowiec mdleje u progu sypialni cara porażony majakami wyobraźni i lękiem. Obezwładnia go strach o konsekwencje wynikające z planowanego czynu oraz moralna niemoc. Zbrodnię dokonaną na pewnej młodej Angielce wypomina podczas kłótni Księciu Konstantemu jego brat – car Mikołaj I (Akt III, scena dziewiąta). Motyw śmierciPo nieudanym zamachu Kordian zostaje skazany na śmierć przez rozstrzelanie. W Akcie III (scena ósma) widać jego rozpacz, gdy przychodzi mu rozstać się z życiem. Śmierć, mimo pozorów wyzwolenia od ziemskich cierpień, jawi się jako dramatyczne przejście do innego, niewiadomego świata. Następnie godzi się z losem, odczytując wyrok jako konieczność, poświęcenie dla idei. Śmierć ma być kolejnym wpisem do rejestru wielkich Polaków – patriotów poległych w obronie kraju. (Kordian) Motyw koronacji Scenę koronacji przybliża autor w Akcie III (scena druga). Jej opis zawierają głównie didaskalia. Koronacja Mikołaja I odbywa się w kościele katedralnym św. Jana. Uczestniczą w niej dostojnicy państwowi. Jest to bardzo podniosła uroczystość. Mszę świętą celebruje Prymas. Podaje Cesarzowi koronę, a ten wkłada ją na głowę. Następnie, przejąwszy od kanclerza miecz państwa, Cesarz robi nim „znak krzyża na cztery strony świata”, potem odbiera od Prymasa księgę konstytucyjną i składa przysięgę. Motyw poezji Kordian jako młodzieniec pisze wiersze dla Laury. Przelewa na papier swoje myśli i uczucia. Poezja jest dla niego formą ucieczki od świata, jednocześnie wyróżnia go - czyni wrażliwym indywidualistą. Kordian poprzez poezję pragnąłby władać światem, „kształtować umysły”, kreować rzeczywistość. Nie zostaje poetą, staje się bojownikiem o sprawę narodową. Traci wiarę w moc poezji. Ponad intencje marzyciela przedkłada praktyczne działanie, ale jak się potem okazuje pozbawione logiki, nacechowane nierealnością - utopią – podobnie jak poezja. Problem poezji jest kwestią sporną pomiędzy Słowackim a Mickiewiczem. Słowacki podważa argumenty Mickiewicza propagujące ideę mesjanizm w poezji.  Motyw miłości Miłość ukazana w dziele Słowackiego to uczucie niespełnione, nierealne, „podszyte” naiwnością i kłamstwem. Laura postrzega zakochanego w niej Kordiana jako naiwnego młodzieńca. Lekceważy jego uczucia. Chłopak z tendencją do marzycielstwa i zamiłowaniem do poezji, wydaje jej się nieco obłąkany. Wioletta, podobnie jak Laura, nie docenia uczuć Kordiana. Jest dla niej atrakcyjny do momentu, gdy informuje ją o stracie dóbr i możliwym ubóstwie. Okazuje się, że Wioletta nade wszystko ceni rzeczy materialne i wygodne życie. Jej uczucia można kupić. Za pieniądze potrafi wyznać i okazać miłość. Nie umie kochać prawdziwie. Widząc papierowość (powierzchowność) miłości oraz postrzegając ją jako źródło wewnętrznych cierpień, Kordian przestaje w nią wierzyć.  Motyw wędrówki (podróży romantycznej) po Europie Niedoszły samobójca – Kordian udaje się w poszukiwanie sensu życia. Pragnie wzbogacić swój bagaż doświadczeń, nauczyć się czegoś o świecie i o sobie. W tym celu udaje się na wyprawę po różnych miejscach Europy. W Londynie, podczas rozmowy z Dozorcą w James Parku, dowiaduje się o dominacji pieniądza. Tę regułę potwierdza jego wizyta u pięknej Włoszki Wioletty. Uczucia dziewczyny można kupić: „Gorzkie pocałowania kobiety - kupiłem” – powie Kordian na szczycie Mont – Blanc. W Dover na kredowej skale młodzieniec kontempluje poezję Szekspira. Wierzy w magię poezji.  W Watykanie pozbywa się złudzeń co do zainteresowania Stolicy Apostolskiej sprawami Polaków. Ubolewa nad ignorancją, obojętnością Kościoła na cierpienia innych narodów:„Niech się Polaki modlą, czczą cara i wierzą...” – mówi papież i zajmuje się papużką. Na ośnieżonym alpejskimszczycie Mont – Blanc Kordian wygłasza poetycki monolog, manifest życia. Czuje się rozgoryczony. Świat wydaje się mu bezwartościowy. Nic nie ma większego znaczenia. Wszystko można kupić i wszędzie trzeba grać rolę kupca, nawet w miłości. By zaprzeczyć tym regułom i okazać bezinteresowność, Kordian chce poświęcić się ojczyźnie i jej ofiarować życie. Autorytetem staje się dla niego szwajcarski rycerz Winkelried Motyw Winkelrieda  „Był to niegdyś dowodzca u wolnych Szwajcarów. Śród walki w obie dłonie zgarnął wrogów dzidyW wbił we własne serce, i drogę rozgrodził.” Podchorąży – Kordian wypowiada się w ten sposób o legendarnym, średniowiecznym rycerzu. Arnold Winkelried w czasie bitwy pod Sempach w 1836 roku skierował na siebie kopie Austriaków. Tym samym scentralizował na sobie uwagę wroga i umożliwił Szwajcarom zwycięstwo. Stał się symbolem poświęcenia życia za ojczyznę. Kordian pragnie być jak Winkelried – decyduje się na samotne działanie. Hasłem Spiskowców obradujących nad zamachem na cara jest „Winkelried”. Postać tego bojownika wpływa nie tylko na głoszoną przez Słowackiego koncepcję walki, ale również ideę – tezę wysuniętą przeciw postulatom Mickiewicza o mesjanizmie narodowym. Jest to swoista polemika wieszczy na łamach ich dzieł, niemniej sens jednostkowej ofiary Słowacki wypacza, przyjmując jednocześnie, że inicjatywa winkelriedyzmu nie jest właściwa, co ilustrują losy wcielającego się w heroicznego rycerza Kordiana. Motyw powstania listopadowego  Kordian niemal w całości jest próbą retrospekcji – odtworzenia przyczyn klęski powstania listopadowego. Jego szczegółową analizę zawiera Przygotowanie. W nim autor wymienia tych, którzy w znacznym stopniu przyczynili się do klęski zrywu. Zamach na cara wyobraża nieudolność bojową oraz separację i osamotnienie w działaniu. Wstępnie nie przewidywano zbrojnego czynu o dużym zasięgu – było to sprzysiężenie garstki młodych żołnierzy z warszawskiej Szkoły Podchorążych, którzy planowali zaatakować Belweder i zabić despotycznego naczelnika wojsk polskich – Księcia Konstantego (stąd u Słowackiego aluzja - Spisek koronacyjny). Rozrosło się jednak do rozmiarówpowstania narodowego, które ogarnęło znaczne tereny Królestwa Polskiego, część Litwy, Żmudzi i Wołynia. Wizyta Kordiana w Watykanie – to aluzja do stanowiska, jakie zajęła Stolica Apostolska wobec narodowego buntu – papież Grzegorz XVI w liście pasterskim do biskupów polskich z dnia 9 czerwca 1832 roku potępił przewrót.	1. Miłość: sentymentalna, arkadyjska, wykoncypowane uczucie, które ma być ukojeniem "jaskółczego niepokoju";  2. Próba samobójstwa: konsekwencja niespełnionej miłości; nie udało się bohaterowi znaleźć ideału wykraczającego poza codzienność, w którym zamanifestowałby i potwierdził swoją tożsamość i wyjątkowość osobowości. Nie do przyjęcia okazała się przyziemna, niegodna idealisty kariera Janka, co psom szył buty, nie do powtórzenia w zmienionej sytuacji historycznej są żołnierskie czyny z opowieści Grzegorza.  3. Podróż po Europie: poznawanie ludzkiego świata społecznego, konfrontacja marzeń i ideałów z rzeczywistością, nauka odróżniania wartości prawdziwych od fałszywych (- świat realny a literatura, - życie społeczne a idealistyczne traktowanie nieprzeciętnej jednostki, niepowtarzalnej miłości, moralnego autorytetu papiestwa). 4. Dojrzewanie do wielkiej idei: monolog na Mont Blanc (- poczucie szczytu własnej mocy, - wadzenie się z samym sobą, prowokacja wewnętrzna, - brak pewności, rozdarcie między pragnienie czynu a niemoc).  5. Realizacja idei: przemiana w spiskowca, nieudana próba pełnienia roli przywódcy, nieudana próba złożenia jednostkowej ofiary na ołtarzu ojczyzny; bohater okazuje się niedojrzały do tego czynu: psychicznie (nie umie opanować bujnej wyobraźni), moralnie (nie potrafi złamać tradycyjnej etyki) i politycznie (nie ma żadnego programu).
ZYGMUNT KRASIŃSKI Nie-Boska Komedia	Motyw poezji i poety  - Poezja w „Nie – Boskiej komedii” jawi się jako złudna, mamiąca duszę i myśli bohatera piękność. Jej urok okazuje się powierzchowny w chwili, gdy poeta uczuje w sobie żądzę władzy i sławy, wówczas odsłania swoje karykaturalne oblicze. Mistrz słowa musi tworzyć literaturę z materii życia i pozostawać wierny każdej z tych wartości. Technika tworzenia nie jest najistotniejsza, chodzi o przesłanie prawdy, którą poezja musi odkrywać i ukazywać. W „Nie – Boskiej komedii” poezję ucieleśnia Dziewica, poetą jest Hrabia Henryk, a symbolem sławy i wielkości orzeł. Dziewica to nie żywa, czarowna istota, a jedynie wytwór diabelskich mocy odziany w pozornie strojne szaty, zaś orzeł to okropne ptaszysko „zdjęte z palu” i „wypchane w piekle”, lecz skutecznie zwodzące wyobraźnię poety – Henryka. Ten ulega marzeniom i staje się przyczyną nieszczęścia swojej rodziny. Poezja jest zatem przekleństwem – koszmarną klątwą ciążącą nad rodem Hrabiego. Motyw sztuki jako choroby Poezja, tożsama ze sztuką, przedstawiona w dziele Krasińskiego nosi piętno choroby i znaczy nim bohaterów dramatu – rodzinę Hrabiego. Henryk marzy o poetyckiej sławie, ma wielkie ambicje, lecz porzuca je i żeni się z Marią, którą opuszcza, gdy tylko pojawia się „kochanka lat młodych” - Dziewica. Wtedy Żona, by dorównać Mężowi i być godną jego miłości, błaga Boga o dar poezji. Stopniowo też popada w stan odrętwienia umysłu – cierpi na obłąkanie. Podobnie dzieje się w przypadku małego Orcia. Maria przed śmiercią błogosławi nowo narodzone dziecię i przeklina je, jeśli nie zostanie poetą.  Chłopiec zdradza poetycki talent, lecz z czasem traci wzrok i popada w szaleństwo. Przemawia językiem poezji i kontaktuje się z duchami, jego życie toczy się na płaszczyźnie wyobrażeń. Sztuka wiąże się w „Nie – Boskiej komedii” z cierpieniem, a ostatecznie prowadzi do śmierci.  Motyw miłości i rodzinnego szczęścia  Początkowo Pan młody jest zakochany w swojej małżonce. Uwielbia ją, wydaje mu się ona najpiękniejsza, ale gdy pojawia się Dziewica nie potrafi oprzeć się jej urokowi. Mówi do Żony: „(...) czuję, że powinienem cię kochać”. Tym wyznaniem sprawia Marii ból, przyprawia ją o rozpacz. Porzuca małżonkę i podąża za kochanką. Harmoniarodzinnego szczęścia zostaje zachwiana. Henryk przyczynia się do cierpień najbliższych. Wie, że nie sprawdza się także w roli ojca. „O synu, przebacz, żem ci dał życie (...)”, jest pośrednią przyczyną śmierci członów swojej rodziny.  Motyw rewolucji  Rewolucja w „Nie – Boskiej komedii” ukazana jest jako bunt warstw najniższych przeciwko warstwom uprzywilejowanym. Biorą w nim udział także niektórzy reprezentanci możnowładztwa, myśliciele, artyści, czyli ci, którzy zachłysnęli się ideologią wolności. Lud składający się z rzeźników, lokai, chłopów, rzemieślników zwraca się przeciwko arystokracji i szlachcie. Rewolucjoniści, na czele których stoi Pankracy, żądają prawa do wolności i godnego traktowania. Sami jednak opierają swoje działania na zbrodni i nikczemności. Poniżają jeńców – panów i skazują ich na śmierć, zwykle sami wykonują wyroki. Niszczą tradycję i obyczaje, depczą wiarę w Boga, nie szanują i nie uwzględniają żadnych praw. Jest to obraz krwawej rewolty mającej na celu obalić archaiczny ład społeczny. Ów bunt neguje hierarchię wartości, przez co wypacza sens przedsięwzięcia zmierzającego ku budowie lepszego świata wspartego na idei demokracji. Rewolucyjne walki toczą się w Okopach Świętej Trójcy – warowni symbolizującej obronę chrześcijaństwa. Motyw dziecka  Jerzy Stanisław czyli Orcio przychodzi na świat, gdy jego ojciec zaczyna odczuwać, że jego życie stało się monotonne, że zapomniał o młodzieńczych ideałach. Henryk „znika” z domu tuż przed chrzcinami niemowlęcia. Matka pragnie, by jej syn był poetą, potem Maria umiera i dzieckiem opiekuje się ojciec, który zdążył już rozpoznać fałszywy urok kochanki. Orcio nie jest typowym chłopcem, bywa zamyślony, nie bawi się z rówieśnikami, czasem choruje. Jako dziesięciolatek recytuje poezję, która „zalega” w jego głowie i musi zostać wypowiedziana. Ma kłopoty ze wzrokiem, a niebawem przestaje widzieć. Pozostaje mu życie w sferze wyobrażeń, co z czasem prowadzi go do obłędu. Lekarze nie znajdują antidotum na jego „poetyckie dolegliwości”. Szkic Orcia to portret Krasińskiego z lat młodzieńczych – zdolnego dziecka o skłonnościach poetyckich, niezwykle wrażliwego, cierpliwego, kochającego i naznaczonego cierpieniem. Orcio kojarzy się z niewinnym aniołem. Z jego postacią kontrastują dzieci z obozu rewolucjonistów, które zostały „napiętnowane” ideą rewolucji. Ich „zabawkami” są szydło lub głowa arystokraty – to obraz przyszłego bestialskiego pokolenia. Motyw szaleństwa  Napiętnowani szaleństwem w dramacie Krasińskiego są żona Hrabiego Henryka i ich syn Orcio. Obydwoje cierpią przez dar poezji, który jawi się jako opętanie. W szpitalu dla obłąkanych słychać głosy wariatów, którzy na swój sposób interpretują rzeczywistość i cierpią na manię wielkości. Każdemu z nich wydaje się, że wypełnia określone posłannictwo: jeden podaje się za nowe wcielenie Mesjasza, drugi za wodza rewolucji, inny za króla. W głosach obłąkanych brzmią mroczne przepowiednie, a postaci chorych przypominają o kalectwie – niedoskonałości świata i urojonych ambicjach człowieka.  Motyw śmierci i samobójstwa Śmierć pojawia się na kartach „Nie –Boskiej komedii”wielokrotnie. Na początku umiera Maria, jakiś czas później ginie od kuli Orcio. Rewolucja sieje spustoszenie i śmierć. Katem jest człowiek, ofiarą inny człowiek, a instrumentami zabijania dawne narzędzia pracy (noże, siekiery, kosy). Społeczność jest podzielona i ci, którzy niegdyś byli pokrzywdzeni, sami sprawiają ból i wykonują wyroki. Śmierć wiąże się z krwawą zemstą. Każda zbrodnia zyskuje miano wielkiego czynu i nobilituje zabójcę.Mnóstwo śmierci widać w Okopach Świętej Trójcy, gdzie walają się trupy zabitych chrześcijan. Śmierć w „Nie – Boskiej komedii” kojarzona jest z ciemną otchłanią. W taką otchłań skacze ostatni z arystokratycznego rodu – Hrabia Henryk. Desperacki akt samozagłady pieczętuje jego honorową walkę. Ku zagładzie i śmierci zdąża świat i ludzkość, o czym można wnioskować, interpretując ostatnią scenę dramatu – apokaliptyczną wizję zwiastującą powtórne przyjście Chrystusa. Motyw Boga Rewolucjoniści szargają wizerunek Boga i kpią ze wszystkich zasad. Niszczą świątynie i oddają się lubieżnym rytuałom, które odprawia kapłan nowej wiary – Leonard. Wódz buntowników to ateista. Jedynie Henryk i garstka arystokratów bronią kultury chrześcijańskiej. Bóg w wyobrażeniach Hrabiego jest wielkim świetlistym punktem pośród ciemności, promienieje, lecz nic nie oświeca. W końcowej scenie dramatu obraz Opatrzności jest całkowicie odmienny – Boża moc wręcz oślepia i niszczy.Żona Henryka prosi Boga o dar poezji. Niejednokrotnie o natchnienie błaga Stwórcę Henryk, lecz Bóg inaczej odpowiada na modlitwy – ironicznie, jakby karząc człowieka za próby dorównania Mu potęgą. Jego oblicze w scenie ostatniej jawi się jako srogie, ze złowieszczym, porażającym spojrzeniem, którego nie da się znieść. Bóg karze wówczas za grzechy, przypomina o swojej władzy nad światem.  Motyw wolności  Rzecznikiem idei wolności jest Pankracy. Marzy mu się kraj, w którym wszyscy ludzie będą braćmi, ich prawa zostaną zrównane, a hierarchia społeczna zniesiona. Utopijna to wizja demokracji, zresztą bardzo nieetycznej, bo korzeniami tkwiącej w cierpieniu i zbrodni. Wolność obywatelska okazuje się ułudą, bowiem realia życia społecznego narzucają pewne ograniczenia, a podziały między ludźmi zawsze się ujawniają. Sukcesywnie dokonuje się podział na klasy społeczne, a wolność bywa zagrożona. Całkowita niezależność nigdy nie jest możliwa, ale zawsze pozostaje pragnieniem i rozpaczliwym krzykiem uciskanych. Motyw apokalipsy Pośród wielu interpretacji pojawia się i taka, że „Nie – Boska komedia” jest wizją apokalipsy, a przecież o takiej mówią obecni w dramacie szaleńcy, zatem mamy tu do czynienia z katastroficzną utopią, kasandrycznym (pesymistycznym) wyobrażeniem autora.	Część 1. Winę za niepowodzenia Męża (nie sprawdza się w roli męża i ojca) ponosi fałszywa poezja . Chór Złych Duchów nasyła na bohatera piekielne majaki. Reprezentują one złudne i niszczące idee: Dziewica - absolutyzację miłości,Sława - pychę i wzgardę dla ludzi, właściwe wybujałemu indywidualizmowi, Eden - utopijne marzenia o życiu szczęśliwym i wolnym na łonie natury. Uwiedziony wizjami poeta zaniedbuje obowiązki domowe, czym doprowadza żonę do obłędu i śmierci, zaś syna do utraty wzroku (krytyka typowo romantycznego stosunku bohatera do życia). Część 2. Ostateczne rozwiązanie wątku rodzinnego. Ujawnia się przeznaczenie Orcia, który ma zginąć jako prawdziwy poeta (naznaczony przekleństwem proroków). Ojcu głos Anioła Stróża wskazuje szansę zbawienia przez miłość biednych bliźnich - praktykowanie ewangelicznej moralności. Mąż nie podporządkowuje się temu wezwaniu (Krasiński nie w pełni potępia bohatera, jego postawie nadał cechy tragicznej wzniosłości). Część 3. Hrabia Henryk staje na czele ginącej arystokracji rodu i pieniądza, skupionej w Okopach Świętej Trójcy. Jego przeciwnikiem jest Pankracy (wszechwładca) - radykalny ideolog stojący na czele zwycięskiej rewolucji biednych i głodnych , wspierany przez młodego, fanatycznego i zdeprawowanego kapłana, Leonarda. Mąż zwiedza w przebraniu obóz przeciwnika, ogląda bluźniercze obrzędy nowej wiary oraz manifestacje zemsty zbuntowanego tłumu. W scenie dyskusji z Pankracym (starcie racji świata odchodzącego w przeszłość i świata nowego) osądza, że są to wszystkie stare zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże . Natomiast Pankracy przeświadczony jest, że powstaje nowy świat, swoisty raj sprawiedliwości. Ugoda pomiędzy antagonistami jest niemożliwa. Część 4. Bezpośrednie starcie zbrojne pomiędzy obozami. Arystokraci zaprezentowani zostali jako ludzie słabi, tchórzliwi i podli, Henryk potępiony, bowiem nic nie kochał, nic nie czuł prócz siebie . Po śmierci Orcia (ginie trafiony kulą) i samobójstwie Męża (rzuca się w przepaść z okrzykiem Poezjo, bądź mi przeklęta ) Pankracy z Leonardem odbywają sąd nad pokonanymi. Wódz rewolucji - marzący o odkupieniu dzieła zniszczenia przez budowę szczęśliwej przyszłości - odczuwa niepokój. Gdy ukazuje mu się wizja Chrystusa-Mściciela, ginie od jej siły ze słowami (przypisywanymi Julianowi Apostacie): Galilaee, vicisti! (Galilejczyku, zwyciężyłeś!). Zakończenie utworu wynika z logiki myśli historiozoficznej Krasińskiego. Pankracy - samowolnie sięgający po atrybuty władzy boskiej - staje twarzą w twarz z Bogiem i ginie jako samozwaniec. Bóg jest mistrzem w dziele stworzenia i On jedynie potrafi tworzyć historię.Symboliczna postać Chrystusa w finale może być interpretowana dwojako: (optymistycznie) nadchodząca epoka będzie czasem jakiegoś nowego chrześcijaństwa i odrodzonego Kościoła, (pesymistycznie) dzieje świata nie będą miały już dalszego ciągu i Bóg przecina bieg historii, gdyż dopełnia się miara ludzkich nieprawości.
BOLESŁAW PRUS Lalka	Motyw miasta  - Warszawa Wielu twierdzi, że „Lalka" Bolesława Prusa to szczytowe osiągnięcie urbanizmu w dziewiętnastowiecznej literaturze polskiej. Autor wiernie oddaje topografię miasta, rozmieszczenie ulic, placów, parków. Można przeczytać o Placu Ujazdowskim, gdzie grali kataryniarze, a ludzie bawili się na huśtawkach; Alejach Ujazdowskich - trasie spacerów bogatych mieszkańców Warszawy - czy o wyścigach konnych, odbywających się na Polach Mokotowskich. Autor opisuje również dzielnicę biednych mieszkańców Warszawy - Powiśle, odwiedzoną przez Wokulskiego. Ulice Browarna, Radna czy Dobra to rejony nędzy.  Spoglądając wraz z Wokulskim z Powiśla na Wisłę zobaczymy Saską Kępę, a dalej kontury Pragi. Krajobraz miejski pokazany jest z jego ruchliwą zmiennością, charakterystycznymi widokami oraz kontrastami społecznymi i obyczajowymi. Widoczne jest miasto rozległe i różnorodne, z miejscami magicznymi, jak i takimi, gdzie lepiej nie zapuszczać się samotnie nocą. Wspaniałe gmachy śródmieścia, eleganckie Krakowskie Przedmieście przeciwstawione zostają walącym się ruderom czy śmietnikom nieopodal Wisły, z której Warszawa czerpie wodę. Wokulski marzy, że dzięki obwarowaniu brzegu rzeki bulwarami mogłyby stanąć tam budynki mieszkalne i sklepy. Byłaby to najpiękniejsza dzielnica miasta. W ówczesnej Warszawie brakuje jednak inwestorów, koniecznych pieniędzy i rozmachu.Warszawa z powieści Prusa dopiero się rozrasta, rozbudowuje. W dziewiętnastym wieku liczy około osiemdziesięciu tysięcy mieszkańców, daleko więc jej więc do dwumilionowego Paryża. Zamieszkują ją w przeważającej większości ludzie pochodzenia mieszczańsko-ludowego. Stąd na przykład festyny ludowe na Placu Ujazdowskim. W centrum Warszawa nie odznacza się żadną osobliwością. Dorożki pędzą w określonych kierunkach lub stają bez powodu, w obie strony ciągną się potoki ludzi. Warszawa z powieści Prusa jest smutnym miastem, jednoczenie zaś - skomplikowanym. Bez odpowiedniego przewodnika, który poprowadziłby czytelnika bezpiecznymi ulicami do właściwych miejsc i życzliwych ludzi, można się tu zgubić. Paryż  To miasto prawdziwie nowoczesne, wielka aglomeracja o ogromnym tempie życia, dynamice i wspaniałych perspektywach. Pisarz idealizuje jego obraz, przedstawiając jako miejsce wręcz utopijne, w którym żyje szczęśliwe społeczeństwo: "Eh! ja tobie mówię, cud, nie miasto".  Tu przestrzeń jest o wiele większa niż w Warszawie, w latach 1878-79 mieszka w Paryżu około dwóch milionów ludzi. Pisarz jest zachwycony ogromem miasta: długimi ulicami i domami wysokimi na pięć pięter. Główny bohater - Wokulski - przechadzając się ulicami Paryża, ogląda wielkie place, zabytkowe bramy, ogrody; zwiedza pałace i muzea. Męczy go jednak wszędobylski hałas i nieustanny ruch powozów, omnibusów i pieszych, ludzie są zaś według niego jakby "owładnięci potrzebą ciągłego komunikowania się".  Gdy Wokulski uświadamia sobie ogrom miasta, dochodzi do wniosku, że nigdy nie będzie się w nim orientować. Dla człowieka z prowincji Paryż jawi się jako zbudowany bez jakiejkolwiek logiki. Im dłużej jednak Wokulski w nim przebywa, im lepiej go poznaje, tym bardziej zaczyna zauważać, że jednak Paryż posiada plan i logikę. W mieście tym istnieją "całe dziedziny prac ludzkich i jakiś porządek w ich układzie". Prus pisze, że Paryż to "wielkie miasto, [które] jak roślina i zwierzę, ma właściwą sobie anatomię i fizjologię". Motyw arkadii  Bolesław Prus opisuje majątek szlachecki prezesowej Zasławskiej jako miejsce piękne, otoczone lasami, nieskażone cywilizacją, a stworzone ręką wcielającej w życie postulaty pozytywistów kobiety. Wokulski doskonale się tu czuje. Jest zauroczony miejscem i odradza prezesowej budowę cukrowni, mogącą mieć na nie negatywny wpływ.W Zasławku działa przedszkole dla dzieci chłopskich, są mieszkania i jedzenie. Ludzi starych i niedołężnych prezesowa otacza opieką, zapewniając im lekką pracę - wyplatanie koszy. Zasławska umiejętnie wciela w życie postulaty pracy u podstaw, dzięki czemu o jej majątku można mówić jak o arkadii, miejscu pięknym i spokojnym, gdzie można doskonale wypocząć i zregenerować siły. Motyw kobiety  Szczególną uwagę poświęca Bolesław Prus Izabeli Łęckiej. Autor stworzył postać posągowo piękną. Dwudziestopięcioletnia Izabela wychowała się w zbytku i luksusach. Jest wyrachowaną egoistką, wyobraża sobie, że tylko jej należą się hołdy ze strony licznych wielbicieli. Cechują ją przesądy klasowe. Ludzie istnieją dla niej, by jej służyć; nie umiałaby poświęcić się dla innych, nie potrafi właściwie zająć się chorym ojcem. Można odnieść wrażenie, że jest kobietą pustą i głupią.Praca to dla Izabeli kara za grzechy, a ludzie ją wykonujący to swego rodzaju pokutnicy, należący do niższego gatunku niż ona sama. Łęcka nie rozumie zasadności zarabiania pieniędzy, nie wie, skąd bierze je ojciec, nie ma pojęcia, co to są procenty. Izabela troszczy się tylko o swoje przyjemności: musi posiadać powóz, konie, piękne suknie, chce bywać na salonach. Nie umie kochać, doskonale natomiast flirtuje. Prus stworzył kobietę piękną i próżną, spóźnioną ze swymi wymaganiami w stosunku do epoki, w której przyszło jej żyć - kobietę, która mogła być obiektem szalonej miłości, być może samobójstwa, tracącą natomiast niestety przy bliższym poznaniu. Motyw miłości „Lalka" to powieść o miłości. Osią konstrukcyjną utworu, niezbędną do zobrazowania dwóch różnych środowisk, z których wywodzą się główni bohaterowie powieści, jest romantyczna, nieszczęśliwa miłość kupca Stanisława Wokulskiego do arystokratki, Izabeli Łęckiej. Wokulski za wszelką cenę chce należeć do świata Izabeli i podejmuje w tym celu różnorodne działania: nawiązuje kontakty w Resursie Kupieckiej, uczestniczy w kweście wielkanocnej i w święconem u hrabiny, zaproszony zostaje na sesję u księcia i obiad do Łęckiego. Przejmuje też upodobania i zwyczaje arystokratyczne: kupno powozu, nauka angielskiego, udział w wyścigach, pojedynek. Wszystko to czyni nie dla zaspokojenia swych ambicji, a po to, by zdobyć Izabelę. Jednocześnie ma wyrzuty sumienia z powodu zdrady młodzieńczych ideałów, odczuwa wobec siebie niechęć i pogardę. Dostrzega różnice między swoim światem a światem Izabeli: "Co się tu łudzić: ona i ja to dwa różne gatunki istot, naprawdę jak motyl i robak. Mam dla jej skrzydeł opuszczać swoją norę i innych robaków?... to są moi - ci, którzy leżą tam na śmietniku "Wokulski idealizuje swą wybrankę. Łudzi się, że odwzajemni ona jego uczucia i oboje połączeni zostaną związkiem małżeńskim. To dla Izabeli Stanisław kupuje kamienicę Łęckiego, dla niej jedzie do Bułgarii, by dorobić się majątku, dla niej wraca z Paryża od profesora Geista. Wszystko na nic, Izabela nie docenia i nie rozumie Wokulskiego. Widzi w nim pokornego sługę, który musi nadskakiwać księżniczce. Łęcka okazuje się wyrachowaną, zubożałą panną, która z konieczności ma wyjść za niekochanego człowieka, nie chce jednak zrezygnować z salonowego kokietowania i flirtów ze Starskim. Jest zadufana w sobie: „Z salonów Kwirynału do sklepu to już nie upadek, to hańba”. Małżeństwo z Wokulskim - człowiekiem należącym w mniemaniu Izabeli do niższej klasy społecznej - byłoby zbyt wielkim poświęceniem. Dwulicowa arystokratka być może nawet doprowadza do samobójstwa Stanisława. To miłość staje się przyczyną klęski głównego bohatera „Lalki". Motyw przyjaźni  Ignacy Rzecki darzy Stacha prawdziwie serdeczną i szczerą przyjaźnią. Żywo interesują go wszystkie poczynania Wokulskiego, jego sukcesy finansowe i społeczne. Przestrzega go też przed porażkami. Jest oddany i bezinteresowny. Rzecki martwi się problemami Stanisława, zwłaszcza że ich nie rozumie. Szczególnie niepokoi go uczucie Stanisława do Izabeli Łęckiej. Ignacy chciałby, by Wokulski ożenił się z panią Stawską.	Wątek miłosny. Najbardziej widocznym wątkiem powieści jest wątek miłosny. Jego zasadniczy zrąb osnuty jest wokół postaci Wokulskiego i Izabeli, ale jest jeszcze kilka innych par a także osoby związane z Wokulskim (Stawska) oraz z Łęcką (Starski i przygodni adoratorzy). Od pewnego momentu życie kupca organizuje tylko i wyłącznie uczucie do Izabeli. Można więc mówić, że wątek miłosny jest wątkiem głównym, gdyż dotyczy bezpośrednio losów Wokulskiego, na które składa się akcja powieści. Jest ono głównym motorem jego działań i stanowi motywacje dla niemal wszystkich zdarzeń, składających się na akcję Lalki. Tym samym wątek miłosny jest również wątkiem dziejów głównego bohatera. Wątek Rzeckiego. Wątek ten wyróżniony został nawet poprzez poświęcenie bohaterowi osobnych rozdziałów na jego pamiętnik. W pamiętniku tym zapisuje on swoje dzieje, a także relacjonuje i komentuje bieżące wydarzenia. Poprzez wspomnieniowe retrospekcje poszerza on perspektywę czasową oraz łączy się ściśle z funkcjonowaniem historii w utworze. To właśnie w pamiętniku Rzeckiego pojawiają się komentarze do ówczesnej i dawniejszej sytuacji politycznej Europy, to tu przywoływana jest większość ważnych wydarzeń historycznych. Wątek społeczno-obyczajowy. Prus ukazał losy bohaterów na tle tego, co dzieje się w świadomości społecznej. Postawił w Lalce niekorzystna diagnozę ówczesnego społeczeństwa, które jako zbiorowość nie potrafiło docenić jednostek wybitnych. Tu splatają się różne wątki poboczne, np. wątek baronostwa Krzeszowskich, traktujący o rozpadzie polskiej rodziny, wątek dotyczący demitologizacji romantycznych i pozytywistycznych ideałów, czy też wątek dotyczący sposobów życia różnych grup społecznych. Wątki epizodyczne Przykładem wątku epizodycznego jest historia studentów (pełniący funkcję humorystyczną) czy proces o lalkę. Powieść Prusa ma wiele różnych perspektyw, odczytań interpretacyjnych. Oto kilka problemów, które porusza: - aspekt filozoficzny - opowieść o ludzkich dążeniach, sposobie postrzegania świata (np. idealizm Rzeckiego czy scjentyzm Ochockiego), wielości ludzkich charakterów i motywów postępowania, - aspekt społeczno-obyczajowy – sportretowana różnorodna i bogata struktura społeczna XIX-wiecznych mieszkańców Warszawy. Występuje dokładny, panoramiczny opis stolicy, - aspekt patriotyczny – idealistyczne wspomnienia powstania i marzenia o przyszłości, ujawniające się w Pamiętniku starego subiekta (Ignacego Rzeckiego), - aspekt psychologiczny – historia nieodwzajemnionej miłości, odrzuconych uczuć, niespełnionych pragnień (Stanisław Wokulski).
ELIZA ORZESZKOWA Nad Niemnem	Oprócz nadrzędnego motywu rzeki, wyeksponowane zostały inne: motyw miłości, małżeństwa, samotności, marzycielstwa powstania styczniowego, patriotyzmu, konfliktu pokoleń, szlacheckiego dworku i arkadii. Motyw miłości  Wyobrażony poprzez związek Justyny i Jana jest osnową utworu. Wokół niego koncentrują się inne wątki. Justyna i Jan wyobrażają miłość idealną, zdolną pokonać wszelkie przeszkody. Podobną wymowę ma przytoczona w powieści legenda o Janie i Cecylii – protoplastach i założycielach rodu Bohatyrowiczów. Wzorzec miłości idealnej sugeruje nadrzędność tego uczucia wobec innych, autorka wyznacza mu tak istotną rolę, ponieważ wszelkie działania człowieka pozbawione emocjonalnego fundamentu wydają się trudne do realizacji, czasem nawet bezwartościowe (np. Różyc). Motyw małżeństwa Pojawia się w dziele Orzeszkowej jako kwintesencja niespełnienia, zwłaszcza niespełnionej miłości. Pary małżeńskie funkcjonują na zasadzie wzajemnego przebywania „obok siebie”. Uczucia małżonków uczucia dawno wygasły. Nieszczęśliwi są Benedykt i Emilia, Zygmunt i Klotylda. „Kompromisowy” jest związek Bolesława i Marii Kirłów (pani Kirłowa toleruje zachowanie męża). Warto zauważyć, że nieszczęśliwe małżeństwa znajdują się zwłaszcza wśród szlachty i arystokracji. W zaścianku problem nieudanych związków nie istnieje. Tu „budulcem” miłości jest wzajemne wsparcie, wspólna praca i wychowywanie dzieci. Motyw samotności Uczucie samotności dotyka wielu bohaterów. Jest ono najczęściej następstwem nieszczęśliwej miłości. Justyna po zakończeniu znajomości z kuzynem Korczyńskim czuje się opuszczona i zagubiona. Marta odrzuciwszy Anzelma, cierpi w ukryciu, podobnie Anzelm – stopniowo popada w apatię, a symbolem jego samotności jest „duszna choroba”, która izoluje go od świata. Wyalienowani są też pani Emilia Korczyńska i jej mąż Benedykt – ci wzajemnie nie spełniają swoich oczekiwań, każde z nich oddzielnie brnie przez życie. Samotna jest także Teresa, która stale marzy o miłości. Motyw marzycielstwa Zwykle związany jest z Justyną. Gdy bohaterka przeżywa, bądź przeżyła coś niezwykłego, towarzyszą jej marzenia senne. Dzieje się tak np. w momencie, kiedy Justyna poznaje legendę o Janie i Cecylii oraz historię Mogiły. Nie bez znaczenia jest tu postać Jana – w marzeniach panna Orzelska widzi siebie jako jego żonę. We śnie czuje pocałunki ukochanego: „Lecz sen czy marzenie niosły jej te pocałunki nie od gwiazdy dnia może, ale od kogoś innego, innego...”. O wielkiej, romantycznej miłości marzy pani Emilia oraz Teresa. Swoje wizje czerpią z lektury romansów. Motyw powstania styczniowego Jest bardzo charakterystyczny dla całokształtu dzieła. Autorka, powracając do tego historycznego wydarzenia, przypomina o tożsamości narodowej i wspólnocie społecznej. Mit powstania styczniowego tkwi w świadomości bohaterów, pamięta o nim starsze pokolenie – to, które brało udział w walkach (Anzelm) oraz kolejne - pielęgnujące wspomnienia o powstańcach (Jan, a później także Justyna). Wspomniany wątek ma nawiązywać do tradycji, krzewić wartości patriotyczne, wskrzeszać nadzieje na odzyskanie niepodległości. Motyw patriotyzmu Unaocznia się nie tylko we wspomnieniach dotyczących powstania styczniowego, choć te są znamienne, bo uosabiają istotne wartości społeczno – narodowe. Patriotyzm zauważalny jest w postawach bohaterów, zwłaszcza Benedykta Korczyńskiego, który w czasie popowstaniowych represji walczy o utrzymanie majątku. Benedykt osobiście nie bierze udziału w walkach niepodległościowych, ale, jako jedyny z braci, pragnie zachować ojcowiznę. Staje się w ten sposób nie tylko spadkobiercą ziemi, ale i dziedzicem tradycji stanowiącej o wartości narodu. Motyw konfliktu pokoleń Pokoleniowy spór obejmuje głównie seniora i juniora rodu Korczyńskich. Spór Benedykt – Witold dotyczy różnic światopoglądowych oraz kwestii wychowawczych. Senior Korczyński, pozbawiony złudzeń i nadziei, opowiada się za tradycyjną formą zarządzania majątkiem, nie widzi konieczności „unowocześniania” gospodarki, pozostaje „konserwatystą” również w kwestii relacji z zaściankiem. Przeciwną wizję reprezentuje jego syn. Ten optuje zwłaszcza za „naprawą” stosunków sąsiedzkich, co mogłoby polepszyć położenie zarówno dworu, jak i zaścianka. W istocie każdy z nich pragnie tego samego – „rekonstrukcji” korczyńskich dóbr, ale obydwaj reprezentują inne strategie realizacji celu.  Motyw szlacheckiego dworku  Akcja powieści rozgrywa się często w siedzibach szlachty: w Korczynie, w Olszynce, czy w Osowcach. Narratorka przybliża każde z tych miejsc, wskazując na ich szczególne cechy. Opisuje położenie siedzib, komnaty, salony itp. Szlacheckie dwory z „Nad Niemnem” nie są pełne przepychu, widać w nich skromność, prostotę, nawet zubożenie. Są to miejsca raczej smutne, w których cierpią samotni bohaterowie, tylko niewielki dworek w Olszynce dzięki „zabieganej” pani Kirłowej tętni życiem. Opozycją „pochmurnych” dworów jest słoneczny bohatyrowicki zaścianek, w którym toczy się pracowity kołowrót życia.  Motyw arkadii Wyobrażony został dzięki opisom przyrody. W zasadzie tylko przyroda tworzy idealny, spójny obraz. Jej piękno otacza wszystko wokół: dworki szlacheckie i bohatyrowicki zaścianek, problemy powieściowych postaci, ich życie i obowiązki. Natura współgra z nastrojami bohaterów, wyznacza rytm egzystencji. Człowiek wpisany w jej cykl może czuć się szczęśliwy, ale pod warunkiem, że on również rozumie „nastroje” przyrody, akceptuje je i godzi się na współzależność.	Główne wątki : 1. Miłość Justyny Orzelskiej do Jana Bohatyrowicza. Panna jest przedstawicielką zubożałej szlachty, a młody Jan zagrodowym szlachcicem. 2. Konflikt między dworem Korczyńskich a zaściankiem Bohatyrowiczów o szkodę w zbożu (relacja dwór -zaścianek); problemy finansowe Benedykta Korczyńskiego. 3. Konflikt między Benedyktem Korczyńskim a jego synem, podłożem sporu jest odmienny stosunek obu panów Korczyńskich do Bohatyrowiczów. Wątek poboczny: Tradycje związane z historycznymi wydarzeniami dotyczącymi walk narodowowyzwoleńczych - Mogiła poległych 40 powstańców styczniowych - oraz tradycje rodowe Bohatyrowiczów - grób Cecylii i Jana.
MARIA KONOPNICKA Mendel Gdański	Żyd – nowela porusza problem asymilacji Żydów oraz prześladowania wyznawców judaizmu. Główny bohater – Mendel Gdański – od urodzenia jest warszawiakiem, pracuje w tym mieście i martwi się sytuacją Polski na arenie międzynarodowej. Mimo tego ludzie dają mu do zrozumienia, że zawsze będzie Żydem, ponieważ Żyd to zawsze Żyd. Gdański jest praktykującym Żydem. Wychowywał wnuka w poszanowaniu dla kultury i tradycji żydowskiej, zachowując wszystkie obyczaje związane z obrzędowością. W piątki spożywał z wnukiem obiad składający się z ryby, makaronu i wypieczonej kaczki. Gdański stawiał wtedy na stole świecznik, zakładał czarny żupan, jarmułkę (okrągła, aksamitna czapeczka noszona głównie przez Żydów), buty z długimi cholewami, natomiast wnuczek przypinał sobie świeży kołnierzyk i czyste mankiety i obydwaj stawali przed zastawionym stołem. Mendel nakładał tałes (z hebrajskiego była to uroczysta szata w białe i czarne pasy, nakładana przez Żydów podczas modlitwy), brał do ręki modlitewnik i zaczynał śpiewać. Na koniec, po błogosławieństwie, dziadek i wnuk jedli szabasowy posiłek.  Konopnicka stworzył inny model Żyda. Tak jak w Ziemi obiecanej Reymonta czy Lalce Prusa mamy obraz chciwego, dbającego jedynie o pomnożenie pieniędzy semitę, tak u niej Mendel jest przykładem człowieka skromnego, uczciwego, kochającego ponad życie wnuka, który stanowił treść jego dni.  Dziecko - Jakub – bohater noweli - jest dziesięcioletnim uczniem warszawskiego gimnazjum. Od urodzenia wychowuje go dziadek, ponieważ jego matka, najmłodsza córka Mendla – Lija- umiera przy porodzie (o ojcu nic niewiadomo). Kubuś jest dla dziadka lustrem, w którym widzi swą zmarłą żonę Resię i ukochaną córkę Liję. Starzec pokładał w nim wszystkie nadzieje, wpajał szacunek dla innych, uczył tolerancji i dumy, wychowywał w myśl zasad asymilacji, posyłając chłopca do polskiej szkoły. Nie zabrakło w edukacji Jakuba informacji o jego żydowskich korzeniach i kultywowaniu tradycyjnych obrzędów. Chłopiec odmawiał razem z dziadkiem modlitwy, a co piątek spożywał z nim specjalny, szabasowy posiłek. Gdy delikatny i wrażliwy bohater został zaatakowany przez chuligana, który zabrał mu czapkę i pogardliwie nazwał „Żydem”, od razu przybiegł do dziadka po pomoc i radę. Ten wytłumaczył mu, że to w Warszawie, gdzie chłopak się urodził, jest jego miejsce: „- Nu, co to jest Żyd? Nu, jaki ty Żyd? Ty się w to miasto urodził, toś ty nie obcy, toś swój, tutejszy, to ty prawo masz kochać to miasto, póki ty uczciwie żyjesz. Ty się wstydzić nie masz, żeś Żyd. Jak ty się wstydzisz, żeś ty Żyd, jak ty się sam za podłego masz, dlatego żeś Żyd, nu, to jak ty możesz jakie dobro zrobić dla to miasto, gdzie ty się urodził, jak ty jego kochać możesz?... Nu?...”. Mimo nauk dziadka, chłopiec nie ma jeszcze na tyle ukształtowanej świadomości narodowej i nie jest tak odważny, by przeciwstawić się oprawcom, których najzwyczajniej się boi.  Miasto – obok postaci Gdańskich, w noweli bohaterem jest także Warszawa z końca XIX wieku. Jest opisana jako miasto spokojne i bezpieczne, aż do momentu ataku na introligatora. Wówczas przestaje być ukochaną „małą ojczyzną” bohatera. Obcość – obcość jest w utworze problemem kluczowym. Choć główny bohater nie czuł się obco wśród Polaków, o czym starał się przekonać zegarmistrza, to jednak napastliwy tłum boleśnie mu to uświadomił. Gdański zdał sobie sprawę, że choć robił wszystko dla Polski, to tak naprawdę dla jej mieszkańców zawsze będzie chciwym Żydem. Prześladowanie – Maria Konopnicka porusza problem prześladowania żydów, z którym stykała się również na co dzień. To właśnie ciągłe ataki na semitów stały się przyczyną napisania noweli, w której obnażyła małość i tępotę prześladowców.
BOLESŁAW PRUS Kamizelka	Kamizelka Motyw kamizelki jest bardzo ważny dla odczytania sensów noweli. Świadczy o tym już tytuł historii. A. Matuszewska, prekursorka najnowszego nurtu badań nad dziewiętnastoletnią nowelistyką, w swej pracyzatytułowanej Pozytywistyczne parabole, dostrzegła w nowelistyce lat osiemdziesiątych XIX wieku „silną skłonność do paraboliczności”. Objawia się ona w tytułowaniu nowel, które często sugeruje symboliczny sens danego przedmiotu.Opis wyglądu kamizelki otrzymujemy już na początku noweli: „Oto ona. Przód spłowiały, a tył przetarty. Dużo plam, brak guzików, na brzegu dziurka, wypalona zapewne papierosem. Ale najciekawsze w niej są ściągacze. Ten, na którym znajduje się sprzączka, jest skrócony i przyszyty do kamizelki wcale nie po krawiecku, a ten drugi, prawie na całej długości, jest pokłuty zębami sprzączki”. Owa relacja jest wstępem do opowiedzenia przez narratora – obecnego właściciela, historii tej części garderoby. To właśnie kamizelka spaja ze sobą historię opowiadacza oraz jego sąsiadów, czyli znajomego małżeństwa. Tytułowe okrycie, towarzyszące poszczególnym etapom akcji, zarówno właściwej jak i retrospektywnej, pełni rolę organizującą fabułę noweli oraz rozwijającą główny wątek. Czyni to, ponieważ to właśnie dzięki kamizelce poznajemy problematykę opowieści. Tytułowa kamizelka, wspomniana w historii dwadzieścia dziewięć razy, nie występuje jedynie jako przedmiot, ponieważ niesie tak zwane „sensy naddane”. Jest przecież milczącym świadkiem tragedii kochającego się, acz biednego małżeństwa, zmagania się człowieka z chorobą oraz symbolem siły i bezgraniczności ludzkiej miłości. O tym, że kamizelka traktowana jest niemalże jak osoba świadczą występujące w noweli liczne animizacje. Przykładem mogą być określenia „pokłuty zębami sprzączki” czy „chora kamizelczyna”. Śnieg Prócz tytułowej kamizelki, jest on równie ważnym motywem noweli. Pełni tak ważną rolę, ponieważ pozwala wykryć sensy „nadane” całości. Prus dzięki wprowadzeniu tego motywu uogólnił zarówno losy bohaterów, jak i narratora. Choć słowo „śnieg” pojawia się w utworze tylko siedem razy, co w porównaniu do kamizelki jest liczbą niewielką, to jednak występuje w określonych i doniosłych sytuacjach. Pojawia się w całej noweli, np. podczas kupna kamizelki czy rozmyślań narratora o zmarłym sąsiedzie.Historia małżeństwa rozpoczyna się w kwietniu, czyli na początku wiosny, gdy wszystko budzi się do życia, a trwa do końca listopada. Wówczas to pojawia się pierwszy śnieg – znak zmiany, nadejścia zimy. Motyw śniegu występuje także w zakończeniu noweli: „Padał tylko śnieg taki gęsty i zimny, że nawet w grobach marzły ludzkie popioły”, sygnalizując pesymistyczną wymowę krótkiego dzieła autora Lalki, ponieważ bez względu na wysiłki człowieka wszystko i tak zostanie przysypane śniegiem i zapomniane. W tym kontekście ważne staje się kluczowe zdanie utworu: „Któż jednak powie, że za tymi chmurami nie ma słońca?”, będące śladem nadziei i nuty optymizmu, bowiem owo słońce za chmurami jest symbolem bezgranicznej miłości, gotowej na największe poświęcenia.  Żyd  Narrator kupił kamizelkę od starego Żyda „za cenę znakomicie wyższą od wartości, a dałbym nawet i drożej, gdyby umiano się targować”. Żyd był handlarzem starzyzny, który chodził po podwórzach warszawskich kamienic i sprzedawał swe towary, zachwalając je nad wyrost: „- A fajn mebel!... - mówił. - Na taki śnieg to tylko taki parasol... Ja wiem, że wielmożny pan może mieć całkiem jedwabny parasol, nawet ze dwa. Ale to dobre tylko na lato!...”. W noweli został ukazany jako człowiek chciwy, chytry i sprytny. Gdy narrator wyraził chęć kupienia kamizelki, żółte białka handlarza błysnęły, a koniec wyciągniętego nosa poczerwieniał jeszcze bardziej. Żyd targował się zaciekle: „- Niech wielmożny pan żartuje zdrów!... - rzekł klepiąc mnie po ramieniu. - Pan sam wi, co taka rzecz jest warta. To przecie nie jest ubjór na małe dziecko, to jest na dorosłe osoby...”. Miłość Motyw miłości ukazany w noweli Kamizelka jest jednym z piękniejszych w polskiej literaturze. Owo uczucie jest tu przedstawione jako coś niezwykłego, ponieważ w imię tego uczucia małżonkowie posunęli się do kłamstwa i oszustwa, aby przynieść ulgę i spokój ukochanej osobie. Z racji tego, że kierowali się szczytną intencją, nie można nazwać ich czynu inaczej niż dowodem bezwarunkowej miłości.  Bieda  Bohaterowie noweli żyli w trudnych warunkachmaterialnych, dzięki czemu Prus zwrócił uwagę czytelnika na niski poziom życia polskiej mieszczańskiej rodzinyw drugiej połowie XIX wieku. Małżeństwo urzędnika najemnego i nauczycielki radziło sobie dobrze do momentu, gdy stan zdrowia mężczyzny nie pogorszył się na tyle, iż uniemożliwił mu wykonywanie zawodu. Wtedy też musieli zrezygnować z usług służki, a aby opłacić lekarza kobieta musiała nie tylko wziąć na siebie dodatkowe obowiązki w udzielaniu lekcji, ale podjąć również pracękrawcowej. Bohaterka pracowała niemal bez przerwy, by zarobić na opiekę medyczną dla nieuleczalnie chorego ukochanego.y
HENRYK SIENKIEWICZ Potop	Podróż – jest naczelnym motywem drugiej części TrylogiiHenryka Sienkiewicza. Podróżuje główny bohater, którego wędrówka umożliwia wprowadzenie różnorodnych wydarzeń historycznych i znacznie poszerza panoramę społeczną powieści. Kmicic podczas swej wędrówki poznaje różnych ludzi i przeżywa rozmaite przygody, stając się między innymi obrońcą klasztoru na JasnejGórze czy uczestnikiem bitwy ze Szwedami w wąwozie. Motyw podróży jest tu również rozumiany metaforycznie. Andrzej szuka wciąż swej drogi, wysnuwa wnioski ze zderzenia poglądów z twardą rzeczywistością. Wędruje, by odnaleźć swą drogę i ponownie zdobyć miłość i szacunek ukochanej kobiety.  Trójkąt romansowy - Tak samo, jak w poprzednich częściach, także tu pojawił się klasyczny trójkąt, dotyczący Kmicica, Aleksandry Billewiczówny i Bogusława Radziwiłła. W dwóch pozostałych częściach Trylogii trójkąt dotyczył Jana Skrzetuskiego, Heleny oraz Bohuna (Ogniem i mieczem) oraz Michała Wołodyjowski, Basi i Azji (Pan Wołodyjowski).  Przebranie – Kmicic wielokrotnie jest zmuszony wędrować w przebraniu przez tereny zajęte przez Szwedów. Czyni to na przykład w drodze do króla Jana Kazimierza na Śląsk, gdy przebiera się w stroje chudopachołków (chłopów). Motyw przebrania występuje również w części, gdy Andrzej walczy w obronie ojczyzny jako Babinicz.  Przemiana – ulega jej główny bohater powieści – chorąży orszański Andrzej Kmicic, którego dzieje to przejście przez kolejne etapy przemiany: od awanturnika, poprzez nieświadomą zdradę, do prawego, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika o wolność swego narodu, gotowego postawić obowiązek służby dla kraju ponad głos serca. Kluczowe znaczenie dla przemiany bohatera miała scena, w której dostaje przez przypadek list z wiadomością o miejscu pobytu Oleńki. Choć w pierwszej chwili chciał sprzeciwić się rozkazom dowódców, wzywających go do dalszej walki ze Szwedami i jechać do ukochanej, to jednak udaje mu się pokonać stare nawyki. Postawiwszy sobie nowe priorytety, Kmicic ruszył do dalszej walki i dzięki temu odniósł wielkie „zwycięstwo nad sobą”.  Porwanie – to ulubiony motyw Sienkiewicza, obecny nawet wW pustyni i w puszczy. Porwań w Potopie jest wiele: Kmicic porywa Oleńkę, w konsekwencji czego walczy z Wołodyjowskim. Innym uprowadzeniem jest to zorganizowane przez Janusza Radziwiłła i dotyczące wywiezienia Billewiczówny i miecznika do Kiejdan. Występują również porwania udaremnione, między innymi to, w którym Andrzej przewiduje niecne zamiary Jana Zamoyskiego i przeciwdziała uprowadzeniu Anusi.  Pojedynki – w powieści, dotyczącej realiów życia rycerzy w XVII wiecznej Polsce, jest wiele pojedynków. Niektóre z nich są honorowe i zgodne z kodeksem prawego żołnierz (Kmicic kontra Wołodyjowski czy Bogusław Radziwiłł), inne zaś pozbawione wszelkich zasad (Bogusław Radziwiłł kontra Roch Kowalski).  Listy – powieściowa korespondencja powodowała wielkie powikłania, gdy wpadała w niepowołane ręce. Raz ratowała życie (Zagłoba przechwytuje list Janusza Radziwiłła na chwilę przed osądzeniem Kmicica), podczas gdy w innym przypadku powodowała powstawanie nowych konfliktów.  Tajemnicze motywy baśniowe – występują podczas obrony klasztoru na Jasnej Górze: „Wtem uczynił się dziwny znak. Oto nagle naokół rozległ się szum skrzydeł i całe stada zimowych ptaszyn pojawiły się na podwórzu fortecznym, i coraz nowe nadlatywały z okolicznych ogłodzonych folwarków: więc szare śmieciuszki, trznadle o złotej piersi, ubogie wróble, zielone sikorki, krasne gile poobsiadały załamania dachów, węgły, odrzwia, gzymsy kościelne; inne kręciły się różnobarwnym wieńcem nad głową księdza, furkając skrzydełkami, świegocąc żałośnie, jakoby o jałmużnę prosiły, i nic nie obawiając się ludzi. Zdumieli się na ten widok obecni, a ksiądz Kordecki modlił się przez chwilę, wreszcie rzekł: - Oto ptaszkowie leśni pod opiekę Matki Bożej się udają, a wy zwątpiliście o Jej mocy? Otucha i nadzieja wróciły już do serc, zakonnicy bijąc się w piersi udali się do kościoła, a żołnierze na mury. Niewiasty wyszły sypać ziarno ptaszętom, które poczęły dziobać je chciwie. Wszyscy tłumaczyli pojawienie się owych drobnych leśnych mieszkańców sobie na pomyślność, nieprzyjacielowi na szkodę”. Przepowiednie i proroctwa – w powieści są obecne elementy legendy i apokryfu średniowiecznego. Zaczynają się często od proroctwa, które buduje specyficzną atmosferę. Jest to widoczne w epizodzie oblężenia Częstochowy, skonstruowanym w oparciu o relacje ojca Kordeckiego. Starosta Łuszczewski przewidział wówczas:„zbliży się (…) sąd mój i pozostawi państwo w utrapieniu i stanie się jako napisano: rozkosz sieją, a utrapienie i boleść odmierzą. Nie tylko nawiedzą to królestwo, ale miasta bohaterskie i możne, albowiem przywołano głodnego, który dostatki ich pożre (…) Panować będą głupi, a mędrcy i starcy nie podejmą głowy. Cześć i prawda upada, aż przyjdzie, który gniew mój przebłaga i który duszy swej nie oszczędzi dla miłości prawdy”.	Wątek romansowo-przygodowy w Potopie dotyczy losów postaci fikcyjnych, które wplątane są w wydarzenia historyczne. Punktem wyjścia tego wątku jest miłość Kmicica i Oleńki, a w zasadzie utrata Oleńki przez Kmicica. Kmicic dopuszcza się czynów, których Oleńka nie potrafi zaakceptować. Panna, mimo że ciągle kocha tego niespokojnego rycerza, wypędza go mówiąc, że nie chce go więcej znać. Od tego momentu Kmicic przebędzie długą drogę do odzyskania narzeczonej. Jego droga stanowi zasadniczą nić wątku przygodowego w powieści. Początkowo Kmicic działa starymi sposobami – porywa Oleńkę. Później wzorem staje się dla niego Jan Skrzetuski, którego przykład wskazał mu Wołodyjowski. Od tego czasu będzie się starał odzyskać Oleńkę przez spełnienie jej oczekiwań. Najpierw Kmicic wikła się we współpracę z Radziwiłłami, która postawi go znów po złej stronie. Kiedy odkryje swój błąd, trafi w końcu na właściwą drogę – zostanie obrońcą ojczyzny i religii (przez obronę klasztoru na Jasnej Górze), który sprawy publiczne postawi nad prywatnymi. Historia Kmicica pełna jest brawurowych czynów i nagłych zwrotów akcji.Romans opisany w Potopie łączy dwie osoby, które pokochały się od pierwszego wejrzenia, ale muszą przejść długą drogę, żeby być razem. Na przeszkodzie stają im nie tylko różnice charakterów, ale także okoliczności zewnętrzne. Żadne z nich ani na chwilę nie dopuszcza do siebie myśli o tym, żeby związać się z kimś innym. Związek kobiety anioła i rycerza, który dla swojej pani jest w stanie zrobić wszystko, kończy się klasycznym szczęśliwym zakończeniem. Miłości Andrzeja Kmicica – Oleńka i Ojczyzna Jedną z cech konstrukcyjnych utworu jest konstrukcja fabuły oparta na trójkącie miłosnym. Pojawia się dwóch mężczyzn (Kmicic i Bogusław Radziwiłł) rywalizujących o jedną kobietę (Oleńka Billewiczówna). Sam Kmicic przedstawiony jest jako bohater-kochanek i patriota. Nim jednak to następuje, przechodzi długą drogę. Obie jego miłości – Oleńka i Ojczyzna – są ze sobą ściśle połączone i nie można ich od siebie oddzielić. Swoje awanturnicze życie zamienia na wierną służbę ojczyźnie pod wpływem miłości do kobiety. Działa to też w drugą stronę – służba ojczyźnie prowadzi go do ślubu z Oleńką. Główne wątki są dwa, spłatają się ze sobą i stanowią o kompozycji utworu - wątek. historyczno-polityczny, który obejmuje przede wszystkim zdarzenia wojny polsko - szwedzkiej. Ukazane zostały tu bitwy, polityczne spiski i układy, szwedzkiego także należące do tego wątku zjawiska szwedzkiego życia społecznego i obyczajowego, dokumentujące koloryt epoki (degradację moralną i początki odrodzenia) - wątek miłosny oparty na klasycznym trójkącie. Oczywiście głównymi bohateramiromansu są Kmicic i panna Oleńka. Tym trzecim jest książę Bogusław Radziwiłł, który właściwie porywa pannę. Ponadto struktura romansu obejmuje wiele przeszkód natury zewnętrznej i moralnej. Wybranek musi udowodnić swe męstwo i prawość, by zasłużyć na miłość ukochanej. Kompozycja wątków - wątek romansowy rozpoczyna się pomyślnie, panna jest przyrzeczona Kmicicowi, oboje przypadają sobie do gustu już przy pierwszym spotkaniu. Jednak dochodzi do kolejnych konfliktów, pogarszają się stosunki Kmicica ze szlachta laudańską, która jest prawnym opiekunem Oleńki, potem jest coraz gorzej, Kmicic popełnia kolejne wykroczenia, porywa ukochaną, przegrywa pojedynek o nią, dopuszcza się (choć nieświadomie) zdrady. Tak więc wątek romansowy rozpoczyna i kończy akcje. Pierwsze sceny dotyczą spotkania Kmicica i Oleńki, a końcowe rehabilitacji Kmicica przed szlachta laudańską i samą Oleńką. Romans stanowi wiec klamrę spinającą całą konstrukcję powieściowa. - wątek historyczny wkracza nieco później, potem już tocząc się równolegle do perypetii miłosnych, i stanowiąc poniekąd tło dla zmagań bohaterów. Równolegle jest prowadzona droga moralna Kmicica i pozostałych członków społeczeństwa, pan Andrzej stanowi tu jednostkowy przykład szerszego procesu. Jego upadek (zdrada) łączy się z demoralizacja całego społeczeństwa. Ale jego poprawa i wreszcie publiczne uznanie zasług są początkiem odrodzenia narodu i dobra wróżba na przyszłość.
STANISŁAW WYSPIAŃSKI Wesele	Motyw tańca - podczas wesela Pan Młody tańczy z Młodą Panną, poszczególne pary także tańczą. Jest to przykład tradycji oraz element zabawy.Chochoł z kolei przygrywa postaciom do onirycznego tańca ("Chocholi taniec"), scena ta kończy dramat. Motyw ów pojawia się w różnorodnych utworach. Warto tu wymienić choćby: "Mitologię" (Terpsychora - muza tańca i radości z niego płynącej), "Biblię", "Pieśń świętojańska o Sobótce" Jana Kochanowskiego (taniec słowiański), "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza (polonez - narodowy taniec polski), "Chłopi" Władysława Reymonta (krakowiak, mazur, oberek), "Taniec" Czesława Miłosza (rytm wiersza przypomina takty walca; świat tańca a apokaliptyczna wizja wojny), "Tango" Sławomira Mrożka (Edek prowadzi Eugeniusza). Motyw snu - Gospodarz zasypia, a Czepiec próbuje go obudzić; Chochoł przygrywa postaciom do onirycznego tańca, Młoda Panna opowiada Poecie sen.Motyw ów przeplata się w różnorodnych utworach: w "Dziadach" Adama Mickiewicza, w "Lalce" Bolesława Prusa, w "Sklepach cynamonowych" Brunona Schulza, w "Procesie" Franza Kafki i w wielu innych pozycjach literackich. Motyw miłości - Marysi ukazuje się Widmo. Jest ono jej dawnym ukochanym, którego nie może zapomnieć, mimo że jest już mężatką. Widzenie to pokazuje tęsknotę za utraconą miłością. Pan Młody z kolei zakochany jest w Pannie Młodej.Motyw ów przeplata się często w różnorodnych utworach. Warto wymienić choćby: "Romeo i Julia" Williama Szekspira, "Dziady" część IV Adama Mickiewicza, "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza, "Kordian" Juliusza Słowackiego, "Lalka" Bolesława Prusa, "Potop" Henryka Sienkiewicza, "Granica" Zofii Nałkowskiej. Motyw poezji, poety - Stanisław Wyspiański w dramacie bardzo surowo ocenia poezję. Zarzuca jej ucieczkę od rzeczywistości, podczas kiedy powinna mobilizować naród do walki.Motyw poezji pojawia się w wielu utworach. Można tu wymienić między innymi: "Konrada Wallenroda" Adama Mickiewicza, "Dziady" część III Adama Mickiewicza, "Kordiana" Juliusza Słowackiego, "Nie - boską komedię" Zygmunta Krasińskiego, "Quo vadis" Henryka Sienkiewicza. Motyw wesela - dramat Stanisława Wyspiańskiego nawiązuje do autentycznych wydarzeń, mianowicie do ślubu Lucjana Rydla (Pana Młodego) z pochodzącą z podkrakowskiej wsi Bronowice Jadwigą Mikołajczykówną (Panną Młodą). W domu Gospodarza odbyło się weselne przyjęcie. Motyw wesela pojawia się w wielu innych dziełach ("Mitologia"; "Iliada" Homera; "Biblia" - "Weselna pieśń dla pomazańca bożego" w Starym Testamencie, wesele w Kanie Galilejskiej przedstawione w Nowym Testamencie; "Sen nocy letniej" Williama Szekspira, "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza, "Chłopi" Władysława Reymonta). Motyw szatana - Panna Młoda opowiada Poecie sen. Śniło jej się, iż wsiadła do karety, którą powoziły diabły. Zapytała więc, dokąd ją wiozą i usłyszała, że do Polski. Panna Młoda zastanawia się, gdzie znajduje się teraz Polska, na co Poeta, każąc jej przyłożyć rękę do piersi, stwierdza: "A to Polska właśnie". Motyw szatana pojawia się w wielu innych dziełach ("Biblia", "Dziady" część III Adama Mickiewicza, "Kordian" Juliusza Słowackiego, "Mistrz i Małgorzata" Michała Bułhakowa)	Wątek fantastyczno-symboliczny związany jest z “osobami dramatu” (czyli widmami), które ukazują się osobom.Ukazuje rzeczywiste osoby od wewnątrz czyli: ich przeżycia, myśli, marzenia, dążenia, słabości, wady.Widma są personifikacją myśli osób rzeczywistych, uzewnętrznieniem ich marzeń, pragnień, uczuć, przeżyć, lęków, słabości, bolesnych wydarzeń z przeszłości i wyrzutów sumienia
WŁADYSŁAW REYMONY Chłopi t.1	PRZEMIJANIA – przemijanie jest jednym z głównych tematów powieści Reymonta; na przykładzie Macieja Boryny czy Agaty ukazana została nieuchronność przemijania. W Lipcach jedni bohaterowie umierają (Maciej i Agata), by zrobić miejsce dla innych (Mateusza czy Szymka) – taka jest kolej życia. Moim zdaniem pisarz chciał w ten sposób podkreślić fakt ciągłości życia, z tą różnicą, że cechy zmarłych będą i tak trwały w pamięci osób, które je znały, a dzieci zawsze będą w jakimś stopniu odbiciem rodziców (Antek był podobny do Macieja).  MIŁOŚCI – w powieści mamy kilka par kochanków. Pierwszym przykładem będą macocha i pasierb, czyli Jagna i Antek. Swym romansem złamali prawa chrześcijańskie, społeczne i obyczajowe. Antek zdradził żonę Hankę, a Jagna Macieja. Grzeszność tej pary potęguje fakt, że Jagna sypiała zarazem z ojcem i synem, co temu drugiemu w zupełności nie przeszkadzało. Być może Reymont chciał zwrócić w ten sposób uwagę na odwieczną obecność takich sytuacji w życiu człowieka. Warto zwrócić uwagę, iż Borynowie nie byli jedynymi mężczyznami uwiedzionymi przez córkę Dominikowej. W sercu Jagny ważne miejsce zajmował jeszcze Mateusz (przed właściwa akcją), lubiła spędzać czas z wójtem, a obiektem jej romantycznych myśli był syn organistów – Jasio. Kolejną powieściową parą kochanków byli Tereska i wspomniany Mateusz, którzy zaczęli romans pod nieobecność męża kobiety.  ZDRADY – motyw zdrady towarzyszy poprzedniemu motywowi (kochanków). W Chłopach zdradzają Antek, Jagna, Tereska, poszukując zmysłowych uciech i bliskości w ramionach kogoś innego niż prawowita druga połówka.  MIŁOSCI MAŁŻEŃSKIEJ – symbolem miłości małżeńskiej, wiernej i godnej największych poświęceń i upokorzeń była Hanka – kobieta, która mimo ciągłych zdrad nadal kochała Antka. Narażona na plotki, zajmowała pozycję głowy rodziny, martwiąc się o jedzenie, opał, zdrowie dzieci i wiernie czekała na powrót męża spędzającego upojne chwile w brogu z macochą. Choć jej miłość nie była przykładem tej z romantycznych powieści czy brazylijskich telenowel (mąż wielokrotnie wytykał jej, że była „dziadówką”, zapewniał, że jej nie kocha i żądał, by dała mu spokój), trwała przy mężu bez względu na przeciwności losu.  RODZINY – rodzina jest w Chłopach jednym z najważniejszych tematów, to wokół niej zbudowane są niemal wszystkie wątki. Poznajemy rodzinę Borynów (Maciej z żoną Jagną, Antek z żoną Hanką, Józka), kowalów (zięć Macieja z jego córką – Magdą), wójtów, Kozłów, Kłąbów, organistów czy Paczesiów (Dominikowa z Jagną, a później dwoma synami – Szymkiem i Jędrzychem). Fundamentem każdej z tych rodzin jest solidarność, gdy nadchodzą złe dni, i ogromna miłość, niewidoczna może w codziennych chwilach, lecz ujawniająca się w kulminacyjnych momentach dzieła (bitwa o las, głosowanie w sprawie budowy szkoły, wzajemna pomoc w polu pod nieobecność lipeckich mężczyzn). Choć pozornie między członkami rodziny Borynów, a dokładniej Maciejem i Antkiem, panowała oschłość, a nawet nienawiść podsycana kolejnymi kłótniami najpierw o ziemię, a później o Jagnę – jednak w krytycznym momencie bitwy o las mężczyźni udowodnili, że w ich żyłach płynie ta sama krew. Do historii literatury przeszła następująca scena: „Naraz Boryna otworzył oczy i długo patrzał w Antka, jakby sobie nie wierząc, aż głęboka, cicha radość rozświeciła mu twarz, poruszył ustami parę razy i z największym wysiłkiem szepnął: - Tyżeś to, synu?... Tyżeś?... I omdlał znowu”. SIEROTY – osieroconym chłopcem w powieści jest Witek, którego przygarnął na wychowanie Boryna i dał posadę pastucha (pasł jego krowy, kochał konie, sypiał w stodole). Kilkunastoletni chłopiec cierpiał z powodu nieznajomości rodziców, co ujawniło się w Dzień Zaduszny, gdy wraz z Kubą poszedł do kościoła, by zapłacić za „wypominki” za duszę zmarłych. Gdy ksiądz poprosił o imiona matki i ojca, Witek wybuchnął niepowstrzymanym płaczem, ponieważ nie był w stanie ich wymienić (bo ich nie znał). Choć Boryna traktował go często bardzo ostro (obwinił o stratę krowy), jednak Kuba (uczący go pacierza), Józka (jego przyjaciółka) czy Jagna (traktująca go życzliwie i trochę niczym matka) sprawiali, że chłopiec był pogodny i pozytywnie nastawiony do życia. PIELGRZYMA – do pielgrzyma możemy porównać Rocha, wędrującego od wsi do wsi i opowiadającego historie o Bogu, Jezusie i ich miłosierdziu. Choć Reymont nie zdradził nam wielu szczegółów, możemy się domyślać, że był poszukiwany przez carskie władze (zabór rosyjski), a na końcu powieści zmuszony do opuszczenia wsi, ponieważ wypytuje o niego żandarmeria. Roch jest symbolem dydaktyka (uczył wiejskie dzieci czytania i pisania), pielgrzyma (chodził na pielgrzymki, między innymi do Częstochowy), mędrca, życzliwego doradcy i wiernego przyjaciela (pomógł zorganizować wsparcie dla opuszczonych kobiet, gdy mężczyźnie z Lipiec byli w areszcie).  APOTEOZY PRACY – praca jest w powieści podstawowym elementem życia wsi, wyznacza rytm jej egzystencji. Można powiedzieć, że kto pracował – był szanowany i lubiany. Praca była również szansą na wydostanie się z biedy i nędzy panującej w Lipcach. Największym poważaniem cieszyli się najbogatsi gospodarze, a co za tym idzie – najbardziej pracowici.  KONFLIKTU POKOLEŃ – przejawem obecności konfliktu pokoleń są wrogie stosunki między Maciejem a Antkiem Boryną. Ziemia i kobieta – te dwie sprawy spowodowały, że tak podobni do siebie mężczyźni stali się sobie zupełnie obcy. Choć płynęła w nich jedna krew, chcieli nawet się zabić (Maciej podpalił bróg, w którym nakrył syna i żonę, a Antek zamierzał strzelić do ojca w czasie zamieszania w bitwie o las). Na szczęście w końcowej scenie drugiego tomu między mężczyznami doszło do symbolicznego pojednania, gdy ranny Maciej z miłością spojrzał na syna. Konflikt pokoleń obserwujemy również na przykładzie relacji panujących między Dominikową a jej synami, których traktował niczym parobków, bijąc i zabraniając kontaktu z kobietami.  NACISKU GROMADY NA JEDNOSTKĘ – przejawem tego motywu jest sposób traktowania przez wiejską społeczność Jagny, tak naprawdę zagubionej i wrażliwej dziewczyny, w końcu wyrzuconej poza społeczność. Reymont przedstawił siłę, jaką grupa może wywrzeć na jednostkę, opisał działanie psychologii tłumu, co jest widoczne w scenie, gdy mieszkańcy Lipiec pod przywództwem organiściny radzą w karczmie nad sposobem wykluczenia Jagny z gromady. Prawie wszyscy (prócz Mateusza) przystają na wywiezienie dziewczyny na gnoju poza granice wsi. Gromada narzuciła swoje zasady Jagnie, a gdy ona nie chciała żyć wedle norm zamkniętej społeczności – została w brutalny sposób wykluczona.  SAMOTNOŚCI W GROMADZIE – w powieści jedynie Jagna odczuwała samotność i nienazwaną potrzebę opuszczenia wsi, w której źle się czuła, nękana ciągłymi plotkami i niemożnością robienia tego, co pragnęła. Nie dążyła, jak pozostali, do zgromadzenia majątku; w swych wyborach nie kierowała się wyrachowaniem czy interesownością, przez co stała się ofiarą społeczności, wyklętym przykładem odmienności, kiedy pragnęła jedynie wolności i samotności.  CZŁOWIEKA A NATURY – w Chłopach człowiek i natura stanowią nierozerwalne połączenie, silniejsze niż śmierć, czego symbolem jest ostatnia scena z życia Macieja Boryny, gdy umiera na polu, zwracając swe ciało matce-ziemi. Również za życia mieszkańcy Lipiec czują się związani z naturą, ponieważ stanowi ona porządek ich losów, wyznacza czas pracy i czas odpoczynku (wschody i zachody słońca), porę świąt i obrzędów, odpustów i zabaw.  NIEUCHRONNOŚCI ŚMIERCI – śmierć jest nieuchronną koleją losu ludzkiego. Przykładem bohatera pogodzonego z kolejami życia, a nawet czekającego na śmierć, jest Agata. Ta starowinka odziana w łachmany, obwieszona różańcami i podpierająca się kijem, wierząca w Boga, od kilku lat przygotowywała sobie „wyprawę na śmierć”: pościel, poduszki, pierzynę. Pragnęła jedynie umrzeć w łóżku, w ciepłej pościeli. Od dawna miała również odłożone pieniądze na pogrzeb. W końcu jej marzenie się spełniło – zmarła u krewnych, namaszczona przez księdza olejami, zostawiając rodzinie wyżebrane pieniądze. Śmierć stanowiła dla niej zakończenie pewnego etapu, a zarazem możliwość zrealizowania największego pragnienia. CZASU - czas w Lipcach płynie niezależnie od świata zewnętrznego, ponieważ wieś jest jak gdyby samoistnym tworem, odrębnym światem. Nie chodzą w niej zegary, ludzie żyją w rytmie zmian przyrody, kierując się położeniem słońca na niebie. Powtarzalność pór roku, obrzędów i świąt religijnych sprawia, że czas, stały i nieuchronny, jest żywym elementem świata zewnętrznego.  PRZEMIANY – w powieści przemianie ulega najbardziej Hanka, która z kobiety płaczliwej, słabej, podporządkowanej mężowi i pozbawionej swego zdania staje się pod wpływem wydarzeń (wywołanych przez niewiernego męża) silną, pewną siebie, zdecydowaną kobietą. Nie pozwala już się bić i zastraszać, potrafi się przeciwstawić, odkrywa, iż sama może zadbać o los swój i swoich dzieci (cały czas kochając Antka). Kazimierz Czachowski napisał: „Równolegle z żywiołową w swej namiętności Jagną występuje niemniej żywiołowa w swej pracy Hanka, przemiany zaś duchowe obu tych naczelnych postaci kobiecych są przeprowadzone z mistrzostwem, znacznie wykraczającym poza najlepszą wnikliwość intuicji psychologicznej, jako wynik świadomego artyzmu”.	W Chłopach brak przewodniego wątku, ciągnącego się przez wszystkie kolejne tomy. Tytuł powieści doskonale odzwierciedla treść utworu, który jest przede wszystkim próbą (udaną!) uchwycenia życia chłopskiej zbiorowości we wszelkich jej aspektach. Poznajemy losy wielu bohaterów, które przeplatają się ze sobą nawzajem. Najważniejszy w powieści wydaje się ród Borynów, wokół którego otwiera się kilka istotnych wątków: 1)Konflikt miedzy synem (Antkiem) a ojcem o przepisanie gruntu, a potem również o kobietę, piękną Jagnę; 2)Walka Hanki o uratowanie małżeństwa i rodziny; 3)W pierwszym tomie ważną rolę odgrywa wzruszająca historia życia Borynowego parobka – Kuby; 4)Historia burzliwej i namiętnej historii romansu Antka i Jagny; W powieści pojawia się kilka wątków dotyczących całej zbiorowości Lipeckiej: 1)Walka z dworem o las, a potem o Polesie; 2)Kwestia edukacji: próba wymuszenia na chłopach podatku na wybudowanie rosyjskiej szkoły oraz patriotyczne nauczania Rocha; 3)wątek, który można nazwać obyczajowo-obrzędowo-liturgicznym, a na który składa się ciąg opisów powtarzanych każdego roku elementów życia chłopskiego, takich jak zwyczaje i obrzędy wielkanocne czy odpustowe; Ponadto należy wspomnieć o następujących wątkach dotyczących poszczególnych bohaterów: 1)Historia upadku Jagny; 2)Miłość Szymona i Nastusi oraz wytrwała walka mężczyzny o ziemię; 3)Historia Tereski „żołnierskiej”; 4)Wójtowe oszustwa; 5)Dziwne losy Pana Jacka;
STEFAN ŻEROMSKI Ludzie bezdomni	Wenus z Milo – symbol piękna, miłości, harmonii i szczęścia. W powieści odzwierciedla piękno świata ludzi bogatych, świata, do którego chciał należeć Tomasz Judym. Rybak – obraz francuskiego malarza, symbolizujący ludzkie cierpienie, nędzę i krzywdę społeczną. W powieści stanowi kontrast w zestawieniu z rzeźbą Wenus i symbolizuje świat ludzi biednych, klasy, z której wywodzi się główny bohater. Kwiat tuberozy – symbol bezużytecznego piękna. W „Ludziach bezdomnych” do kwiatu tuberozy porównany zostaje przez Judyma Karbowski – lekkoduch, karciarz, człowiek z towarzystwa, który w rzeczywistości poza zaspokajaniem własnych potrzeb, nie dostrzega nic więcej.  Krzyk pawia – symbol nieszczęścia i śmierci, a także przemiany. W utworze Żeromskiego symbolizuje nie tylko śmierć pani Daszkowskiej, ale również przemianę wewnętrzną Tomasza Judyma, który w zetknięciu ze światem górników, dojrzewa do podjęcia ostatecznej decyzji i poświęcenia własnego szczęścia w imię walki z niesprawiedliwością społeczną. Burza – symbol zaczerpnięty z poezji romantycznej, oznaczający rewolucję. Ogień i pożar – symbole charakterystyczne dla czasów współczesnych pisarzowi, symbolizujące przygotowania do rewolucji. Pielgrzym – symbol zaczerpnięty z twórczości romantyków polskich, gdzie oznaczał pielgrzymowanie do „ziemi świętej”, utożsamianej z wolnością ojczyzny. Rozdarta sosna – symbol wewnętrznego rozdarcia głównego bohatera, który musiał wybierać między miłością i szczęściem u boku ukochanej kobiety a obowiązkiem spłacenia długu wobec społeczeństwa.
Stefan Żeromski Przedwiośnie	Rewolucja Obraz rewolucji, jaki przekazuje czytelnikowi Stefan Żeromski, jest wstrząsający. Autor umyślnie wyeksponował brutalność, chaos i niesprawiedliwość krwawego przewrotu, aby zniechęcić do tej idei Polaków. Rewolucja w Baku przypomina istne pandemonium lub apokalipsę. Zaczyna się od wieców i zgromadzeń. Z czasem tłum zaczyna podpalać kukły przedstawiające znamienitych polityków. W końcu dochodzi do publicznych egzekucji. Na ulicach Baku wybuchła regularna wojna między komunistami, a klasą posiadającą. Specyfika panujących w mieście antagonizmów na tle narodowościowym przyczynia się do jeszcze większej eskalacji przemocy. Pokłosiem rewolucji był taki oto obraz: „Niewesoły widok przedstawiały znane ulice. Bez żadnej przesady i bez przenośni mówiąc, krew płynęła nie rowami, lecz lała się po powierzchniach jako rzeka wieloramienna. Ściekała do morza i zafarbowała czyste fale. Trupy wyrżniętych Ormian wrzucano w morze, podwożąc je na brzeg samochodami ciężarowymi i wozami”. Świadkami wszystkich tych wydarzeń był młody Cezary Baryka. Początkowo był zafascynowany ideą rewolucji. Doświadczenie nauczyło go, że należy szukać innej drogi do wprowadzenia komunizmu. Matka Pani Jadwiga ponad wszystko kochała swojego syna, Cezarego, pomimo że młody Baryka nie okazywał jej należytego szacunku i posłuszeństwa po wyjeździe ojca na wojnę. Kobieta próbowała robić wszystko, by jej jedynemu dziecku niczego nie zabrakło. Spełniała każdą jego zachciankę, nie dostając od niego w zamian nic. Gdy skończyły się zapasy jedzenia w Baku, ryzykowała własnym życiem i wyjeżdżała do pobliskich wsi, aby tam zdobyć ziarno na mąkę. Cezary bardzo późno dostrzegł, że: „Zgarbiła się, skuliła, zmalała. Była siwa, pomarszczona, żółta, odziana w dawną, wyświechtaną sukienczynę. Gdy biegała za jego sprawami, wynosiła jego brudy, prała jego bieliznę, obsługiwała go jak pokojówka i kucharka - często chwytała się rękami za serce albo za głowę. Widział, jak się podpiera sękatym kijem wchodząc na schody - maca rękami sprzęty i ściany w biały dzień, jak by nagle oślepła”. Z zażenowaniem zorientował się, że nie zauważał jej wysiłków, ani wielkiej rodzicielskiej miłości, która nią kierowała. Po śmierci kobiety, Cezary często ją wspominał i tęsknił do niej. Ojciec Seweryn Baryka był szanowanym rosyjskim urzędnikiem polskiego pochodzenia. Zapewnił Cezaremu najlepsze wykształcenie i wychowanie. Dbał o to, by jego jedyny syn pamiętał, że jest Polakiem i w tym celu rozmawiał z nim w ojczystym języku oraz pokazywał mu polskie książki. Jego wyjazd na wojnę spowodował, że Cezary opuścił się w nauce i zachowaniu. Seweryn powrócił po blisko pięciu latachnieobecności, gdy wszyscy myśleli, że nie żyje. Zjawił się w Baku jako odmieniony człowiek. Chciał zabrać syna do wyzwolonej Polski. Schorowany w drodze do Moskwy opowiedział Cezaremu opowieść o szklanych domach, aby zaszczepić w ten sposób synowi patriotyzm i chęć pomocy przy odbudowie Polski. Podczas ostatniego etapu podróży mężczyzna umiera, pozostawiając syna Cezarego samego z ideą szklanych domów, która wkrótce zderzyła się z ponurą rzeczywistością.  Miasto Baku jest miastem, w którym rozgrywa się pierwsza część powieści. Tutaj dorasta Cezary i tutaj także rozgrywają się dantejskie sceny krwawej rewolucji. Zanim doszło do rewolty, miasto było oazą spokoju. W pamięci mieszkańców tliły się jeszcze wydarzenia z 1905 roku, kiedy to Tatarzy dokonali rzezi na Ormianach, dlatego też każdy konflikt był tłumiony w zarodku przez władzę. Jednak siły rewolucji nie udało się zatrzymać. Do głosu doszły zadawnione konflikty etniczne i Baku zamieniło się w arenę drastycznych zbrodni. Siły tureckie, sprzymierzające Tatarom, rozpoczęły ostrzał armatni, co spowodowało, że miasto zaczęło przeistaczać się w ruinę. Jego widok przedstawiał się następująco: „Ohydny wiatr Nord lecący z gór Kaukazu, pociski armatnie bijące z południa, dym płonących źródeł naftowych, zaduch trupi wszędzie, głód, pragnienie, wszy, brud i nędza legowiska, którym by niegdyś psa podwórzowego nie poczęstował, nie były tak dokuczliwe, jak owa pustka wewnętrzna i niemożność uczepienia się za cokolwiek”. To, co wydarzyło się w Baku było wielką przestrogą przed rewolucją i ideą komunizmu. Przemiana Cezary jest bohaterem dynamicznym, a co za tym idzie zmienia się. Poznajemy go jako posłusznego, dobrze ułożonego czternastolatka. Z biegiem czasu, gdy jego ojciec wyjeżdża na wojnę, chłopak odczuwa swobodę i staje się ulicznym rozrabiakom. Zadaje się z rówieśnikami, z którymi nie mógł do tej pory nawetrozmawiać. Pociąga go życie chuligana. Duch rewolucji inspiruje go nawet do pobicia dyrektora szkoły, który nakrył go na wagarowaniu. Po paru latach dostrzegł, z jak wielkim trudem jego matka robi wszystko, by jemu niczego nie brakowało. Zmienił wtedy swoje podejście dokobiety, którą wcześniej lekceważył i ignorował. Stał się kochającym synem. Jego poglądy na rewolucję zmieniają się, gdy zapoznaje się z jej skutkami, podczas pracy przy usuwaniu zwłok Ormian z ulic Baku. W skutek historii o szklanych domach opowiedzianej przez ojca bohatera, w Cezarym rodzi się duch patriotyzmu. Wcześniej uważał Polskę jedynie za mit, nieistniejącą krainę. Wyobrażenie o dobrobycie i nowej cywilizacji starło się z brutalną rzeczywistością. Jednak duch patriotyzmu nie zgasł całkowicie i Baryka wstąpił do polskiej armii i walczył przeciwko bolszewikom, których do niedawna był gorliwym zwolennikiem. W Nawłoci bohater staje się namiętnym kochankiem, kierującym się namiętnością, a nie zdrowym rozsądkiem. Miłosne zaślepienie sprawia, że zapomina o swoich dotychczasowych poglądach i przekonaniach, pławiąc się w dobrodziejstwach życia w szlacheckim dworku. Z rzadka dostrzega, że bogactwo i dostatek Wilosławskich płynie z nędzy okolicznych chłopów. Po zawodzie miłosnym wraca do Warszawy i staje się aktywistą politycznym. Początkowo skłócony z komunistami, dołącza ostatecznie do wielkiej manifestacji robotniczej.  Polska i Polacy Cezary Baryka jest „człowiekiem z zewnątrz”, który obiektywnie przygląda się procesom, jakie mają miejsce w odradzającej się Polsce. Największym problemem ojczyzny jest wybór drogi odbudowy państwowości. Jeżeli nie nastąpi to jak najszybciej, pogarszająca się sytuacja społeczna doprowadzi do tego, że Polska podzieli los bolszewickiej Rosji i stanie się areną krwawych zajść rewolucji. Gdy Cezary poczuł się już pełnoprawnym obywatelem, po tym jak walczył w wojnie z sowietami, tak wypowiadał się o ojczyźnie: „Mamy tu, Polacy, ziemię polską i lud polski. Mamy wolność”. Jego stosunek do Polski i samych Polaków zmieniał się z czasem. W rozmowiez Gajowcem, bohater zarzucił: „Znana jest anegdota o temacie «Słoń». Polak, mający po innych nacjach napisać rozprawę o słoniu, napisał bez wahania: «Słoń a Polska»”. Podobała mu się waleczność i zamiłowanie Polaków do ojczyzny, ale raziło zaślepienie niepodległością. Uważał, że krajanie są zbyt opieszali we wprowadzaniu zmian i boją się wielkich decyzji.  Dworek i arkadia Wzorowany na Soplicowie dworek w Nawłoci jest miejscem wręcz idyllicznym. Życie toczy się tam wyłącznie wokółprzyjemności. Czas Wielosławskim i ich gościom upływa na wspaniałych posiłkach, wycieczkach po okolicy, bankietach, balach. Wszystkie obowiązki spoczywają na parobkach, co powoduje, że szlachcie nie muszą się niczym martwić i oddają się uciechom życia. Stary dworek jest otoczony wielkim parkiem. Nieopodal znajduje się „Arianka”, czyli dom, w którym mieszkają rządcy i goście. W drodze między tymi budynkami usytuowany jest cmentarzyk rodziny Wielosławskich. Szlachcie są tak przejęci swoimi sprawami, że nie dostrzegają nędzy parobków i komorników. Arkadię zaburza dopiero śmierć Karoliny.  Idealizm Wizja szklanych domów, jaką Seweryn nakreślił przed Cezarym, miała być wielką ideą, która natchnie go do wzięcia udziału w wielkim przedsięwzięciu, czyli odbudowie polskiej państwowości. Kolejnym idealistą, którego bohater spotkał na swojej drodze był Antoni Lulek. Zagorzały komunista nie miał żadnych krytycznych uwag do wyznawanej przez siebie ideologii. Przez to postać ta jest niezwykle niebezpieczna, ponieważ fanatyzm kieruje ją do odrzucenia wszystkiego, co wiąże się z niepodległością Polski. Przeciwstawne poglądy do Lulka wyrażał Szymon Gajowiec. Jego prorządowy program ewolucyjnych reform był wsparty wielką wiarą w opaczność boską. Zazdrość Znane z wielu innych dzieł literackich uczucie, jak to zwykle bywa, popycha młodą kobietę do zamordowania swojej konkurentki. Zazdrosna o względy Cezarego Wanda ucieka się do ostateczności i postanawia otruć rywalkę. Tak narrator opisuje uczucia, które odczuwała panna Okszyńska w chwili, gdy widziała tańczących Barykę z panną Szarłatowiczówną: „Suche łkania rozdzierały jej młode serce. Wilcze kły i tygrysie pazury zazdrości ćwiertowały jej upodobanie, wszechwładnie nad nią panujące. Krzyk zamierał na jej wargach, ślepy płacz zatykał jej gardło”. Podobne uczucie odczuwał sam Cezary wobec narzeczonego Laury, pana Barwickiego. „Jędza zazdrości”pchnęła go do uderzenia ukochanej w twarz, gdy ta stanęła w obronie jego konkurenta. To same uczucie nakazało mu odwrócić się odejść od Laury podczas ich ostatniego spotkania w Warszawie.  Nieszczęśliwa miłość Uczucie, jakie wybuchło między Laurą Kościeniecką, a głównym bohaterem od początku było skazane na niepowodzenie. Pochodząca z wyżyn społecznych, starsza o dwa lata od Cezarego kobieta, wydawała się tak mocno związana ze swoim statusem, że za nic nie chciałaby go utracić. Pomimo tego, że zapewniała Barykę o wielkiej miłości, nigdy nie rozważała zerwania zaręczyn z Barwickim. Planowała, że romans z Cezarym będzie kontynuowała jako mężatka. Główny bohater powieści nie mógł zgodzić się na takie traktowanie. Mimo wielkiego wewnętrznego sprzeciwu, próbuje zapomnieć o pięknej kobiecie. Ponowny widok Laury powoduje, że Cezary decyduje się na dołączenie do manifestacji komunistów w umundurowaniu z czasów wojny polsko-bolszewickiej.
WITOLD GOMBROWICZ Ferdydurke	Maska  Gombrowicz używa kolokwializmu „gęba” jako znak maski narzuconej człowiekowi przez środowisko.  Niedojrzałość  Z osiągnięciem pełnoletniości nie wyzbywamy się kultywowanych przez całe dojrzewanie marzeń, lubimy być chwaleni, wolimy leniuchować niż pracować, jesteśmy„dzieckiem podszyci”. Z wiekiem zmieniamy się jedynie fizycznie, ukrywając głęboko to, co czujemy i czego chcemy. Jesteśmy niedojrzali.  Nienaturalność, nieprawdziwość, czyli uwikłanie w formę  Wszystkie formy osaczają jednostkę, kradną jej prawdziwe przekonania czy zachowania powodując, że każda osoba przestaje być szczery, „prawdziwy”, naturalny. Najgorsze jest to, że forma, zabierając człowiekowi jego indywidualne cechy i wolność wyboru, nie odbiera mu świadomości, że jest jej niewolnikiem, służy konwencjom, układom. Ferdydurke jest krytyką formy, która fałszuje ludzką naturę, zabija w człowieku autentyczność, naturalność, szczerość. Niewinność, infantylność  W powieści szczególnym, symbolicznym znakiem dziecięcości, zawierającym w sobie niewinność, prostoduszność, łatwowierność, potrzebę czuwania nad małym człowiekiem jest „pupa”. Określenie to jest charakterystyczne dla mowy dziecięcej lub ewentualnie dla leksyki opiekunów dzieci. Gombrowicz skontrastował je z wulgarnym słowem na literę „d”. Sen Józio, wszystko co go spotyka, traktuje na początku ja sen. Nie może uwierzyć, ze choć ma trzydzieści lat, wszyscy widzą w nim gimnazjalistę, nire potrafi zrozumieć, że musi chodzić do szkoły.  Szkoła W pierwszej części powieści Józio poznaje patriotyczną dydaktykę szkoły – warszawskie gimnazjum dyrektora Piórkowskiego - jej nudnych profesorów i metody, którymi starają się „upupić” młodzież. Szlachecki dworek Przebywając w Bolimowie, główny bohater zapoznaje się ze wszystkimi tradycyjnymi zasadami, kultywowanymi wciąż przez szlachecką, ziemiańską rodzinę (bicie służby, życie ponad stan). Rodzina Modelową rodziną są Młodziakowie. To trzyosobowa mieszczańska rodzina, której postępowanie i zasady są przykładem „fałszywej formy”. Głową rodziny jest Wiktor Młodziak, inżynier-konstruktor i urbanista. Jego żona - Joanna Młodziakowa – nie pracuje zawodowo, ale aktywnie uczestniczy w społecznej działalności, realizując się jako „członkini komitetu dla ratowania niemowląt lub dla zwalczania plagi żebraniny dziecięcej w stolicy”. Młodziakowie mają nastoletnią córkę Zutę. Wszyscy zachowują się bardzo nowocześnie, w domu czczą racjonalizm, wyolbrzymiają rolę sportu szczycą się swoimi wyzwolonymi z formy zasadami i wolnomyślicielstwem, Gdy odkrywają w szafach pokoju Zuty obecność nastoletniego Kopyrdy i podstarzałego profesora, pęka ich forma i pokazują prawdziwe, ukrywane przed otoczeniem, klasyczne i tradycyjne oblicze.
ZOFIA NAŁKOWSKA Granica	1. Motyw matki: Cecylia Kolichowska przez wiele lat czekała na powrót syna, Karola, którego niegdyś pozostawiła w sanatorium, bowiem był zazdrosny o jej drugiego męża. Stanęła w obliczu wyboru pomiędzy miłością dziecka a miłością do mężczyzny. Tak bardzo bała się samotności, że wybrała tą drugą. Swoje matczyne uczucia przelała na Elżbietę, która z wdzięcznością opiekowała się nią do jej ostatniego dnia. Żancia Ziembiewiczowa to matka idealna, która poświęciła by dla swojego syna własne życie Jasia Gołąbska opiekuje się swoimi dziećmi troskliwie, chociaż umierają z powodu niedożywienia i chorób. Sama uważa, że tak musi być, ponieważ Bóg wie najlepiej, że nie mogłaby ich wychować. Elżbieta Ziembiewiczowa jest najlepszą spośród wykreowanych w utworze matek. Jedynym niejasnym postępowaniem jest jej zachowanie po samobójstwie męża, gdy pozostawia dziecko pod opieką babci i wyjeżdża za granicę. Karolina Bogutowa to matka samotnie wychowująca córkę. 2. Motyw żony: Joanna Ziembiewiczowa była przykładną żoną – kochała męża pomimo jego zdrad, które za każdym razem mu wybaczała. Cecylia Kolichowska była dwukrotną mężatką. Pierwszego męża poślubiła z wielkiej miłości, która tak ją zaślepiła, że akceptowała wszystkie jego ideały. Ogromnym ciosem była dla niej wiadomość, że mąż ma kochankę, z którą związał się po ucieczce z kraju. Z kolei drugi małżonek doprowadził do tego, że odizolowała się od życia towarzyskiego, stała się oschła i chłodna. Była nieświadoma tego, że i on ja zdradza, a dowody na niewierność Kolichowskiego odkryła dopiero po jego śmierci. Elżbieta Ziembiewiczowa wybaczyła mężowi paryskie „przygody”, a nawet romans z Justyną, która spodziewała się jego dziecka. Była mu wierna i ściągała z jego barków ciężar popełnionych win. Zenon liczył się z jej opinią i zdawał sobie sprawę z tego, że Elżbieta zawsze stanie po jego stronie. 3. Motyw kariery: Wysoka pozycja społeczna jest najważniejszym celem, do którego dąży Zenon Ziembiewicz, nawet za cenę rezygnacji z własnych marzeń i młodzieńczych ideałów. Jego kariera jest szybka, ale nieprzemyślana. Początkowo chce zrobić coś dobrego, np. domy dla robotników, ale w końcu okazuje się, że jest tylko pionkiem w grze, a jego decyzje są uzależnione od miejskich prominentów. 4. Motyw choroby: Cecylia Kolichowska ostatnie dni swojego życia spędza w łóżku, uzależniona od innych. Jasia Gołąbska umiera na gruźlicę. Karol Wąbrowski cierpi na chorobę kręgosłupa. Justyna Bogutówna cierpi z powodu schizofrenii, którą wywołały mocne przeżycia. 5. Motyw dworku szlacheckiego: Życie w dworku szlacheckim zostało zobrazowane na podstawie majątku w Boleborzy, należącego do Tczewskich, którym zarządza ojciec Zenona, Walerian. 6. Motyw szaleństwa: W psychice Justyny Bogutówny po usunięciu dziecka zaczyna się proces tracenia zmysłów. Z pogodnej dziewczyny zmienia się w osobę nerwową i kapryśną. Natrętne myśli prowadza do próby samobójczej. Kiedy ta się nie udaje, Justyna coraz częściej myśli o tym, aby zemścić się na Zenonie. Przekonana, że śmierć Ziembiewicza zakończy jej katorgi, oblewa go kwasem, a następnie próbuje wyskoczyć z okna jego gabinetu, która to próba zostaje udaremniona. 7. Motyw samobójstwa: Justyna Bogutówna próbuje popełnić samobójstwo. Zenon Ziembiewicz popełnia samobójstwo tydzień po tym, jak Justyna oblewa jego twarz kwasem. Jest to wyraz jego życiowej klęski. 8. Motyw kamienicy: Kamienica należąca do pani Kolichowskiej mieści się przy ulicy Staszica. Mieszkają w niej ludzie z różnych klas społecznych. Symbolem tego są piętra i fakt, że to, co dla jednych jest podłogą, dla innych jest sufitem. Najbardziej wystawny jest salon pani Cecylii, zaś najubożsi mieszkają w suterenach.
GUSTAW HERLING-GRUDZIŃSKI Inny świat	Motyw autobiografizmu - "Inny świat" to utwór autobiograficzny. Jest autentyczną relacją z pobytu pisarza w Związku Radzieckim w okresie od marca 1940 roku do marca 1942 roku. Gustaw Herling - Grudziński pisze o swoich przeżyciach w Witebsku, Leningradzie, Wołogdzie oraz o doświadczeniach z łagru w Jercewie. Prezentuje system obozu przymusowej pracy, przedstawia Związek Radziecki jako państwo totalitarne, posługujące się terrorem i zastraszaniem. Motyw ów pojawia się w wielu pozycjach literackich. Warto tu wymienić: "Do gór i lasów" Jana Kochanowskiego, "Dziady" część IV Adama Mickiewicza, "Rozłączenie" Juliusza Słowackiego, "U nas w Auschwitzu..." Tadeusza Borowskiego. Motyw cierpienia - w utworze Gustawa Herlinga - Grudzińskiego przedstawione zostaje nieludzkie, bezsensowne cierpienie więźniów obozów sowieckich, które odbija się na ich psychice. Obok portretów "złagrowanych" ludzi pojawiają się sylwetki ludzi odważnych, pragnących ocalić swoje człowieczeństwo (Kostylew; jego cierpienie jest znakiem indywidualizmu). Motyw cierpienia pojawia się między innymi w: "Makbecie" Williama Szekspira, "Hamlecie" Williama Szekspira, "Trenach" Jana Kochanowskiego, "Panu Tadeuszu" Adama Mickiewicza, "Zbrodni i karze" Fiodora Dostojewskiego, "Trylogii" Henryka Sienkiewicza, "Granicy" Zofii Nałkowskiej, "Kartotece" Tadeusza Różewicza. Motyw człowieka - opinia Grudzińskiego o człowieku brzmi: "Człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach, i uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia go według uczynków, jakich dopuścił się w warunkach nieludzkich". Autor ukazuje ludzi, których stać na najgorsze bestialstwo, ale także ludzi, którzy w każdych warunkach potrafią zachować człowieczeństwo. Motyw ten występuje w wielu pozycjach literackich, między innymi w: "Biblii", "Mitologii" (altruista - Prometeusz), "Trenach" Jana Kochanowskiego, "Lalce" Bolesława Prusa, "Ludziach bezdomnych" Stefana Żeromskiego, "Procesie" Franza Kafki, "Opowiadaniach" Tadeusza Borowskiego, "Medalionach" Zofii Nałkowskiej. Motyw kata - katem był niewątpliwie system panujący w łagrze, który doprowadził do upodlenia człowieka. Często też jeden więzień stawał się katem dla drugiego, gdyż ekstremalne warunki obozowe wyzwalały w człowieku najgorsze instynkty. Motyw ów możemy spotkać także w: "Mitologii", "Antygonie" Sofoklesa, "Balladynie" Juliusza Słowackiego, "Krzyżakach" Henryka Sienkiewicza, "Procesie" Franza Kafki, "Medalionach" Zofii Nałkowskiej, "Rozmowach z katem" Moczarskiego, "Liście do ludożerców" Tadeusza Różewicza i w wielu innych pozycjach literackich. Motyw ofiary - więźniowie obozów sowieckich są ofiarami systemu totalitarnego. Przykłady innych pozycji literackich zawierających ów motyw to: "Hamlet", "Romeo i Julia" Williama Szekspira, "Lilije" Adama Mickiewicza, "Kordian" Juliusza Słowackiego, "Ludzie bezdomni" Stefana Żeromskiego, "Opowiadania" Tadeusza Borowskiego, "Medaliony" Zofii Nałkowskiej. Motyw samobójstwa - Michaił Kostylew wylał na siebie wiadro wrzątku, wkrótce potem zmarł w straszliwych cierpieniach. Był to jego bunt przeciwko okrutnemu systemowi, świadectwo niezależności. Motyw ten przeplata się w wielu pozycjach literackich, choćby w: " Antygonie" Sofoklesa, "Konradzie Wallenrodzie" Adama Mickiewicza, "Kordianie" Juliusza Słowackiego, "Lalce" Bolesława Prusa, "Granicy" Zofii Nałkowskiej. Motyw snu - w styczniu 1942 roku stan zdrowia Gustawa Herlinga - Grudzińskiego pogorszył się. Nie czuł on głodu, spuchł. Miewał sny dotyczące rodzinnego domu. Kiedy miał się już witać z rodziną, budził się. Motyw ów przeplata się w różnorodnych utworach: w "Dziadach" Adama Mickiewicza, w "Lalce" Bolesława Prusa, w "Sklepach cynamonowych" Brunona Schulza, w "Procesie" Franza Kafki i w wielu innych pozycjach literackich. Motyw śmierci - śmierć przedstawiona w utworze jest nieludzka, okrutna, zbiorowa. Jest ona skutkiem ciężkiej pracy, wycieńczenia, choroby. Towarzyszy jej ból i strach. Motyw ten pojawia się w wielu innych pozycjach literackich. Warto wymienić choćby: "Biblię", "Mitologię", "Rozmowę Mistrza Polikarpa ze Śmiercią", "Treny" Jana Kochanowskiego, "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza, "Zbrodnię i karę" Fiodora Dostojewskiego, "Glorię victis" Elizy Orzeszkowej, "Proces" Franza Kafki, "Przedwiośnie" Stefana Żeromskiego, "Tango" Sławomira Mrożka.
SŁAWOMIR MROŻEK Tango	Rodzina – pięcioro z szóstki bohaterów łączą ścisłe więzy rodzinne. Jednak nie jest to typowa familia. Głowąrodziny jest Stomil, który doprowadził do tego, że w domu przestały obowiązywać jakiekolwiek normy i zasady. Jego żona, Eleonora, nie ukrywa swojego romansu z prostakiem - Edekiem. Matka pani domu, Eugenia, tylko formalnie jest babcią Artura, ponieważ jej zachowanie nie współgra z jej wiekiem. Członkinią rodziny jest również narzeczona Artura, Ala.  Ojciec – Stomil nie jest typowym ojcem, czyli przykładem do naśladowania dla syna. Niechlujny bałaganiarz nie poczuwa się do odpowiedzialności za Artura, jest całkowicie pochłonięty swoją pasją, czyli kolejnymi eksperymentami teatralnymi. Postawa jego, jak i Eleonory, budzi w odbiorcy dramatu pytanie, kto wychował głównego bohatera na człowieka z zasadami. Matka – Eleonora jest niejako zaprzeczeniem zarówno typowej matki, jak i żony. Kobieta nie potrafi nawet dokładnie określić daty narodzin swojego jedynego syna. Nie podoba się jej także pomysł, by Artur został lekarzem. Przez cały czas była przekonana, że bohater zostanie artystą. Gdyby znała go bliżej, wiedziałaby, iż gardził artystami, takimi jak jego ojciec. Śmierć Artura na krótko przykuwa uwagę matki, bardziej przejęta jest tym, że pod władzą Edka, jej mąż będzie mógł przestrzegać diety.  Przemiana – jest wymuszona przez Artura na reszcie domowników, ale nie trwa długo I tak, widzimy Stomila, który zamienia swoją piżamę i niechlujny wygląd na garnitur, białe kamaszki, elegancką fryzurę. Babcię Eugenię, która zamieniła swoje młodzieżowe, kolorowe stroje, na ubrania odpowiednie dla jej wieku. Z Edka zrobił się nagle lokaj, Edward. Jednak te powierzchowne zmiany nie pociągnęły za sobą gruntownych przemian mentalnych. Po śmierci Artura wszystko wróciło do stanu sprzed jego „kontrrewolucji”. Kobieta – Ala - piękna dziewczyna będąca obiektem uwielbienia Artura, który jest równocześnie jej kuzynem. Bohaterka to postać niezwykle próżna, której zależy jedynie na powodzeniu u mężczyzn. Robi wszystko, co może, gdy zauważa, iż Artur nie zwraca uwagi na jej wdzięki. Ala jest sprawczynią upadku swojego narzeczonego. Zdrada, której się dopuściła doprowadziła go ostatecznie do śmierci.  Artysta – w utworze Stomil. Awangardysta poza swoimi eksperymentami nie widzi świata. Artyści są uważani za Artura za tych, którzy „nadgryźli epokę”, potwierdzają to słowa jego ojca, który wspomina jak za młodu łamał konwenanse i normy moralne. Na przykładzie Stomila, autor ukazał, do czego prowadzi nieprzestrzeganie podstawowych zasad oraz niezwracanie uwagi na otaczającą nas codzienność. Jego fascynacja Edkiem ściągnęła na całą rodzinę rządy „plebsu”. W przypadku Stomila, sprawdza się stwierdzenie Artura, iż: „(… ) artyści nie są mężczyznami”, ponieważ pan domu nie postępuje ani zgodnie z logiką, ani nie posiada poczucia godności, czy honoru. Widać to w momencie, gdy nie ma zamiaru przeciwstawić się romansowi Eleonory z Edkiem. Bunt – motyw ten pojawia się dwukrotnie. Najpierw w opowieściach Stomila i Eleonory, kiedy małżonkowie wspominają czasy swojej młodości: „Czas buntu i skoku w nowoczesność. Wyzwolenie z więzów starej sztuki i starego życia! Człowiek sięga po samego siebie, zrzuca starych bogów i siebie stawia na piedestale. Pękają skorupy, puszczają okowy. Rewolucja i ekspansja! - to nasze hasło. Rozbijanie starych form, precz z konwencją, niech żyje dynamika! Życie w stwarzaniu, wciąż poza granice, ruch i dążenie, poza formę, poza formę! (…) każdy konformizm uważaliśmy za hańbę. Bunt! Tylko bunt miał dla nas wartość! (…) Bunt to postęp w fazie potencjalnej”. To właśnie ich pokolenie doprowadziło do ostatecznego upadku wszelkich norm moralnych, obyczajowych, a nawet erotycznych. Sprzeciw Artura skierowany jest w odwrotnym kierunku:„Tak długo byliście antykonformistami, aż wreszcie upadły ostatnie normy, przeciw którym można się było jeszcze buntować. Dla mnie nie zostawiliście już nic, nic! Brak norm stał się waszą normą. A ja mogę się buntować tylko przeciw wam, czyli przeciwko waszemu rozpasaniu”.  Śmierć – pojawia się w utworze dwukrotnie. Po raz pierwszy, gdy umiera babcia Eugenia. Pomimo sprzeciwu części domowników: „To szaleństwo, Eugenio, bądź rozsądna, kto to widział umierać?!”, „Genka, dosyć tych ekstrawagancji! Co za umieranie! Tego nigdy nie było w naszej rodzinie!”, babcia i tak odchodzi. Jej śmierć staje się natchnieniem dla Artura, który zafascynowany tym zjawiskiem pojmuje, tylko w ten sposób może dotrzeć do reszty rodziny. Uważa siebie za władcę życia i dla przykładu rozkazuje Edkowi zabić wujka Eugeniusza. Po raz drugi motyw pojawia się, gdy od potężnych ciosów brutala, ginie główny bohater. Jest to śmierć haniebna, zdradziecka, zadana nie w twarz, ale w plecy. Wraz z Arturem umarły w domu wszelkie oznaki normalności i jakiekolwiek zasady. Po tym okrutnym wydarzeniu władzę przejął prostak, Edek, który nad ciałem bohatera odtańczył z Eugeniuszem wymowne tango.  Totalitaryzm – nie jest przedstawiony wprost, ale w sposób zawoalowany. Droga, jaką Edek doszedł do władzy, czyli brutalna przemoc, jest podobna do tej, jaką obierają totalitarni dyktatorzy. Jego słowa: „Ale nie bójcie się, byle cicho siedzieć, nie podskakiwać, uważać, co mówię, a będzie wam ze mną dobrze, zobaczycie. Ja jestem swój chłop. I pożartować mogę, i zabawić się lubię. Tylko posłuch musi być”, są doskonałym odzwierciedleniem totalitarnego reżimu, któremu zależy jedynie na posłuszeństwie obywateli, a nie na ich poparciu. Konflikt pokoleń – motyw ten jest zdeformowany. Jak mówi Eleonora do Artura: „(…) dlaczego akurat ty, najmłodszy, chcesz koniecznie mieć jakieś zasady. Zawsze bywało odwrotnie”. W utworze widzimy młodzieńca, który prezentuje wartości typowe dla ludzi w starszym wieku oraz jego rodziców, dla których czas stanął w miejscu i wciąż uważają, że są młodzi. Konflikt pomiędzy Arturem, a jego rodzicami stanowi siłę napędową akcji dramatu. Zdrada – stykamy się z nią w „Tangu” wielokrotnie. Najbardziej widoczna jest w przypadku romansu Eleonory z Edkiem.Kobieta próbowała przez to sprowokować swego męża do podjęcia działań. Jednak bardziej oburzyło to Artura, aniżeli jego ojca, który uważał, iż: „Swoboda seksualna to pierwszy warunek wolności człowieka”. Drugim, ważny moment, gdzie pojawia się motyw zdrady, są końcowe sceny trzeciego aktu. Prawdziwą burzę wywołują wtedy słowa Ali skierowane do Artura: „Ja cię zdradziłam z Edkiem”. Dziewczyna nie zdawała sobie sprawy z tego, że bohater naprawdę ją kochał. To wyznanie doprowadziło do wybuchu gniewu i utarty czujności przez Artura, a to z kolei zaowocowało jego śmiercią.  Taniec – najbardziej oczywisty motyw w dramacie. Ostatnia scena swoją wymową przypomina chocholi taniec zaczerpnięty z „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego. Brutal Edek prowadzi w tańcu Eugeniusza, reprezentującego polską inteligencję. Scena ta uwidacznia marazm, którym cechowało się społeczeństwo PRL-u.
HANNA KRALL Zdążyć przed Panem Bogiem	Motyw buntu - Marek Edelman buntuje się przeciwko planom Boga. Usiłuje "prześcignąć" Stwórcę. W czasie wojny próbował ratować w getcie warszawskim ludzi wywożonych na śmierć, a po wojnie pragnie Boga przechytrzyć jako kardiochirurg ratujący życie. Inne pozycje literackie zawierające ów motyw to: "Biblia", "Mitologia", "Antygona" Sofoklesa, "Treny" Jana Kochanowskiego, "Dziady" część III Adama Mickiewicza, "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej, "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza i wiele innych. Motyw zbrodni - mowa tu o zbrodni dokonanej na niewinnych, bezbronnych ludziach. Dla celów eksterminacyjnych Niemcy zorganizowali obozy masowej zagłady. Komory gazowe miały szybko zabijać ludzi. Zwłoki ofiar palono w piecach krematoryjnych. Motyw ten występuje w wielu innych pozycjach literackich. Warto tu wymienić: "Biblię", "Mitologię", "Hamleta", "Makbeta", "Romeo i Julię" Williama Szekspira, "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza, "Granicę" Zofii Nałkowskiej, "Inny świat" Gustawa Herlinga - Grudzińskiego. Motyw śmierci - śmierć ma tu wymiar nieludzki, jest zbiorowa, masowa i okrutna. Motyw ten pojawia się w wielu innych pozycjach literackich. Warto tu wymienić: "Biblię", "Mitologię", "Rozmowę Mistrza Polikarpa z śmiercią", "Makbeta", "Hamleta, "Romeo i Julię" Williama Szekspira, "Treny" Jana Kochanowskiego, "Grażynę" Adama Mickiewicza, "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza, "Zbrodnię i karę" Fiodora Dostojewskiego, "Glorię victis" Elizy Orzeszkowej, "Lalkę" Bolesława Prusa, "Proces" Franza Kafki, "Przedwiośnie" Stefana Żeromskiego, "Medaliony" Zofii Nałkowskiej, "Inny świat" Gustawa Herlinga - Grudzińskiego, "Opowiadania" Tadeusza Borowskiego, "Tango" Sławomira Mrożka. Motyw snu - sąsiadka Anny Stoińskiej (koleżanki Marka Edelmana) widzi we śnie pokój, który nie jest jej pokojem. Nagle wchodzi do niego dziewczyna - Żydówka. Mówi, że chce zobaczyć, jak tu teraz jest. Wyskakuje z czwartego piętra, podobnie jak Żydzi w getcie warszawskim, kiedy Stroop rozkazał podpalić domy. Motyw ów przeplata się w różnorodnych utworach: w "Dziadach" Adama Mickiewicza, w "Lalce" Bolesława Prusa, w "Sklepach cynamonowych" Brunona Schulza, w "Procesie" Franza Kafki i w wielu innych pozycjach literackich. Motyw samobójstwa - Mordechaj Anielewicz, dowódca powstania w getcie warszawskim, wraz z grupą Żydów popełnił samobójstwo przy ulicy Miłej. Właściwie całe powstanie było samobójstwem, za pomocą którego Żydzi pragnęli uratować swoją godność. Motyw ten przeplata się w wielu pozycjach literackich, choćby w: " Antygonie" Sofoklesa, "Konradzie Wallenrodzie" Adama Mickiewicza, "Kordianie" Juliusza Słowackiego, "Ludziach bezdomnych" Stefana Żeromskiego, "Granicy" Zofii Nałkowskiej. Motyw retrospekcji, powrotu do przeszłości - Hanna Krall, przeprowadzając wywiad z Markiem Edelmanem, uwzględnia teraźniejszość oraz przeszłość. Wspomnienia dotyczące powstania w getcie warszawskim są tą przeszłością. Motyw ten pojawia się również w następujących pozycjach literackich: "Do gór i lasów" Jana Kochanowskiego, "Giaur" Byrona, "Dziady" część II i IV Adama Mickiewicza, "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza, "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza, "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej, "Ludzie bezdomni" Stefana Żeromskiego, "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego, "Granica" Zofii Nałkowskiej i w wielu innych. Motyw cierpienia - w utworze Hanny Krall przedstawione zostało nieludzkie, bezsensowne cierpienie ludzi zrozpaczonych, przerażonych, głodnych, mieszkających w getcie warszawskim, jadących na śmierć, ginących w komorach gazowych. Motyw cierpienia pojawia się między innymi w: "Makbecie" Williama Szekspira, "Hamlecie" Williama Szekspira, "Trenach" Jana Kochanowskiego, "Panu Tadeuszu" Adama Mickiewicza, "Zbrodni i karze" Fiodora Dostojewskiego, "Trylogii" Henryka Sienkiewicza, "Granicy" Zofii Nałkowskiej, "Kartotece" Tadeusza Różewicza. Motyw kata - katami możemy nazwać oprawców, zbrodniarzy, którzy wysyłali na śmierć w komorach gazowych bezbronnych, niewinnych ludzi. Znęcali się nad nimi psychicznie i fizycznie. Motyw ów możemy spotkać także w: "Mitologii", "Antygonie" Sofoklesa, "Balladynie" Juliusza Słowackiego, "Krzyżakach" Henryka Sienkiewicza, "Procesie" Franza Kafki, "Medalionach" Zofii Nałkowskiej, "Rozmowach z katem" Moczarskiego, "Liście do ludożerców" Tadeusza Różewicza i w wielu innych pozycjach literackich. Motyw ofiary - Żydzi są ofiarami Hitlerowców. Przykłady innych pozycji literackich zawierających ów motyw to: "Hamlet", "Romeo i Julia" Williama Szekspira, "Lilije" Adama Mickiewicza, "Kordian" Juliusza Słowackiego, "Ludzie bezdomni" Stefana Żeromskiego, "Opowiadania" Tadeusza Borowskiego, "Medaliony" Zofii Nałkowskiej.

MOLIER Świętoszek	Motyw cierpienia - Orgon przyczynia się do cierpienia swoich bliskich. Nakazuje córce poślubienie Świętoszka budzącego w niej wstręt, mimo że dziewczyna zakochana jest w Walerym. Wydziedzicza syna, nie chce słuchać Kleanta, choć ten ostrzega go przed oszustem. Tartuffe budzi w Orgonie najgorsze instynkty. Motyw cierpienia pojawia się między innymi w: "Makbecie" Williama Szekspira, "Hamlecie" Williama Szekspira, "Trenach" Jana Kochanowskiego, "Panu Tadeuszu" Adama Mickiewicza, "Zbrodni i karze" Fiodora Dostojewskiego, "Trylogii" Henryka Sienkiewicza, "Granicy" Zofii Nałkowskiej, "Kartotece" Tadeusza Różewicza. Motyw kłótni, sporu - rodzina Orgona nie może zrozumieć jego postępowania, fascynacji osobą Tartuffe,a. Nie przeciwstawia mu się jednak otwarcie, za wyjątkiem Doryny, która swoje zdanie wyraża bezpośrednio, krytykuje naiwność gospodarza, drwi z niego. Warto wymienić inne pozycje literackie, w których pojawia się ów motyw: "Mitologia" (choćby spór o Helenę), "Romeo i Julia" Williama Szekspira (spór rodowy), "Romantyczność" Adama Mickiewicza (spór pokoleniowy), "Lalka" Bolesława Prusa (konflikt wewnętrzny głównego bohatera powieści). Motyw kobiety - Elmira jest kobietą sprytną, inteligentną i rozważną. Aranżuje miłosną schadzkę, aby zdemaskować intruza. Motyw ten przeplata się w wielu utworach. Należą do nich między innymi: "Biblia" (w Starym Testamencie: Ewa - pierwsza kobieta, w Nowym Testamencie: Maria - matka Boga, kobieta wybrana), "Mitologia" (Hera - kobieta - władczyni, Demeter - gospodyni całej ziemi, Helena - wzór urody itp.), "Makbet" i "Hamlet" Williama Szekspira, "Skąpiec" Moliera (kobieta uzależniona od mężczyzny), "Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza (kobieta próżna - Starościna Gadulska), "Nie - boska komedia" Zygmunta Krasińskiego (Maria - kobieta nieszczęśliwa w małżeństwie), "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej, "Chłopi" Władysława Reymonta, "Noce i dnie" Marii Dąbrowskiej. Motyw przemiany - pod wpływem Tartuffe,a naiwny Orgon, początkowo przeciętny ojciec rodziny, staje się tyranem. Motyw ów możemy odnaleźć w wielu innych dziełach, między innymi: w "Dziadach" części III Adama Mickiewicza (przeobrażenie Gustawa w Konrada), w "Potopie" Henryka Sienkiewicza (Andrzej Kmicic z hulaki staje się patriotą), w "Lalce" Bolesława Prusa i w wielu innych pozycjach. Motyw rodziny - Molier prezentuje mieszczańską rodzinę, której spokój zakłóca pojawienie się Tartuffe,a. Jego manipulacjom ulega łatwowierny gospodarz domu, co powoduje konflikty, a później katastrofę, zażegnaną jednak przez księcia. Motyw ów występuje w wielu innych pozycjach literackich. Warto tu wymienić między innymi: "Biblię", "Mitologię", "Hamleta", "Makbeta", "Romea i Julię" Williama Szekspira, "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza, "Lalkę" Bolesława Prusa, "Granicę" Zofii Nałkowskiej.
SOFOKLES Król Edyp	Fatum – Gdy Edyp dowiedział się w młodości od wyroczni delfickiej, że zabije swego ojca i podzieli łoże z matką, postanowił opuścić rodziców i ruszyć w świat, by nie dopuścić do wypełnienia przepowiedni. Na nic to się jednak zdało, ponieważ ciążyło na nim fatum, czyli nieodwracalne przeznaczenie. Dramat doskonale ukazuje, że przed losem nie można uciec, ponieważ człowiek jest jedynie bezwolną marionetką, zbyt bezsilną, by zmienić bieg przeznaczenia.  Kazirodztwo – Edyp dopuścił się tego grzechu z własną matką. Jokasta powiła czworo dzieci, które w ten sposób zostały przeklęte, tak jak rodzice. Motyw ten jest potem powtarzany przez wszystkie epoki. Wystarczy wspomniećHamleta Szekspira czy Regulamin tłoczni win Irwinga.  Małżeństwo – w dramacie mamy wspomniane trzy małżeństwa – Lajosa i Jokasty, Polybosa i Meropy oraz Edypa i Jokasty. Najbardziej znanym jest oczywiście to ostatnie, ponieważ zawarte między synem a matką. Edyp i Jokasta byli szczęśliwym i zgodnym małżeństwem, opartym na partnerstwie i wzajemnym szacunku. Gdy Edyp, wystraszony słowami Tyrezjasza oraz przepowiednią wyroczni delfickiej, zaczął tracić rozsądek i jasność umysłu, Jokasta podtrzymywała go na duchu. Była nawet gotowa sama dźwigać świadomość popełnionego grzechu, by tylko odciążyć sumienie męża. Mieli czwórkę dzieci: dwóch synów i dwie córki. Miłość rodzicielska – chodzi tu o uczucie, jakim Edyp darzył córki. W Exodusie pozostawił dzieci pod opieką Kreona. Nakazał przy tym, by o chłopców nie troszczył się zbytnio, ponieważ byli mężczyznami: „I nie zabraknie im życia zasobów”. Większą uwagę miał przykładać do wychowania dziewcząt – małej Antygony i Ismeny, z którymi pożegnał się przed odejściem. Scena ta dowodzi ogromnej miłości, jaką darzył córki:  „O dziatki! Gdzież wy? Nie strońcie ode mnie,  Niech was obejmę w miłosnym uścisku  W rękach, co oczy niegdyś pełne błysku  Ojca w tak czarne pogrążyły ciemnie”  oraz wyrzutów sumienia, które go przytłaczały:  „Ojca morderca, on w łożu swej matki,  Z której ma życie i sam się narodził,  Waszym był ojcem, o nieszczęsne dziatki!  To wam w twarz rzucą. Więc któż wam swe serce  Odda? Któż pojmie? Któż w domu ugości?  Nikt! O nieszczęsne! W ciężkiej poniewierce  Żyć wam tu przyjdzie bez czci i miłości”. Przepowiednia – przepowiednia jest w tym dramacie elementem sprawczym, maszyną wprawiającą wszystko w ruch. To przez nią Lajos i Jokasta pozostawiają swego nowonarodzonego synka w lesie na pożarcie zwierząt, to za jej przyczyną młody Edyp opuszcza Korynt i kochających rodziców, a w końcu – dowiedziawszy się o dopełnieniu słów wyroczni – wyłupuje sobie oczy, a Jokasta wiesza się na chuście. Przepowiednia jest nieodwracalna, niezmienna, stała.  Samobójstwo i samookaleczenie – Edyp nie jest tragicznymromantycznym kochankiem, wypijającym truciznę z powodu miłosnego zawodu. Nie jest także zawiedzionym niespełnionymi ideałami społecznikiem, który rzuca się pod pociąg. Jest tylko człowiekiem, który nieświadomie dopuścił się dwóch grzechów, a wyrzuty sumienia doprowadziły go do wyłupienia sobie oczu. Podobny los spotkał Jokastę. Dowiedziawszy się o dopełnieniu przepowiedni, mając świadomość, że dzieliła małżeńskie łoże z rodzonym synem – wiesza się na chuście.  Władca – Od czasu, gdy rozwiązał zagadkę Sfinksa, nękającego Teby i ich mieszkańców – Edyp jest królem tej krainy. Sprawuje władzę sprawiedliwie, kochając i wykazując gotowość poświęcenia dla ojczyzny, o czym dowiadujemy się podczas rozmowy bohatera z Kapłanem. Upewniał starca, że miłuje swą ojczyznę miłością szczerą i bezinteresowną i nie spocznie, póki nie odnajdzie przyczyn klęsk, nękających jego ziemię:  „Gdy moja dusza za mnie, za was jęczy,  Za miasto całe; ze snu się nie budzę  Na wasze głosy; wiedzcie, że łzy ronię  I częstym troski błąkaniem się trudzę,  By co obmyśleć ku ludu obronie”.  Obiecał przy tym, że zastosuje się do wszelkich wskazówek i wymagań, by odzyskać łaskę i przychylność bóstw. Wróżbita – Tyrezjasz, nazywany również Terezjaszem lub Tejrezjaszem, był starożytnym, ślepym wróżbitą:„W którego duszy prawda ma ostoję”. Nie wiadomo, ile dokładnie miał lat, lecz wiek ten był tak znaczny, że żył na świecie najdłużej ze wszystkich ludzi. Doświadczenia, które zdobył i mądrość, którą pogłębiał sprawiły, że poznał wszystkie tajemnice i nigdy nie mylił się w udzielanych poradach. Edyp miał jak najlepsze zdanie o tym bohaterze:  „O Tyrezjaszu, co sprawy przenikasz  Jasne i tajne, na ziemi i niebie!  Chociaż ty ślepym, nie uszło twej wiedzy,  Jako choruje gród ten, przeto w tobie  Upatrzyliśmy zbawcę i lekarza”.  Tyrezjasz przewidział, że gdy król przyjrzy się dokładniej związkom rodzinnym – zmiażdży go zło. Dzięki wróżbom jest odwiecznym przykładem i symbolem jasnowidzenia, a wizerunek ślepego znawcy przeszłości i przyszłości wpisał się na trwałe do kultury i sztuki.
WILLIAM SZEKSPIR Makbet	Motyw zbrodni Makbet bardzo często nazywany jest studium zbrodni. Motyw ten jest elementem napędzającym akcję Makbeta. Zamordowanie Dunkana niesie za sobą kolejne morderstwa, a tytułowy bohater zdaje sobie sprawę, że nie będzie potrafił zatrzymać tego tragicznego ciągu.  Pierwsza zbrodnia była najtrudniejsza dla Makbeta, kolejne przychodziły mu ze swoistą łatwością. Pomimo, że zabił już wcześniej wielu ludzi na polach bitewnych, to dopiero zamordowanie śpiącego Dunkana spowodowało u bohatera wyrzuty sumienia i poczucie hańby. Jak mówi sam Makbet, jedynym bodźcem do popełniania zbrodni jest dla niego ambicja, ale na tę ambicję wpływają zwłaszcza kobiety – Lady Makbet i trzy czarownice. Tak o działaniach swoich podwładnych mówi bogini wiedźm - Hekate: „Zuchwałe baby, jak wy śmiecie Z Makbetem w tajne szachry wchodzić, Z zbrodni do zbrodni go przywodzić, A mnie, mistrzynię waszą, mnie, Krzewiącą głównie wszystko złe, Nie wezwać nawet do udziału W tym dziele śmierci i zakału?” W dramacie w każdej zbrodni uczestniczy Makbet, bądź jako jej inspirator, bądź jako osobiście ją popełniający. Bohater morduje Dunkana, ale resztę morderstw zleca swoim podwładnym żołnierzom lub najętym zbirom. Makbet zrozumiał, że jedynym sposobem na powstrzymanie go od kolejnych morderstw jest jego śmierć. Szekspir ukazał, że na każdego zbrodniarza czeka sroga kara. Makbet wraz z żoną w wyniku swoich przewinień zatracają się coraz bardziej w szaleństwie, które prowadzi Lady Makbet do samobójstwa. Tytułowy bohater zaś, uważa, że nikt nie jest w stanie go pokonać. Dopiero gdy spotkał na swej drodze Makdufa odkrył, że się mylił. Motyw winy i kary Poczucie winy i wyrzuty sumienia towarzyszą Makbetowi od momentu popełnienia pierwszej zbrodni – zamordowania Dunkana – do śmierci. Bohater robi wszystko, by nie myśleć o konsekwencjach swoich okrutnych czynów, ale jego podświadomość nie pozwala mu na to. Sumienie Makbeta i jego małżonki przybiera postać halucynacji – bohaterowi ukazuje się duch Banka, a Lady Makbet wydaje się, że jej ręce zbroczone są krwią. Główni bohaterowie muszą„Leżeć na strasznych torturach sumienia” i zdają sobie z tego sprawę. Małżeństwo Makbetów początkowo chciało całą winę za zamordowane Dunkana zrzucić na służbę króla, a później na jego synów. Jednak z biegiem czasu prawda wychodzi na jaw, a jej konsekwencje doprowadzają do tragicznego końca dwójkę bohaterów.  Makbet próbował wziąć całą winę za kolejne zbrodnie na siebie, poczynając o planie zabójstwa Banka, o którym nie powiedział żonie: „Nie pytaj, luba, bądź przez niewiadomość Wolna od winy, dopóki nie będziesz Mogła przyklasnąć temu dziełu”. Nieuniknioną karą za popełnione zbrodnie jest w tym przypadku śmierć. Makbet zdaje sobie sprawę, że będzie musiał zapłacić za swoje grzechy i od śmierci Dunkana żyje w ciągłym strachu i świadomości, że nie zmyje ze swoich rąk winy: „Cóż się to ze mną stało, kiedy lada Szmer, lada szelest przejmuje mię dreszczem? Co to za ręce? Ha! wzrok mi pożera Ich widok. Mógłżeby cały ocean Te krwawe ślady spłukać z mojej ręki? Nie, nigdy! raczej by ta moja ręka Zdołała wszystkich mórz wody zrumienić I ich zieloność w purpurę zamienić” O tym, że kara jest nieunikniona mówi Makbet: „Rozpłataliśmy węża, nie zabili – Zrośnie się, będzie znów gadem: ząb jego Jadem zaprawny nie przestaje grozić Biednej niecnocie naszej”. Motyw małżeństwa Związek małżeński dwójki głównych bohaterów – Makbeta i Lady Makbet – nie jest oparty na zasadach patriarchatu. Inaczej niż w większości małżeństw w ówczesnych czasach, pozycja kobiety w rodzinie Makbetów jest bardzo silna i znacząca. Można powiedzieć, że Lady posiada wiele męskich cech, o czym mówi jej mąż: „Rodź mi samych chłopców! Bo męstwa twego nieugięty kruszec Nic niewieściego od dziś dnia nie spłodzi”. Nie wiadomo nic o potomstwie Makbetów, ale Lady mówi, że zna smak rodzicielstwa: „Byłam karmicielką I wiem, jak to jest słodko kochać dziecię, Które się karmi”. Równocześnie kobieta twierdzi, że nie zawahałaby się zabić własnego dziecka, jeśli przeszkadzałoby jej ono w osiągnięciu celu: „(…) byłabym mu jednak Wyrwała była pierś z ust nadstawionych, Które się do mnie tkliwie uśmiechały, I roztrzaskała czaszkę, gdybym była Zobowiązała się do tego czynu, Jak ty do tego”. Między małżonkami ciężko dopatrzyć się wielkiej miłości. Nie mówią ze sobą o tym uczuciu. Gdy umiera Lady Makbet, jej mąż nie wydaje się być tym nadto przejęty. Przyczyną takiego zachowania jest zatracenie dwójki bohaterów w walce o zdobycie, a później utrzymanie władzy. Motyw władzy Władza jest celem, do którego po trupach dąży Makbet. Można dostrzec podobieństwo bohatera do mitycznych Eteoklesa czy Polinejkesa. Eteokles i Polinejkes Synowie Edypa i Jokasty, którzy stoczyli ze sobą bratobójczy pojedynek, w którym obydwaj zginęli, o tron Teb .  Chęć zdobycia władzy popycha Makbeta do pierwszej zbrodni – zamordowania swojego krewnego, króla Szkocji. Makbeta jest doskonałym przykładem tego, jak nie można rządzić państwem. Władza tytułowego bohatera opierająca się na tyranii jest przeciwstawiona rządom wielkich królów takich jak Dunkan czy Edward. Motyw kobiety fatalnej Ucieleśnieniem kobiety fatalnej (fr. femme fatale) jest Lady Makbet. To ona najbardziej namawia męża do popełnienia zbrodni, działając na jego ambicje. Kobieta przypomina biblijną Ewę, która nakłoniła Adama do zjedzenie zakazanego owocu. Podobnie jak Ewa, Lady Makbet działa z inspiracji zła.  Z wypowiedzi bohaterów dramatu można wywnioskować, że małżonka Makbeta jest kobietą piękną. Z uznaniemwyraża się o niej Dunkan oraz dostojnicy szkoccy. Lady tak opisuje ten wizerunek: „Chcąc świat oszukać stosuj się do świata, Ubierz w uprzejmość oko, dłoń i usta, Wyglądaj jako kwiat niewinny, ale Niechaj pod kwiatem tym wąż się ukrywa”. To w głównej mierze Lady doprowadziła do upadku Makbeta. W odróżnieniu jednak od innych kobiet fatalnych, wpada w obłęd i popełnia samobójstwo. Motyw samobójstwa Motyw ten pojawia się bardzo często w twórczości Szekspira. W Makbecie ma on nieco inny charakter, niż w pozostałych dziełach. Co prawda, Lady Makbet popełnia domniemane samobójstwo, ale jej mąż odrzuca takie rozwiązanie swoich problemów. Makbet woli umrzeć w walce, jak rycerz, niż targnąć się na własne życie: ”Mamli rzymskiego głupca naśladując Przebić się własnym mieczem? Nie! dopóki Życie przed sobą widzę, wolę raczej Przeszywać cudze piersi”. Motyw halucynacji Wizje i halucynacje towarzyszą głównej parze bohaterów przez cały czas akcji dramatu. Pierwszą z nich jest widmo unoszącego się w powietrzu zakrwawionego sztyletu, który prowadzi Makbeta do komnaty króla Dunkana.  Następną wizją jest duch Banka, siedzący na miejscu Makbeta przy biesiadnym stole. Duch przypominał bohaterowi, że żądza władzy doprowadziła do tego, iż zabił własnego przyjaciela. Stan psychiczny Lady Makbet jest do tego stopnia rozchwiany, że kobiecie w czasie lunatykowania wydaje się, że ma dłonie zbroczone krwią. Bohaterka usilnie próbuje oczyścić ręce, ale żadnym sposobem nie może tego zrobić.  W przypadku obu postaci halucynacje są wynikiem gnębiących ich wyrzutów sumienia. Motyw przemocy Makbet jest sztuką przesyconą przemocą. Co ciekawe, większość morderstw rozgrywa się poza sceną, ale są one szczegółowo opisywane przez bohaterów. Pierwszym tego przykładem są słowa rannego żołnierza, który opisuje wyczyny Banka i Makbeta na polu walki, przedstawiając mężczyzn jako zbroczonych krwią mścicieli. Dramat rozpoczyna się i kończy wielkimi krwawymi walkami, w pierwszej Makbet pokonuje przeciwników, w drugiej sam został pokonany przez Makdufa. Mimo, że sztuka nie zalicza się do długich, to ginie w niej duża liczba bohaterów, a ich śmierć jest często krwawa. Śmierć głównego bohatera jest kwintesencją przemocy, Makduf ścina mu głowę i nabija ją na włócznię. Motyw przepowiedni Proroctwo wprawia w ruch całą akcję Makbeta. Dokładniej rzecz ujmując, robią to czarownice, które przepowiadają Makbetowi, że najpierw zostanie tanem Kawdoru, by później zostać królem Szkocji. Wiedźmy przepowiadają szereg innych wydarzeń: mówią, że Banko będzie płodził króli czy, że Makbet powinien strzec się Makdufa. Czarownice wzywają widma, które przepowiadają bohaterowi, jak uniknąć śmierci i kto może go zgładzić. Wszystkie przepowiednie, poza tą dotyczącą potomków Banka, realizują się w obrębie akcji dramatu.
JAN WOLFANG GOETHE Cierpienia młodego Wertera	Motyw miłości nieszczęśliwej  Miłość między Lottą a Werterem jest uczuciem, które od pierwszej chwili nie może mieć szczęśliwego zakończenia. Dziewczyna jest zaręczona z innym mężczyzną i pozostaje mu wierna. Uczucie całkowicie wypełnia serce młodzieńca i zmienia jego świat. Z czasem staje się dla niego obsesją i destrukcyjnie wpływa na jego psychikę. Nękany niemożnością spełnienia swoich pragnień, dokonuje tragicznego wyboru – popełnia samobójstwo. Lotta dopiero w obliczu zakończenia znajomości z Werterem, rozumie ile znaczy jego obecność w jej życiu. Decyduje się jednak zrezygnować z tych uczuć dla dobra małżeństwa z Albertem, którego szanuje i ceni. Motyw samobójstwa  Główny bohater utworu, Werter, popełnia samobójstwo. Kieruje nim nieszczęśliwa miłość do kobiety, która jest dla niego nieosiągalna. Przyczyną samobójstwa staje się również nadmierna wrażliwość i uczuciowość mężczyzny. Rozpamiętując udrękę miłości, popada w apatię i zaczyna myśleć o odebraniu sobie życia. Ogarnia go coraz większy pesymizm i zniechęcenie do wszystkiego. Czuje się również wyobcowany i niezrozumiany przez ludzi. To wszystko składa się na jego ostateczną i tragiczną w skutkach decyzję. Śmierć dla Wertera jest wybawieniem od cierpienia i dręczącego go niepokoju. Umiera w nadziei, że po śmierci Lotty, ich dusze odnajdą się i połączą uczuciem, które za życia nie było im dane. Motyw cierpienia  Cierpienie jest uczuciem, które towarzyszy Werterowi od chwili, gdy do Lotty wraca jej narzeczony. Pojawienie się mężczyzny, mającego większe prawa i miejsce w sercu dziewczyny, sprawia, że Werter zaczyna odczuwać narastającą udrękę. Wszechobecny ból wypełnia jego duszę, a nadmierna wrażliwość młodzieńca potęguje ten stan. Próbuje uciec przed cierpieniem i na kilka miesięcy opuszcza ukochaną kobietę. Rozłąka nie uspokaja jego emocji. Ból i cierpienie towarzyszą każdej chwili jego życia. Uwalnia się od niszczącego go uczucia, popełniając samobójstwo. Motyw przemiany wewnętrznej  Werter przechodzi wewnętrzną przemianę. Z człowieka pełnego radości i miłości do świata, żyjącego uczuciem do ukochanej kobiety, staje się pesymistą, który traci sens życia i nie potrafi w niczym znaleźć ukojenia dla swojego bólu. Początkowo szczęśliwy, skupiony wyłącznie na miłości do Lotty, staje się osobą zniszczoną emocjonalnie destrukcyjną namiętnością.  Motyw buntu  Werter, wrażliwy artysta i indywidualista, buntuje się przeciwko towarzyskim konwenansom i obyczajom, niszczącym miłość. Prowadzi to go do poczucia wyobcowania i niezrozumienia przez innych. Status społeczny młodzieńca stawia go w sytuacjach, w których szczególnie dotkliwie odczuwa niesprawiedliwość, wynikającą z przestarzałych form ustrojowych. Dla ludzi z Wahlheim jest kimś z wyższej klasy społecznej. Nie potrafi również odnaleźć się wśród arystokracji, która uważa go za kogoś gorszego. Znieważony, składa dymisję i rezygnuje ze stanowiska pisarza w poselstwie. Wyrazem buntu Wertera jest również próba obrony parobka, który zabił z zazdrości innego mężczyznę.  Motyw przyjaźni  Listy Wertera do Wilhelma świadczą o głębokiej przyjaźni, jaka ich łączy od wielu lat. Wilhelm jest jedynym powiernikiem jego każdej myśli, doradcą i czasami głosem rozsądku. Próbuje przekonać Wertera do opuszczenia Lotty, deklaruje chęć przyjazdu do Wahlheim i pomocy w skomplikowanej sytuacji przyjaciela. Werter bezgranicznie ufa Wilhelmowi. Motyw szaleństwa  Henryk, mężczyzna, który pokochał Lottę i został przez to oddalony ze służby u komisarza, w szaleństwie znajduje ukojenie swojej rozpaczy i bólu, którego powodem jest odrzucona miłość. W utracie poczucia rzeczywistości odnajduje spokój, czego zazdrości mu Werter. Dla niego szaleństwo jest sposobem na szczęście i zapomnienie o prawdziwych przyczynach udręki.  Motyw kobiety  W Cierpieniach młodego Wertera Lotta jest kobietą doskonałą, obdarzoną licznymi zaletami. Pozostaje wierna mężowi, chociaż z czasem rozumie, że darzy Wertera coraz głębszymi uczuciami i odczuje pustkę po zerwaniu znajomości. Werter idealizuje ją, widzi w niej anioła.  Motyw samotności  Dla Wertera samotność jest balsamem dla serca. Wynika przede wszystkim z nadmiernej wrażliwości, poczucia wyobcowania i niezrozumienia go przez otoczenie.  Motyw wędrowca  Werter określa siebie mianem „wędrowca na ziemi”. Jego całe życie to wędrówka w poszukiwaniu miejsca dla siebie. Wyobcowany i niezrozumiany przez otoczenie, wszędzie czuje się obco. Dla niego każdy człowiek jest tylko pielgrzymem na ziemi, który dąży do osiągnięcia spokoju i odnalezienia prawdziwego domu w życiu wiecznym.  Motyw zazdrości  Werter staje się zazdrosny o uczucia, jakimi Albert darzy Lottę. Według niego tylko jemu przysługuje prawo kochania dziewczyny. Zazdrość doprowadza go do myśli o zamordowaniu rywala.  Motyw przyrody  W Cierpieniach młodego Wertera przyroda jest nierozerwalnie złączona z losami tytułowego bohatera dzieła. Gdy jest szczęśliwy, otaczająca go natura staje się dla niego rajskim ogrodem. Kiedy coraz bardziej popada w apatię przyroda zmienia się w „nieznośnego dręczyciela, katującego ducha”. Siły natury niszczą ukochane miejsca, w których przebywał z Lottą i które wypełniały były jego wspomnieniami.  Motyw Boga  Obecność Boga Werter dostrzega w każdym najmniejszym źdźble trawy. Cały otaczający go świat jest dziełem Wszechmocnego, tchnieniem Wszechmiłującego Boga. Bóg to także Ojciec, do którego pragnie udać się po śmierci, by poskarżyć się i szukać pocieszenia.  Motyw zbrodni  Zbrodni w Cierpieniach młodego Wertera dopuszcza się parobek, zabijając mężczyznę, który ma poślubić jego ukochaną. Swój krok tłumaczy tym, że skoro on nie może być z kobietą, to nikt inny nie będzie jej miał i ona również nie będzie należała do innego. Werter doskonale rozumie parobka, wczuwa się w stan jego duszy. Współczuje chłopakowi, uważając, że nie zależy potępiać czynu, uzasadnionego głęboką miłością. Motyw wsi  Wieś dla głównego bohatera jest miejscem ucieczki przed zgiełkiem miasta, miejscem, w którym obcuje z naturą, zachwyca się każdym jej przejawem. To na wsi poznaje ludzi prostodusznych, którzy mają na niego pozytywny wpływ. Twierdzi, że wśród mieszkańców wsi można odnaleźć prawdziwe i szczere uczucia.
FIODOR DOSTOJEWSKI Zbrodnia i Kara	Motyw miasta  Petersburg to miasto, które Fiodor Dostojewski znał doskonale, spędził w nim większą część życia. Uczynił je miejscem akcji powieści Zbrodnia i Kara . Miasto przedstawione przez pisarza pozbawione jest cech stolicy wielkiego imperium carów, nie ma tu opisów pałaców, świątyń. Obserwujemy poczynania Rodiona Raskolnikowa na tle petersburskich zaułków, ulic i traktierni oraz mrocznych pomieszczeń, w których mieszkają najbiedniejsi. Petersburg, ukazany przez pryzmat warunków życia jego mieszkańców, jest przytłaczający: dzielnice nędzy, obskurne kamienice, odrażający właściciele wynajmujący pojedyncze pokoje i skromnie umeblowane mieszkania. Przytłaczają również brudne, zaniedbane podwórka z umorusanymi dziećmi i nieuprzejmymi stróżami, a także specyficzne zasady moralne, którymi kierują się ludzie zniszczeni przez biedę. Żyć w tym mieście, to znaczy ocierać się o brud, cierpieć i wegetować bez nadziei na jakąkolwiek poprawę losu. Mieszkańcy to ludzie z marginesu społecznego, zupełnie nieradzący sobie w życiu. Wielu z nich tak naprawdę czeka tylko na śmierć. Podobne wnioski nasuwają się głównemu bohaterowi powieści Rodionowi Raskolnikowowi, byłemu studentowi. Z początku myśli, iż ludzie osiedlili się tutaj z wyboru, po pewnym czasie jednak zdaje sobie sprawę z tego, że to dzielnice nędzy wciągają słabych, biednych i chorych w swoje sidła i trzymają w żelaznym uścisku. W takim mieście może się zrodzić i urzeczywistnić pomysł zbrodni. Nieznośny zaduch, brud, ciemne zaułki, odór buchający z szynków, spotykani na każdym kroku alkoholicy i brudne prostytutki towarzyszące... W powieści Petersburg jest miastem odpychającym i prowokującym do przestępstwa, niemym świadkiem zbrodni, śtragedii Raskolnikowa, a także jej przyczyną. Motyw ojca  Marmieładowa można nazwać "antywzorem" ojca. Jest uzależniony od alkoholu, nie można na nim polegać, nie ma pracy, nie umie utrzymać rodziny. W perfidny sposób wykorzystuje swoją córkę, każąc jej się prostytuować. W ten sposób pozostałe dzieci nie muszą głodować. Mimo wszystko Marmieładow kocha swoje dzieci, także Sonię. Z przejęciem i łzami w oczach o niej opowiada Raskolnikowi, a gdy umiera pojawia się w snach Soni jako jej opiekun. Motyw ofiary  Główny bohater staje się ofiarą swoich rojeń i marzeń. Jako biedny student, uwikłany w problemy materialne, musi przerwać naukę. Zaczyna się zastanawiać, skąd zdobyć pieniądze na studia oraz na to, by polepszyć byt siostry i matki. Postanawia zabić starszą kobietę, która zajmuje się lichwą. Po dokonaniu morderstwa staje się ofiarą swojego czynu, dręczony koszmarami, wyrzutami sumienia nie umie normalnie egzystować w społeczeństwie. Pieniądze, o które zabiegał, nie interesują go, chce uniknąć karze, ale rozterki wewnętrzne, obrzydzenie, które czuje do siebie, powodują, że za namową Sonii oddaje się w ręce wymiaru sprawiedliwości. Motyw miłości  Uczucie miłości przedstawił autor w dość szczególny sposób. Sonia Marmieładowa kocha Raskolnikowa miłością szczerą i oddaną. Jest osobą, która mimo dokonanej przez bohatera zbrodni widzi w nim człowieka godnego zaufania. To ona wskazuje mu drogę odnowy duchowej, czytając mu Biblię, ona wreszcie nakłania go do przyznania się do winy. Jej postawa jest pełna poświęcenia, po skazaniu ukochanego udaje się wraz z nim na Syberię. Dopiero tam Rodion uzmysławia sobie, że również ją kocha. Motyw cierpienia  Raskolnikow morduje starą lichwiarkę i jej siostrę, tym czynem skazuje siebie na nieustanne odczuwanie strachu i własnej słabości. Po zabójstwie zapada choruje, gorączkuje, majaczy, leży przez kilka dni nieprzytomny w łóżku. Odczuwa wyrzuty sumienia, ale stara się je odpędzić, sądząc, że jego teoria o usprawiedliwiająca zabijanie w imię wyższych celów jest słuszna. By ulżyć swojemu cierpieniu, musi okazać skruchę. Raskolnikow nie wie, w jaki sposób mógłby zacząć żyć normalnie. Drogę wskazuje mu Sonia - przyznanie się do winy i poniesienie kary za popełniony czyn oraz skrucha mogą uwolnić bohatera od duchowych cierpień. Sonie Marmieładow jest osobą, która sama wybiera drogę cierpienia, poświecenia się i ofiary. Aby wspomóc materialnie swoją rodzinę, zostaje prostytutką. Namawia Raskolnikowi do przyzna się do winy, jedzie z nim na zesłanie, bo go kocha i w imię miłości jest zdolna cierpieć razem z nim.
JOSEPH CONRAD Jądro ciemności	Imperium – w powieści symbolem imperium jest towarzystwo handlowe. Nastawiona na zysk spółka pod przykryciem wyniosłych idei prowadzi rabunkową eksploatację dziewiczych terenów Afryki. Marlow jako jedyny biały człowiek dostrzegał hipokryzję tego postępowania. Kobieta – zarówno Narzeczona Kurtza, jak i jego afrykańska kochanka reprezentują wartości wyznawane przez środowiska, z których się wywodzą. Według Marlowa kobiety są powierniczkami świata naiwnych iluzji. Jednocześnie są one głównymi beneficjentami kolonialnej ekspansji oraz bogactw z niej płynących. Miasto – „grobowe miasto”, czyli najprawdopodobniej Bruksela, gdzie mieści się główna siedziba towarzystwa. Pobielane groby kojarzą się ze śmiercią, a w kontekście powieści czytelnik nabiera podejrzeń, iż to właśnie na śmierci niewolników w koloniach miasto zbudowało swoją potęgę. Określenie „pobielany grób” pochodzi z Księgi św. Mateusza. W Biblii zwrot ten oznaczał coś pięknego na zewnątrz, lecz zawierającego wewnątrz coś przerażającego. Piekło – „Zamierzałem powałęsać się trochę w ich cieniu; ale ledwie się tam znalazłem, wydało mi się, że przestąpiłem ponury krąg jakiegoś inferno”, tak zareagował Marlow, gdy zorientował się, iż w zielonym gaju umierają z wycieńczenia czarnoskórzy robotnicy.  Pieniądze – zysk był jedyną religią wyznawaną przez towarzystwo. Żądza bogactwa opętała niemal wszystkich białych bohaterów, których Marlow spotkał w Afryce. W tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje postać księgowego, który narzeka, że odgłosy, jakie wydaje z siebie umierający agent nie pozwalają mu się skupić na liczeniu dochodów.  Praca – najwyższa wartość, jaką wyznawał Marlow. Dzięki pracy pozostał przy zdrowych zmysłach. Wszelkie zadania wykonywał z wielką dokładnością i najlepiej jak potrafił. Jedynie ludzie, którzy pracowali równie ciężko i entuzjastycznie jak on, zasługiwali na jego szacunek.  Przemiana – w największym stopniu uległ jej Kurtz. Wykształcony Europejczyk, który przybył do Afryki z dobrymi intencjami nie potrafił oprzeć się pokusie i wykorzystał swoją wyższość nad tubylcami. Podporządkował sobie ludność tubylczą, lecz triumf Kurtza trwał krótko, ponieważ jego duszą zawładnęła „ciemność”, której część nosi w sobie każdy człowiek. Mężczyzna z utalentowanego humanisty zmienił się w bezwzględnego barbarzyńcę, który mordował dla zdobycia kości słoniowej.  Rzeka – motyw ten ma w powieści wielkie znaczenie. To właśnie rzeka w kształcie węża przyciągnęła Marlowa do Afryki.Wyprawa pod jej prąd, do serca kraju, zajęła bohaterowi blisko dwa miesiące, a przy tym była niezwykle trudna i żmudna. Jest to oczywista sugestia autora, iż podróż każdego z nas w głąb własnej osobowości może być równie powolna i ciężka. Szaleństwo – Afryka w powieści jest odpowiedzialna nie tylko za choroby fizyczne, ale i psychiczne. Szaleństwo pełni wJądrze ciemności dwie funkcje. Po pierwsze jest to ironiczny mechanizm, który ma wywołać w czytelniku poczucie sympatii dla Kurtza. Marlow niemal od początku wiedział, iż agent był szalony, lecz poprzez poznawanie o nim kolejnych faktów, uznał, iż to, co dla towarzystwa było szaleństwem, jemu wydawało się pociągające. Dzięki temu Marlow wraz z czytelnikiem sympatyzują z Kurtzem, a jednocześnie nabierają podejrzeń, co do spółki. Po drugie szaleństwo Kurtza wynika z nieprzestrzegania przez niego norm zachodniej cywilizacji oraz żądzy władzy.  Śmierć – jest często spotykana w Jądrze ciemności. Marlow zetknął się z zupełnym zobojętnieniem białych ludzi na śmierć Murzynów. Ich zgon znaczył dla ludzi przedsiębiorstwa tyle, co ich życie, czyli nic. Zupełnie inaczej reaguje na nią główny bohater. Pomimo, iż nie przepadał za swoim sternikiem, to jednak uważał, iż wyprawa na spotkanie z Kurtzem nie była warta jego śmierci. To właśnie śmierć była ostateczną karą, jaką dzicz wymierzyła utalentowanemu agentowi. Wędrowiec – czyli sam Marlow. Narrator wypowiada o na jego temat następujące zdanie: „Najgorszy zarzut, jaki mógł spotkać Marlowa, to że nie był on typowym przedstawicielem swego zawodu. Był marynarzem, ale był również wędrowcem (…)”. Bohater nie potrafił zadomowić się na dłużej w jednym miejscu. Podróżowanie było dla niego czymś naturalnym, co sprawiło mu przyjemność. Niemal przez całą opowieść widzimy Marlowa w ciągłejdrodze. Najpierw trzydzieści dni płynie z Europy do Afryki, następnie przez piętnaście dni pieszo przemierza dżunglę, a jego rejs do stacji Kurtza trwa około dwóch miesięcy
ALBERT CAMUS Dżuma	Motyw choroby Ból zadawany przez chorobę jej ofiarom jest opisywany bardzo szczegółowo, wręcz naturalistycznie. Tak narrator opisuje objawy dżumy dymienicznej: - „Miał trzydzieści dziewięć i pięć, gruczoły szyi i kończyny nabrzmiały, dwie czarniawe plamy wystąpiły na boku. Dozorca skarżył się teraz na bóle wewnątrz”. Widzimywysoką gorączkę, opuchnięte gruczoły na szyi, pod pachami i na wewnętrznych stronach ud. Ból wnętrzności spowodowany jest rozrastaniem się śledziony.  - „Z jego ust usłanych grzybowatymi wyroślami wychodziły strzępy słów: «Szczury! » - mówił. Zielonkawy, o woskowych ustach, powiekach barwy ołowiu, oddechu urywanym i krótkim, rozkrzyżowany przez gruczoły (…) dozorca dusił się pod niewidocznym ciężarem”. Jest to opis ostatnich chwil życia dozorcy Michela – pierwszej ludzkiej ofiary dżumy. Zmiany można obserwować na twarzy chorego, skóra zmienia odcień, staje się bardziej zielonkawa, a wargi pokryte są brązowymi naroślami.  - „Należało otwierać wrzody, to jasne. Dwa cięcia nożykiem chirurgicznym na krzyż i gruczoły wyrzucały papkę zmieszaną z krwią. Chorzy krwawili rozkrzyżowani. Plamy zjawiały się na brzuchu i na nogach, gruczoł przestawał ropieć, potem nabrzmiewał znowu. Najczęściej chory umierał w straszliwym smrodzie”. Jedyne, co może robić dla pacjentów doktor Rieux, to przecinanie dymienic, które tylko chwilowo przynosi ulgę pacjentom. - „Trzeba trzymać się tego, co się wie; odrętwienie i wyczerpanie, czerwone oczy, brudne usta, bóle głowy, dymienice, straszliwe pragnienie, majaczenia, plamy na ciele, wewnętrzne rozćwiartowanie i po tym wszystkim... (…) «Puls staje się nitkowaty, nieznaczny ruch chorego poprzedza śmierć»”. Są to podręcznikowe informacje, które przyswaja sobie doktor Rieux. Wszystkie te wiadomości udało mu się zweryfikować samemu w praktyce. - „Kiedy mikrob - rzekł Rieux po chwili milczenia - potrafi w trzy dni powiększyć czterokrotnie śledzionę, nadać gruczołom krokowym objętość pomarańczy i konsystencję papki, nie upoważnia to bynajmniej do wahań”. Tak Rieux próbował przekonać syndykat lekarski, by wprowadził do miasta stan epidemii. - Cechy dżumy płucnej: - „Dymienice nie otwierały się przy nakłuciu, jak gdyby nadszedł czas ich twardnienia, i torturowały chorych”. Jest to jedna z trzech największych różnic między dymieniczą, a płucną odmiana choroby. Dwie pozostałe to krwawe wymioty i szybsza śmierć: „Chorzy umierali znacznie szybciej, wśród krwawych wymiotów”.  Motyw cierpienia Cierpienie w sensie fizycznym jest w powieści wszechobecne. Najdosadniej, jednak, ukazane zostało w ostatnich chwilach życia małego Filipa, syna sędziego Othona. Śmierci chłopca przypatrywali się niemal wszyscy główni bohaterowie dzieła.Widok umierającego w ogromnym cierpieniu dziecka wywiera wpływ na zmianę postaw niektórych z bohaterów. Tamto tragiczne wydarzenie zmusza doktora Rieux do wypowiedzenia słów: „(…)nigdy nie będę kochał tego świata, gdzie dzieci są torturowane”, natomiast ojciec Paneloux zmienił swoje poglądy: „Ale jak gdyby zmienił się od dnia, kiedy tak długo patrzył na umierające dziecko. Na twarzy jego było widać wzrastające napięcie. I pewnego razu, (…) powiedział do Rieux z uśmiechem, że przygotowuje teraz krótką rozprawę na temat: «Czy kapłan może radzić się lekarza»(…)”. Poza bólem fizycznym, epidemia dostarcza także cierpienia psychicznego. Odizolowanie miasta powoduje odczuwanie przez jego mieszkańców wszelkich możliwych negatywnych odczuć emocjonalnych. Poczucie straty i samotności odczuwają ci, którzy zostali odseparowani od swoich bliskich: „Tak więc, na przykład, doznanie równie indywidualne jak świadomość rozłąki z ukochaną istotą stało się nagle, od pierwszych tygodni, udziałem całej ludności i, wraz ze strachem, głównym cierpieniem tego długiego okresu wygnania”.  O tych osobach narrator mówi, że cierpią podwójnie:„Rzeczywiście cierpieliśmy podwójnie - za przyczyną naszego cierpienia i tego cierpienia, które przypisywaliśmy nieobecnym: synowi, żonie, kochance”. Wyczerpywanie się zapasów żywności i wzrost cen powodują, że biedniejsi obywatele cierpią głód i czują się oszukani i poniżeni: „I dżuma, stosując w swych rządach skuteczną bezstronność, zamiast umocnić równość naszych obywateli, dzięki normalnej grze egoizmów zaostrzała w sercach ludzkich poczucie niesprawiedliwości”. Mieszkańcy odczuwają też permanentny strach przed tym, że epidemia pokona ich wszystkich. Choroba odbiera im najbliższychczłonków rodziny, ukochanych, za którymi bardzo tęsknią. Temat cierpienia porusza ojciec Paneloux w swoim drugim kazaniu. Jezuita twierdzi, że: „(…) trzeba chcieć cierpienia, ponieważ Bóg go chce. Tylko w ten sposób chrześcijanin nie oszczędzi sobie niczego”. Motyw ludzkiej solidarności Motyw ten jest przedstawiony głównie w działalności Tarrou, który jako sprawny organizator werbuje znaczną ilość mieszkańców Oranu, by połączonymi siłami wspierać lekarzy w walce z zarazą. Tak Jean tłumaczy to, że wziął sprawy w swoje ręce: „Tym ludziom brak wyobraźni. Nigdy nie są za wysokości zarazy, zaś środki jakie wymyślają, są zaledwie na miarę kataru. Jeśli pozwolimy im działać, zginą, a my wraz z nimi”. Formacje obywatelskie działają w sposób harmonijny i pilny. Nawet ludzie, którzy początkowo odmawiają współpracy z oddziałami, po czasie dołączają do nich, gdy pojmują, że tylko tak można pokonać epidemię. Jednym z takich ludzi jest Rambert, który wstępuje dobrowolnie do formacji, ponieważ zrozumiał taką rzecz: „(…) wiem, że jestem stąd, czy chcę tego, czy nie chcę. Ta sprawa dotyczy nas wszystkich”, tym samym rezygnując z ucieczki zmiasta. Grand dedykuje swój czas kosztem pracy nad dziełem swojego życia, i poświęca oddziałom codziennie po kilka godzin. Sędzia Othon dołącza do formacji po tym, jak umiera jego syn. Nawet ojciec Paneloux, który twierdzi, że zakonnik nie ma żadnych przyjaciół, a zaraza została zesłana przez Boga, dołącza się do inicjatywy obywatelskiej Tarrou. Każde kolejne ogniwo tego łańcucha ludzkiej solidarności umacnia go. Motyw pracy W ściślejszym rozumieniu można nazwać ten motyw, w tym konkretnym przypadku, motywem lekarza. Wyraża się on rzecz jasna przez postawę doktora Rieux, który jest przykładem do naśladowania nie tylko dla innych medyków, ale dla wszystkich ludzi pracujących. Postawa doktora stoi w opozycji do podejścia do pracy pozostałych mieszkańców Oranu, którą narrator opisuje w ten sposób: „Nasi współobywatele dużo pracują, ale zawsze po to, by się wzbogacić. Interesują się przede wszystkim handlem i zajmują się głównie, jak to sami nazywają, robieniem interesów”. Swoistym mottem, przyświecającym doktorowi Rieux jest: „Najważniejsze to dobrze wykonywać swój zawód”, te słowa określają najdoskonalej jego podejście do swojej służby lekarskiej.  Jak sam mówi wybrał ten sposób zarabiania na życie na przekór swojemu pochodzeniu, aby udowodnić ludziom, że możliwy jest awans społeczny. Mimo długiego stażu w zawodzie, doktor nigdy nie przyzwyczaił się do widoku śmierci swoich pacjentów i zawsze robił wszystko co w jego mocy, by jej zapobiec. Doktor ma często świadomość, że rozmiary epidemii go przerastają, ale nigdy nie rozważał nawet zaprzestania walki z zarazą: „Trzeba walczyć w taki czy inny sposób i nie padać na kolana”.Praca pojawia się także w powieści jako przyczyna rozpadu zawiązku Josepha Granda: „Dalsza historia była według Granda bardzo prosta. Jak ze wszystkimi: człowiek żeni się, kocha jeszcze trochę, pracuje. Pracuje tyle, ze zapomina kochać”. Po części podobnie dzieje się z małżeństwem państwa Rieux. Doktor dopiero po wyjeździe żony odczuwa, że zaniedbał ją na korzyść pracy. Motyw Apokalipsy Biblijny motyw zagłady uwidacznia się głównie w pierwszym kazaniu ojca Paneloux, które ma apokaliptyczny wydźwięk. Według zakonnika zagładę, jaką jest dla miasta zaraza, zesłał na jego mieszkańców sam Bóg. „Wojujący jezuita”, jak mówi o nim narrator w swoim kazaniu przytoczył wizję, która wydaje się być zainspirowana biblijną przypowieścią: „Bracia moi (…) Spójrzcie na tego anioła dżumy, pięknego jak Lucyfer i olśniewającego jak samo zło; wznosi się nad waszymi dachami, w prawej ręce, na wysokości głowy, trzyma czerwony oszczep, lewą wskazuje na jeden z waszych domów. Może w tej chwili jego palec wyciąga się ku waszym drzwiom, oszczep podzwania o drzewo; Jeszcze chwila, a dżuma wejdzie do was, zasiądzie w waszym pokoju i będzie czekać na wasz powrót. Jest tam, cierpliwa i czujna, niewzruszona jak porządek świata. Żadna potęga ziemska, i wiedzcie o tym, nawet próżna wiedza ludzka nie może sprawić, byście się wymknęli tej ręce, którą ku wam wyciąga. Bici krwawym biczem na klepisku cierpienia, zostaniecie odrzuceni wraz ze słomą”. Motyw przemiany W Dżumie przemianie ulegają, co najmniej, trzy postaci. Rambert, który początkowo próbuje za wszelką cenę uciec z Oranu, nie czuje więzi wspólnoty z mieszkańcami miasta. Powolna zamiana powoduje, że dołącza do formacji sanitarnych, ale zastrzega, że jak tylko będzie miał okazję ucieknie z miasta. Gdy w końcu takowa okazja się nadarzyła, mężczyzna zrozumiał, że nie może opuścić teraz Oranu. Sumienie nie pozwala mu na to. Nie może dla własnego szczęścia odwrócić się od potrzebujących ludzi. Przyznaje, że: „(…) może być wstyd, że człowiek jest sam tylko szczęśliwy”.Drugą postacią jest Cottard, który przechodzi metamorfozę od niedoszłego samobójcy do człowieka korzystającego z wszelkich uroków życia. Szalejąca epidemia pozwoliła, paradoksalnie, poczuć się wolnym. Cottard mógł w końcu robić to, na co zawsze miał ochotę, ale nie pozwalał mu to wiszący nad nim wyrok. Trzecia postać to ojciec Paneloux, który początkowo głosi, że dżuma jest boską karą za grzechy mieszkańców Oranu. Dopiero, gdy jezuita jest świadkiem męczeńskiej śmierci małego Filipa, zmienia swoje poglądy. Uważa wyroki boskie za niemożliwe do odczytania dla istoty ludzkiej. Uznaje, że człowiek może jedynie albo je przyjąć i kochać Boga za nie, albo nienawidzić Go, ale: „któż odważyłby się wybrać nienawiść do Boga?”.

20. Rodzaje literackie: liryka, epika, dramat

Porównywane  zagadnienie	Epika	Liryka	Dramat
Składnik  dominujący	fabuła aktualizująca się za pomocąnarracji	monolog podmiotu lirycznego	ukazanie akcji przezdialog występujących postaci
Podmiot literacki	nazwa	narrator	podmiot liryczny
	rola	ważna	dominująca w utworze
	postawa	* jest skupiony na relacjonowaniu zdarzeń i stanu rzeczy  * przez swą relację wpływa na wygląd i charakter świata przedstawionego * może (ale nie musi) jawnie określać swój stosunek do odtwarzanych faktów i zdarzeń; na ogół sugeruje, że jest obiektywny	* jest główną postacią, która przekazuje własne przeżycia, doznania, mniemania * wszystko, co się pojawia w jego wypowiedzi, zostaje sprowadzone do subiektywnej skali jego odczuwania, subiektywnego sposobu wyobrażenia * mówi językiem odbiegającym od tego, który obowiązuje w innych typach wypowiedzi
	wypowiedź	zazwyczaj w 3. osobie l.poj. lub 1. os. l.poj.	zazwyczaj w 1. os. l.poj.
Konstrukcje stylistyczne	sytuacja	sytuacja narracji  (wyznacza ją stosunek podmiotu literackiego do przedmiotu wypowiedzi: faktów, bohaterów, przedmiotów itp.)	sytuacja wyznania (podmiot liryczny w sposób pośredni lub bezpośredni zwierza się ze swego intymnego stosunku do różnych zjawisk)
	funkcja	dominuje funkcja poznawcza	dominuje funkcja ekspresywna iestetyczna
Świat przedstawiony	samodzielność	* stanowi wartość samodzielną, jest wysunięty na plan pierwszy * ukazywany jest jako w małym stopniu zależny od podmiotu (narratora)	* nie stanowi wartości samodzielnej * zależy od charakteru i kształtu przeżyć podmiotu lirycznego * stanowi tylko pretekst do wyrażenia tych przeżyć
	rola fabuły, akcji	podstawowa	drugorzędna lub nieistotna (przeważają zestawiane ze sobą samodzielne obrazy)
	czas	dwa porządki czasowe:  czas narracji, w którym toczy się opowiadanie narratora oraz czas fabuły, w którym toczą się opowiadane zdarzenia (zwykle ujęte jako zamknięta przeszłość); na ogół przeważa czas fabuły, realizowany formami czasu przeszłego^a	jeden porządek czasowy:  czas lirycznego wyznania, realizowany najczęściej jakoteraźniejszy (nawet czas przeszły lub przyszły zostaje sprowadzony do teraźniejszości ze względu na aktualną sytuację, w jakiej znajduje się podmiot liryczny)
Podstawowa forma przekazu	narracja występująca w dwu podstawowych odmianach: opowiadania i opisu; * mowa postaci, ich dialogi i monologi występują tylko jako przytoczenia w narracji	monolog podmiotu lirycznego przekazujący przeżycia wewnętrzne, doznania, emocje, przekonania jednostki;  * pomocniczo może występować opowiadanie, opis, dialog	dialog lub monologwystępu­jących postaci (w formie mowy niezależnej cytowanej przez podmiot dramatyczny)
Rola sztuki słowa	ważna	dominująca	ważna
Kontakt odbiorcy z dziełem	zazwyczaj bezpośrednia lektura	bezpośredni lub pośredni (np. wysłuchanie deklamacji)	zazwyczaj pośredni (obejrzenie konkretyzacji: widowiska teatralnego)
Wybrane gatunki	baśń, epos, opowiadanie,  powieść, pamiętnik	hymn, oda, sonet, elegia, haiku	tragedia, komedia, misterium, kabaret
^a Usytuowanie czasowe świata przedstawionego pozwala na rozróżnienie epiki współczesnej — mówiącej o zdarzeniach dostępnych osobistemu doświadczeniu twórcy, epiki historycznej — traktującej o sprawach przeszłych, znanych pisarzowi jedynie ze świadectw pośrednich i epiki fantastycznej — ukazującej świat wyobrażony, przyszły lub przeszły.

21. Analiza utworu literackiego to inaczej jego rozbiór. Polega na badaniu pewnej całości, poprzez wyodrębnienie jej cech, części bądź składników. Analiza dzieła literackiego zmierza zatem do ustalenia z jakich elementów i w jaki sposób jest zbudowany utwór. Należy także określić związki między tymi elementami, zbadać czemu służy konstrukcja tekstu, dobór danych środków stylistycznych, a w konsekwencji ukazać role poszczególnych elementów i ich znaczenie w całym utworze.

Analiza i interpretacja utworu poetyckiego są traktowane łącznie w procesie pracy z tekstem, nie oddziela się ich pod względem formalnym. Z tego względu kompozycja wypowiedzi analizującej ten tekst nie może być dychotomiczna. Podczas analizowania dzieła poetyckiego bardzo ważne są konteksty interpretacyjne, czyli kierunki badań, które pomagają zrozumieć tekst oraz kąty interpretacji.

Najważniejsze konteksty interpretacyjne:

biograficzny – czynniki związane z życiem autora, które wpłynęły na dane dzieło,

historyczny – wydarzenia historyczne stanowiące tło utworu,

historyczno-literacki – odwołuje się do rozwoju cech pewnego typu utworów, prądów literackich i stylów w literaturze,

teoretyczno-literacki – przyporządkowanie utworów do istniejących gatunków literackich, do konkretnej odmiany gatunkowej, nazwanie cech typowych dla tego gatunku i przypisanie utworu do określonego prądu literackiego lub konwencji,

filozoficzny – włączenie utworu do panujących w danym czasie poglądów filozoficznych, ewentualnie religijnych bądź określonej ideologii,

społeczny – odzwierciedla stosunki społeczne, obyczajowość epoki w której powstał utwór,

literacki – związek interpretowanego dzieła z innymi utworami literackimi tego samego lub innych autorów,

artystyczny – odzwierciedla związek dzieła z innymi dziedzinami sztuki, np. malarstwem, architekturą, rzeźbą,muzyką.

23. Kategoria estetyczna, sposób przedstawienia, które nadaje przedmiotowi określoną wartość estetyczną, wyraża stosunek do niego i wzbudza odpowiednią reakcję u odbiorcy – przeżycie estetyczne. W estetyce antycznej kategoriami estetycznymi były piękno, które pojmowano jako celowość, użyteczność, kształt miły dla oka (wg Platona); piękne jest to, co jest przyjemne dla oczu i uszu (wg sofistów), następnie wymieniano tragizm, komizm (charakterystyczne dla dramatu), wzniosłość, patos; współczesna estetyka wyróżnia brzydotę, groteskę, ironię, wdzięk. Kategorie estetyczne w literaturze są podstawą klasyfikacji rodzajowej i gatunkowej, ulegają zmianom w zależności od epoki.

Komizm to właściwość charakterystyczna dla pewnych zjawisk spotykanych w życiu człowieka lub przedstawianych przez sztukę wywołujący u kogoś, kto wywołuje konfiguracje śmiechu i silnych emocji negatywnych takich jak trwogę, rozpacz, obrazę i litość. Może ta osoba też być obserwatorem i uczestnikiem tego zdarzenia.

Komedia to gatunek dramatu obejmujący utwory operujące środkami komizmu, o żywej akcji i pomyślnym zakończeniu.

Tragizm to kategoria estetyczna oznaczająca nierozwiązywalny konflikt pomiędzy dążeniami jednostki a siłami zewnętrznymi (fatum, prawa natury) lub między różnymi wartościami, których nosicielem jest sama jednostka (uczucie i rozum), w każdym przypadku pozbawiona możliwości pomyślnego dla siebie wyboru, a tym samym skazana na klęskę.

Ironia to kategoria estetyczna ukształtowana w kulturze starożytnej Grecji (np. ironia sokratyczna, ironia tragiczna), występująca w różnych funkcjach, satyrach, jako forma dowcipu, element stylizacji parodystycznej, drwina, której szeroki sens samodzielnej kategorii estetycznej nadali romantycy tzw. ironia romantyczna określała koncepcję postawy twórcy wobec świata, wyrażającą się w przekonaniu o dominacji fantazji twórczej, pojmowaniu aktu twórczego jako gry, w której zacieranie granicy między rzeczywistością a fikcją łączy się z poczuciem supremacji twórcy wobec dzieła

piękno jest ujęte jako podstawowa wartościująca kategoria estetyczna. W estetyce rozumianej jako nauka o pięknie, piękno stanowi wartość naczelną.

Jest to zespół cech: proporcja kształtów, harmonia barw, dźwięków, który sprawia, że coś się podoba, budzi zachwyt. Piękno to także wysoka wartość moralna wykazywana przez daną osobę

24. SZTUKA STAROŻYTNA
Jej częściami składowymi są: sztuka starożytnych Egipcjan, Greków i Rzymian.
Sztuka starożytnego Egiptu
Rozwijała się przede wszystkim na terenie Egiptu, lecz silny wpływ wywarła na sztukę basenu Morza Śródziemnego. Jej początki sięgają początku IV tysiąclecia p.n.e.
MALARSTWO :
∼ głównie malarstwo ścienne, związane nierozerwalnie z architekturą ∼ rysunki na papirusach
ARCHITEKTURA :
∼ monumentalne budowle skalne ∼ grobowce: - mastaby – piramidy - grobowce wykuwane w skale ∼ wielkie świątynie
RZEŹBA :
∼ w kamieniu ∼ w drewnie ∼ posągi władców, dostojników i urzędników
RZEMIOSŁO ARTYSYCZNE :
∼ naczynia ∼ biżuteria ∼ wyroby ze szkła ∼ meblarstwo
CHARAKTERYSYCZNE CECHY
- SPEŁNIAŁA FUNKCJĘ PROPAGANDY WIZUALNEJ - NIEPRZERWANA CIĄGŁOŚĆ, TRWAŁOŚĆ I  JEDNOLITOŚĆ FORM  ARTYSTYCZNYCH
GŁÓWNE ZABYTKI :
- Sfinks - piramida Cheopsa w Gizie - świątynie w Luksorze i Karnaku
Sztuka starożytnej Grecji
Mianem tej sztuki określa się twórczość Greków na Półwyspie Bałkańskim, wyspach Morza Egejskiego, w Azji Mniejszej, południowej Italii, na Sycylii oraz wybrzeżach Morza Śródziemnego i Czarnego. Poprzedziła ją sztuka mykeńska.
Okres I - archaiczny
MALARSTWO :
∼ malarstwo różnobarwne na ceramice
ARCHITEKTURA :
∼ domy i małe świątynie w typie megaronu ∼ początek budownictwa monumentalnego od VII w
RZEŹBA :
∼ drobne figurki z terakoty ∼ rzeżby z brązu i kości słoniowej
Okres II - klasyczny
MALARSTWO :
∼ sztalugowe ∼ ścienne ∼ pojawiają się sceny rodzajowe i iluzjonizm ∼ czerwonofigurowe zdobnictwo wazowe
ARCHITEKTURA : 
∼ synteza 3 porządków:  - jońskiego – doryckiego – korynckiego ∼ miasta na planie prostokąta∼ monumentalizacja budowli użytkowych (stadiony, teatry)∼ nowy typ budowli sakralnych - tolosy
RZEŹBA :
∼ kanon postaci ludzkiej w ruchu∼ rzeźby w brązie, kamieniu, marmurze, granicie, alabastrze∼ akty kobiece
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- UMIAR- HARMONIA- LOGIKA- JEDNOŚĆ KOMPOZYCJI
Okres III - hellenistyczny 
MALARSTWO :
∼ ścienne∼ sztalugowe ukazujące pejzaż, martwą naturę
ARCHITEKTURA :
∼ rozkwit budownictwa użytkowego (np. latarnie morskie)∼ domy z perystylem
RZEŹBA :
∼ pojawia się niesamowita ekspresja i realizm
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- RÓŻNORODNOŚĆ TEMATYCZNA- BARDZIEJ LAICKA I UNIWERSALNA
Okres IV - rzymski
GŁÓWNE ZABYTKI i OSIĄGNIĘCIA :
- latarnia w Faros - rzeźby: "Nike", "Grupa Laokoona", "Dyskobol" 
GŁÓWNI TWÓRCY :
- Fidiasz (r)- Myron (r)- Parrasjas (m)- Hippodamos (a)
Sztuka starożytnego Rzymu
Jest to sztuka państwa rzymskiego: miasta - Rzymu, prowincji oraz Italii. Najważniejszym ośrodkiem był Rzym, ale pełny obraz kanonów obowiązujących od VI w. p.n.e do początków V w. n.e dały miasta takie jak Pompeje i Herkulanum. Sztuka ta podatna była na różnorakie wpływy: w okresie królewskim dominowały wpływy sztuki etruskiej; w czasie republikańskim zaczęły napływać kanony greckie, a styl obowiązujący w cesarstwie był zlepkiem kultury hellenistycznej z tą, panującą na prowincjach rzymskich.
MALARSTWO : 
∼ monumentalne malarstwo ścienne
ARCHITEKTURA :
∼ pojawiają się nowe materiały budowlane: cegła wypalana, cement∼ zastosowanie sklepienia∼ monumentalne świątynie∼ budynki użyteczności publicznej (termy, akwedukty, łaźnie, teatry)∼ łuki triumfalne∼ domy z atrium oraz podmiejskie wille∼ piętrowe domy czynszowe∼ rezydencje cesarzy∼ mauzolea
RZEŹBA :
∼ przewaga rzeźby portretowej∼ historyczne sceny w formie płaskorzeźby
GŁÓWNE ZABYTKI :
- willa Hadriana w Tivoli- pałac Dioklecjana w Splicie- mauzoleum Hadriana w Rzymie- Panteon w Rzymie- Forum Romanum
SZTUKA RENESANSU
Inaczej zwana sztuką odrodzenia. Powstała we Włoszech w XV w.
MALARSTWO :
∼ pojawia się tempera, malarstwo olejne∼ fresk∼ portret, pejzaż∼ dążono do pełnoplastycznego odtworzenia postaci w trójwymiarowej przestrzeni
ARCHITEKTURA :
∼ nowe układy przestrzenne budowli (centralne budole z kopułami)∼ nowożytne typy budowli świeckich - pałac miejski∼ stosowanie antycznych porządków architektonicznych i dekoracyjnych∼ rozkwit urbanistyki (miasta zakładane na regularnym planie geometrycznym)
RZEŹBA :∼ realistyczne popiersia portretowe∼ posąg konny∼ akty ∼ medalierstwo
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- ODWOŁYWANIE SIĘ DO WZORÓW ANTYKU- ZWROT KU NATURZE- KULT CZŁOWIEKA WSZECHSTRONNIE WYKSZTAŁCONEGO
GŁÓWNE ZABYTKI I OSIĄGNIĘCIA :
- kaplica zygmuntowska na Wawelu- "Dama z łasiczką"- "Mona Lisa"- "Szkoła ateńska"
GŁÓWNI TWÓRCY :
- Leonardo da Vinci- Donato Bramante- Michał Anioł- Raffaello Santi (Rafael) 
SZTUKA BAROKUTen kierunek kultury europejskiej zapoczątkowany we Włoszech, później objął swym zasięgiem też niektóre kraje Ameryki Łacińskiej. Trwał od II poł. XVI w. do I poł. XVIII w.
MALARSTWO :
∼ religijne o tematyce mistyczno-symboliczno-martyrologicznej∼ sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne∼ portret∼ pejzaż, martwa natura∼ tematyka rodzajowa∼ grafika (miedzioryt i akwaforta)
ARCHITEKTURA :
∼ fasady parawanowe, wieże, kopuły, plany eliptyczne∼ typ pałacu między dziedzińcem a ogrodem
RZEŹBA :
∼ sztukaterie∼ rzeźby w kamieniu i drewnie∼ pomniki, nagrobki, posągi
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- DYNAMIKA- BOGACTWO- EFEKTY ŚWIATŁOCIENIOWE- ŁĄCZENIE ARCHITEKTURY, MALARSTWA I RZEŹBY 
GŁÓWNE ZABYTKI :
- Kolumna Zygmunta III Wazy w Warszawie- Pałac w Wilanowie- pałac wersalski
GŁÓWNI TWÓRCY :
- Rembrandt- D. Zimmermann
SZTUKA ROKOKO Ten styl europejski uważany jest często za ostatnią fazę baroku. Trwał w latach 1720-80. 
MALARSTWO :
∼ sceny fete galante i fete champetre
ARCHITEKTURA :
∼ architektura wnętrz
RZEŹBA :
∼ snycerstwo dekoracyjne
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- ZWIĄZEK Z KULTURĄ DWORSKĄ- TENDENCJE SENTYMENTALNE- SIELANKOWOŚĆ- LEKKOŚĆ I WYKWINTNOŚĆ FORMY- MOTYWY EGZOTYCZNE
GŁÓWNI TWÓRCY :
- J.H. Fragonard- G. Boffrand
SZTUKA OŚWIECENIA
W epoce oświcenia sztuka nie miała jednolitego charakteru stylowego ani ideowego. Wpływały na nią rozbieżne poglądy filozoficzne, moralne i polityczne.

Zaistniały natomiast liczne przemiany instytucjonalne :
- akademizacja nauczania i profesjonalizacja twórczości artystycznej - kształtowanie się świeckich form mecenatu prywatnego i publicznego - organizacja nowych sposobów odbioru sztuki (muzea, wystawy publiczne)
- wydzielenie się nauki o pięknie i estetyce- powstanie naukowej historii sztuki i archeologii- powstanie krytyki artystycznej
CHARAKTERYSTYCZNA CECHA
- CHĘĆ DOTARCIA DO ŹRÓDEŁ I POWROTU NIESKAŻONEGO STANU NATURALNEGO IDĄCA W PARZE W ZAKWESTIONOWANIEM WARTOŚCI CYWILIZACJI
SZTUKA KLASYCYSTYCZNA
Zwana krócej klasycyzmem. kierunek w literaturze, sztuce i muzyce. Nurt ten wystąpił już w XVII w., lecz najpełniej zaczął kształtować się w XVIII w.
II poł. XVIII w. nazwana została epoką wczesnego klasycyzmu. We Francji stylem Ludwika XVI, w Wielkiej Brytanii - Georgian Style lub stylem Adamów, w Polsce stylem Stanisława Augusta. W I poł. XIX w. wyróżnia się styl empire i regencji. 
MALARSTWO :
∼ tematyka historyczna, mitologiczna i alegoryczna∼ portret
ARCHITEKTURA :
∼ centralne plany budowli∼ portyki, fronty∼ stosowanie klasycznych porządków architektonicznych i detali∼ nowe typy budowli: szkoły, kamienice, domy bankowe i handlowe
RZEŹBA :
∼ tematyka historyczna, alegoryczna∼ portretowa∼ architektoniczna (fryzy, tympanony)
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- NAWIĄZANIE DO ANTYCZNEJ SZTUKI GRECKIEJ I RZYMSKIEJ ORAZ PÓŹNEGO RENESANSU- DOSKONAŁOŚĆ
GŁÓWNE ZABYTKI :
- Łazienki w Warszawie- Brama Brandenburska
GŁÓWNI TWÓRCY :
- D. Merlini- M. Bacciarelli- J.A.D. Ingres
SZTUKA ROMANTYZMU
Romantyzm to szeroki i wieloznaczny termin stosowany do różnych przejawów sztuki. Trwał w latach 1760-1850. Nie ma cech odrębnego stylu, jest raczej wyrazem podstawy uczuciowej i artystycznej.
Źródłami nowych tematów stały się mitologie celtyckie, germańskie, ludowe podania, narodowe legendy, poezja nieklasyczna i współczesna.
MALARSTWO :
∼ wyobrażenia fantastyczne∼ symbolika∼ nowa ranga malarstwa pejzażowego i historycznego
ARCHITEKTURA :
∼ nieregularne budowle epoki historyzmu∼ stylizowane naturalne założenia ogrodowe (parki krajobrazowe)
RZEŹBA :
∼ typowa romantyczna tematyka∼ dynamiczna forma
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- ODRZUCENIE PRZEKONANIA O RACJONALNYM CHARAKTERZE SZTUKI- ZWROT KU INTUICJI I WYOBRAŹNI- RÓŻNORODNOŚĆ FORM ARTYSTYCZNYCH
GŁÓWNI TWÓRCY :
- P. Michałowski- E. Delacroix- F. Goya
SZTUKA REALISTYCZNA
Odnosi się praktycznie tylko do malarstwa. Kierunek artystyczny w XIX w. Występował też momentami w innych epokach.
Obrazy przedstawiały głównie życie codzienne, pejzaże, martwe natury, sceny rodzajowe i obyczajowe.
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- ODTWARZANIE NA PODSTAWIE BEZPOŚREDNIEJ OBSERWACJI- PRZECIWSTAWIAŁ SIĘ AKADEMIZMOWI
GŁÓWNI TWÓRCY :
- J.F. Millet- J. Chełmoński- A. i M. Gierymscy
IMPRESJONIZM
Kierunek w malarstwie i rzeźbie. Trwał od ostatniego trzydziestolecia XIX w. do początków XX w. Był reakcją na akademizm. Na impresjonizm wpłynęło malarstwo romantyzmu i barwny drzeworyt japoński. Nazwa wzięła się od tytułu obrazu Claude'a Moneta "Impresja - wschód słońca", zaprezentowanego na wystawie w Paryżu.Tematyka obrazów impresjonistów to: pejzaż, martwa natura, rzadziej kompozycje figuralne.
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- MALARSTWO PLENEROWE UTRWALAJĄCE BEZPOŚREDNIE WRAŻENIA ZMYSŁOWE- SWOBODNA TECHNIKA- NOWA KONSTRUKCJA OBRAZU- SZKICOWOŚĆ
GŁÓWNI TWÓRCY :
- C. Monet- A. Renoir E. Degas
POSTIMPRESJONIZM 
Postimpresjonizm to zjawisko występujące we Francji w latach 1896-1905. Stanowiło odwrót od impresjonizmu, choć ten kierunek odznaczył swoje piętno na twórczości wielu postimpresjonistów. Charakterystyczne dla postimpresjonizmu była różnorodność poszukiwań artystycznych poszczególnych malarzy i grup.
GŁÓWNI TWÓRCY :
- Paul Cezanne- Paul Gauguin
FOWIZM
Fowizm jest to kierunek w malarstwie francuskim, jedna spośród kilku, reakcja przeciwko impresjonizmowi. 
Nazwa wzięła się od nazwy wystawy prac "Cagedes Fauves" ("Stado dzikich bestii").
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY 
- KOMPOZYCJA Z PŁASKICH PLAM- BARWNOŚĆ- RYSUNEK GRANICZĄCY Z DEFORMACJĄ
GŁÓWNI TWÓRCY :
- H. Matisse- R. Duty 
EKSPRESJONIZM
Kierunek w sztuce, literaturze, muzyce, teatrze, filmie na początku XX w. Istniał głównie w Niemczech. Opozycja wobec impresjonizmu, estetyzmu i naturalizmu.
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- POSZUKIWANIE PRAWD ABSOLUTNYCH I UNIWERSALNYCH- TENDENCJE MISTYCZNE, PACYFISTYCZNE- DYNAMICZNY KONTRAST- GROTESKA I KARYKATURA
GŁÓWNI TWÓRCY :
- Vincent van Gogh- James Ensor
ABSTRAKCJONIZM
Zwany inczej sztuką abstrakcyjną, bezprzedmiotową lub nieprzedstawiającą. Jeden z kierunków sztuki plastycznej XX wieku. Główne nurty to abstrakcja organiczna i geometryczna. 
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- GRA LINII, KOLORU, BRYŁ, PŁASZCZYZN- REZYGNACJA Z PRZEDSTAWIANIA OBSERWACJI NATURY
SURREALIZM
Zwany inaczej nadrealizmem. Awangardowy kierunek w sztuce, filmie oraz literaturze. 
MALARSTWO :
∼ kolaż∼ fumaż∼ formy naturalistyczne∼ formy bliskie abstrakcji
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- TWORZENIE WIZJI RZECZYWISTOŚCI NADREALNEJ- INTERPRETACJA STANÓW PODŚWIADOMOŚCI- GROTESKA, CZARNY HUMOR, PARODIA, NONSENS
GŁÓWNI TWÓRCY :
- S. Dali- M. Duchamp- J. Miro
KUBIZM
Kierunek w malarstwie i rzeźbie, zapoczątkowany we Francji. Sztuka XX wieku.
Dzieli się na 3 fazy :
I okres - prekubistyczny
II okres - kubizm analityczny:
- odrzucenie perspektywy
- rozbicie przedmiotu na elementy zgeometryzowane
III okres - kubizm syntetyczny:
- synteza przedmiotu przez swobodne zestawienie różnych elementów (m.in. kolaż)
- maksymalnie zgeometryzowany rysunek 
GŁÓWNI TWÓRCY :
- P. Picasso- G. Braque
DADAIZM
Awangardowy ruch literacko-artystyczny. Rozwijał się w latach 1916-1923 w Szwajcarii, Francji, Niemczech. Wyrósł na podłożu buntu przeciwko wojnie oraz współczesnej cywilizacji mieszczańskiej. Polega na swoistym infantylizmie, stąd też nazwa tego kierunku ( dziecięce "dada' - zabawka). Dadaizm wyraża bezsens i chaos rzeczywistości.
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY
- WŁASNA KONCEPCJA SZTUKI- SWOISTY PRYMITYWIZM I INFANTYLIZM- STOSOWANIE TECHNIKI KOLAŻU I FOTOMONTAŻU
GŁÓWNI TWÓRCY :
- M. Duchamp- F. Picabia

25. Tradycja literacka – ogół doświadczeń oraz dokonań literackich z przeszłości, które w określonym czasie i dla określonej grupy społecznej służą za punkt odniesienia dla działalności twórczej.W obręb tradycji literackiej wchodzą zarówno dzieła literackie, jak i w różnym stopniu usystematyzowane normy. Porządkując i hierarchizując ten ogół doświadczeń i dokonań, tradycja literacka pozwala na wytworzenie się zespołu określonych konwencji literackich charakterystycznych dla jakiegoś okresu literackiego, prądu literackiego, grupy lub szkoły literackiej, bądź dla poszczególnych twórców. Tradycja kształtuje również nastawienia i oczekiwania odbiorców literatury.Składniki tradycji literackiej można uporządkować ze względu na ich przynależność do określonej formy strukturalnej (np. rodzaj, gatunek literacki, system wersyfikacyjny) oraz na przynależność do określonej warstwy procesu historycznoliterackiego (np. renesans, oświecenie, modernizm).

Streszczenie epok

Antyk - Podstawa późniejszych odwołań, wieki, podczas których powstawały i utrwalały się klasyczne wzorce oraz wartości. Myśli i dorobek artystyczny twórców antyku będzie odwiecznym autorytetem. Krystalizują się gatunki literackie i normy tworzenia sztuki. Wśród pojęć pojawią się kategorie: mimesis i katharsis, tragizm, wśród ideałów: harmonia, ład, spokój, umiar, złoty środek. 

POJĘCIA I I CH ZNACZENIE PRZENOŚNE: 
Chaos - bezład, zamieszanie, zamęt, rozgardiasz, bałagan 
Atlas - zbiór map, pierwszy krąg szyjny dźwigający, wspierający 
Syzyf - praca wymagająca ogromnego wysiłku, ale nie przynosząca efektu 
Prometeusz - określenie człowieka, którego czyny są śmiałe, buntownicze, ale dobre dla ludzkości 
Pięta Achillesa - słaby punkt 
Puszka Pandory - źródło niekończących się kłopotów, smutków i nieszczęść 
Węzeł gordyjski - bardzo skomplikowana sprawa 
Hiobowa wieść - zła, katastroficzna, przerażająca wiadomość 
Samsonowa siła - siła nadludzka 
Kainowa zbrodnia - morderstwo, bratobójstwo 
Zakazany owoc - rzecz pozornie wartościowa i zachęcająca, a w rzeczywistości szkodliwa, sprowadzająca zło 
Judasz - zdrajca, osoba fałszywa, podstępna 
Syn marnotrawny - człowiek, który zbłądził, ale potrafił się do tego przyznać 
Apokalipsa - uosobienie nieszczęść wojny, koniec świata 
Sodoma i Gomora - miejsce gdzie odbywają się rzeczy niemoralne, miejsce rozpusty 
Dawid i Goliat - określenie dwóch osób, z których jedna pokonuje drugą sprytem i mądrością, drugi posiada natomiast większą siłę 
Samarytańska przysługa - przysługa bezinteresowna 
Arka przymierza - symbol porozumienia i braterstwa 
Arka Noego - wybawienie, ratunek 
Wieża Babel - zamęt, bałagan, zbiorowisko ludzi mówiących różnymi językami 

Bogowie olimpijscy: 
Zeus - najwyższy bóg, pan nieba, błyskawic, jego symbolem jest piorun 
Hermes - posłaniec bogów, bóg złodziei i kupców, syn Zeusa i Mai 
Hera - bogini małżeństwa i płodności małżeńskiej 
Eros - bóg miłości, piękny młodzieniec 
Erato - muza pieśni miłosnej
Atena - bogini mądrości, sztuki, wyskoczyła z głowy Zeusa 
Artemida - bogini łowów 
Ares - bóg wojny 
Apollo - bóg wyroczni, patron wieszczów, opiekun mórz, bóg piękności 
Afrodyta - bogini miłości, piękności, córka Zeusa i Donie, wyłoniła się z fal morskich, żona Hefajstosa 
Hefajstos - bóg ognia i kunsztu kowalskiego 

Bogowie światła i powietrza: 
Helios - bóg światła, jeżdżący na złocistym rydwanie 
Eos - bogini jutrzenki i wschodzącego słońca. Przedstawiana jako nimfa 
Selene - bogini księżyca 
Iris - posłanka bogów, bogini tęczy (została w nią zamieniona) 
Wiatry: Bareasz - północny, Notos - południowy, Zefir - wschodni, Euros - zachodni. Uchodzili za synów Astajosa i Eos 

Bogowie morza: 
Posejdon - bóg mórz, wysp, nadbrzeży, przystani, opiekun żeglaży i rybaków, jego symbolem jest trójząb 
Skylla - nimfa zamieniona przez Kirkę w poczwarę. Największy postrach żeglaży. 
Proteusz - opiekun trzody fok Posejdona, umiał przepowiadać przyszłość, często zmieniał postać. 

Typowe cechy sztuki greckiej, helleńskiej i rzymskiej: 
Domy, w których mieszkali Grecy były budowane z umiarem, natomiast bogom wznoszono jak najwspanialsze świątynie. Większość rzeźb greckich powstała w związku z potrzebami religijnymi, wykonywano posągi wielkich bóstw, płaskorzeźb zdobiących świątynie, nagrobków. 
Do połowy IV wpne. powstała sztuka nie służąca Bogom. 
Na charakter rzeźby miał wpływ sport przyzwyczajający hellenów do oglądania nagich ciał i podziwiania ich. Artyści greccy posługiwali się brązem, marmurem i kamieniem jaskrawo malowanym. 
Grecka rzeźba wciąż ewaluowała - przed VI w.p.n.e. dzieła były sztywne i nieporadne, od polowy V wpne. starano się, przedstawić człowieka w ruchu. Najwybitniejsza: Dyskobol - Myrona. Rósł stopień szczegółowości oraz poprawności przedstawień. Poliklet w Dyfosie zawarł idealne proporcje ciała mężczyzny. Postacie były nacechowanegodnością, powagą, spokojem. Również pojawiły się ból, radość, nienawiść. 
Ceramika malowana zajmowała w twórczości artystycznej greków takie miejsce, jakiego nie zyskała w innych cywilizacjach. Garncarze tworzyli naczynia o doskonałych kształtach, cienkich ściankach. Ozdabiali je pokrywając barwną i skomplikowaną dekoracją. Przedstawiano na nich sceny mityczne. 
Największe dzieła architektury greckiej to: Arkropol, świątynia Ateny, Artemidy W dziedzinie budownictwa, zwłaszcza w architekturze sakralnej Rzymianie dokonali więcej. Posługiwali się cegłą i zaprawą. Pozwoliło to na srosowanie półokrągłych sklepiej zamiast płaskich stropów. W rzeźbiarstwie także osiągneli więcej niż grecy. Nie wahali się pokazać brzydoty, starości a nawet wulgarności. Osiągnięcia sztuki portretowej można śledzić na monetach, często bedących dziełami sztuki. 

Sokrates - 469-399 r.p.n.e. nauczyciel Platona, głosił absolutyzm i intelektualizm etyczny. Jego dewiza to: "Poznaj samego siebie". Podkreślał świadomość własnej niewiedzy: "Wiem, że nic nie wiem" Nie uważał siebie za mędrca ani za nauczyciela mądrości. Próbując odpowiedzieć na pytanie "czym jest wiedza" rozmawiał z mieszkańcami Aten często ujawniając ich niewiedzę 
Platon - 427-347 r.p.n.e. (Arystokles)był uczniem i przyjacielem Sokratesa, stworzył pierwszy system idealizmu obiektywnego (platonizmu), dualizm świata: świat idei (idealny) - niedostępny zmysłom, świat materialny. Jego pisma filozoficzne to "Uczta", "Państwo", "Prawa" funkcja poznawcza to dusza obdarzona wrodzoną wiedzą o ideach na podstawie swej teorii idei zbudował teorię państwa idealnego. Założył szkołę w Atenach nazwaną "Akademią od gaju Akademosa". 
Arystoteles - 384-322 r.p.n.e. Uznawany za najwybitniejszego myśliciela starożytności. Jego działalność obejmowała niemal wszystkie dziedziny wiedzy, założył szkołę filozoficzną w Atenach, twierdził, że każda rzecz jest bytem złożonym z materii i formy kształtującej materię. Postawił tezę o zmienności bytu i wielości form ruchu. Stworzył podstawy rozwoju nauk przyrodniczych był rzecznikiem demokracji, stworzył naukę o państwie. 

Średniowiecze - Mistycyzm, teocentryzm (Bóg w centrum wszechświata), uniwersalizm. Epoka religijna, uduchowiona, kierująca myśl ludzką ku Bogu i pozaziemskim wartościom. Modny temat śmierci (danse macabre). Ogromna rola symbolu, wiara w magię liczb, wymowę znaków natury. Dualizm wartości (podział na dobro i zło, niebo i piekło, duszę i ciało). Postrzeganie życia ludzkiego jako kruchego, przemijalnego, pełnego cierpień, rozdartego między wartościami niebiańskimi a ziemskimi (św. Augustyn). Nowe gatunki: kazanie, hagiografia, wiersz średniowieczny, moralitet. 
Nazwa średniowiecze pochodzi z XVII w. Oznacza czas średni między starożytnością a renesansem. 
      Ramy czasowe: W Europie średniowiecze trwało ok.1000 lat, tzn. od IV / V w. do XV w. Ramy czasowe wyznaczają ważne momenty dziejowe: W 395r. Cesarstwo Rzymskie podzieliło się na Zachodnio-rzymskie i Wschodnio-rzymskie. Upadek Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego nastąpił w roku 476r. Upadek Konstantynopola 1453r. Odkrycie Ameryki przez Kolumba - 1492r. 
      W Polsce średniowiecze trwało 500lat. Od X do XV w. 966 - chrzest Polski, czasy Mieszka I. 1410r. bitwa pod Grunwaldem, 1450r.-J. Gutenberg odkrywa druk, zaczęły powstawać pierwsze drukarnie.Symbole średniowiecza to krzyż i miecz. 
1. FEUDALIZM - ustrój społeczny, w którym społeczeństwo podzielone było na 3 stany(duchowieństwo i rycerstwo były to stany uprzywilejowane. Chłopi byli najniżej w hierarchii stanowej) 
2. TEOCENTRYZM-teoria głosząca, że Bóg jest w centrum zainteresowań człowieka. 
3. ASCETYZM- Umartwianie ciała dla doskonalenia ducha. Formy ascezy: życie w nędzy, wyrzeczenie się bogactwa i sławy, bezimienność, szukanie cierpień, niewygód. Celem jest o siągnięcie zbawienia. 
4. UNIWERSALIZM- sposób myślenia o świecie, nauce, kulturze poprzez pryzmat religii chrześcijańskiej. Uniwersalny to jednakowy dla wszystkich. 
5. ALEGORIA- obraz mający poza znaczeniem dosłownym określony sens przenośny; wyraża zwykle pojęcie oderwane np. ze sprawiedliwością kojarzy się kobieta z opaską na oczach, z mieczem i wagą 
6. STYL GOTYCKI- budowle budowane od XII/XIII-XV w. Strzeliste budowle, gra świateł w oknach, system szkieletowy, krzyżowo-żeberkowe sklepienia, ostre łuki, bogato zdobione ołtarze np. ołtarz Wita Stwosz, Kościół Mariacki, katedra w Notre Dame, Gdańsku i Gnieźnie 
7. STYL ROMAŃSKI- charakteryzuje go: masywność, monumentalność, prostota, budowle z kamienia o podstawie kwadratu lub koła, plan krzyża, grube mury budowli, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, kolumny mogły być elementami dekoracyjnymi, bogato rzeźbione portale(wejścia), łuki półkoliste, małe wąskie okna, surowość stylu. Przykłady budowli: Opactwo w Tyńcu, Katedry w Płocku lub Poznaniu, drzwi Gnieźnieńskie, Kościoły i zamki obronne od IX/X w.-XIII w. 
8. HIPERBOLIZACJA- wyolbrzymienie. 
9. SCHOLASTYKA- filozofia uznająca Biblię oraz dzieła najdawniejszych pisarzy chrześcijańskich tzw. Ojców Kościoła i Arystotelesa za ostateczny i najwyższy autorytet, dogmaty uznane przez kościół za objawione, nie podlegające krytyce, udowadniane na drodze rozumu 
10. FRANCISZKANIZM- wiara radosna, życie zgodne z naturą; miłość do Boga, bliźniego, przyrody i wszelkiego stworzenia; miłosierdzie, ubóstwo, pokora, (św. Franciszek z Asyżu) 
11. TOMIZM- człowiek ma swoje miejsce we wszechświecie; problemy etyczne (rozważania o dobru i złu), życie w harmonii ze światem, zgodnie ze swą naturą, w cnocie, (św. Tomasz z Akwinu) 
12. AUGUSTYNIZM- konfliktowy charakter istoty ludzkiej, człowiek rozdarty pomiędzy nieśmiertelną duszą a ziemskimi pokusami i namiętnościami, refleksja nad samym sobą, (św. Augustyn) 
13. HOMILETYKA- nauka o zasadach układania i głoszenia kazań; jedna z odmian sztuki oratorskiej 
14. MISTERIUM- średniowieczny dramat religijno-dydaktyczny, związany z obrzędami kościelnymi, osnuty na motywach Nowego Testamentu i apokryfów 
15.MORALITET-średniowieczny dramat alegoryczno-dydaktyczny obrazujący walkę uosobionych sił dobra i zła o duszę człowieka 
16. PIEŚŃ- najstarszy gatunek liryki; początkowo ściśle związany z muzyką (utwory przeznaczone do śpiewania), później samodzielne utwory. Cechy: budowa stroficzna, prosty styl, jednolity wzorzec rytmiczny, liczne powtórzenia, czasami refren. 
17. LEGENDA- łac. Legere tzn. czytać. Opowieść z dawnych czasów, półprawda i pół nieprawda. Utwór epicki. Może być w formie prozatorskiej lub wierszowanej. 
18. APOKRYF- utwór o tematyce biblijnej; w szerszym znaczeniu utwór o niepewnym autorstwie, często falsyfikat. 
19. HISTORIOGRAFIA- dziejopisarstwo, opis czyjś historii 
20. HAGIOGRAFIA- żywotopisarstwo świętych, ukształtowało się w pierwszych wiekach chrześcijaństwa na Wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników egipskich i syryjskich. 
21.EPIKA RYCERSKA- gatunek literacki, w którym występują liczne epitety, powtórzenia składniowe, wyliczenia, porównania, apostrofy, onomatopeje, hiperbolizacje. 
22.PARENETYCZNY- ukazujący wzorce osobowe 
23. DOGMAT-wiedza o Bogu i uzasadnianie prawd wiary 
WZÓR ŚWIĘTEGO: charakteryzuje się: pokorą, ubóstwem, miłością do bliźniego, świata, przyrody 
WZÓR RYCERZA- (na przykładzie Rolanda) odważny, silny, waleczny, honorowy i dumny. Jest szczerze oddanym Bogu chrześcijaninem, a także wiernym poddanym Karola Wielkiego 
WZÓR WŁADCY- wzorowy władca powinien posiadać wszystkie cechy doskonałego rycerza, ale oprócz tego powinien być również troskliwym królem, dbającym o swoich podwładnych i będącym dla nich ideałem. Przykład: Król Karol Wielki z "Pieśni o Rolandzie". 
WIERSZ SYLABICZNY- cechy: 1. Jednakowa liczba sylab w każdym wersie, 2. Stały akcent (na 2 sylabie od końca) przed średniówką i w wyrazach kończących wers, 3. średniówka w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe, 4. Regularne rymy żeńskie. 
WIERSZ BIAŁY- wiersz, którego wersy nie kończą się rymami. Jest to wiersz mniej rytmiczny niż wiersz rymowany. 

Renesans - Odrodzenie ideałów antyku. Harmonia i umiar, antropocentryzm (człowiek w centrum zainteresowań), humanizm, reformacja (rozbicie uniwersalizmu jednej religii w Europie). Odkrycia geograficzne - zwrot ku wartościom doczesnym. Rozwój sztuk według ideałów klasycznych, ideał człowieka wszechstronnie wykształconego: uczonego - artysty. Klasyczne gatunki: pieśń, tren, fraszka, tragedia, sielanka. Celem sztuki - oddanie urody i ładu świata.
Samo słowo renesans pochodzi z języka francuskiego. Renaissance dosłownie znaczy "odrodzenie", stąd w języku polskim funkcjonują dwa terminy określające tę epokę. Z jednej strony chodzi o odrodzenie się ludzkości, osiągnięcie wyższego poziomu jej rozwoju, z drugiej o programowe nawiązywanie do przeszłości, zwłaszcza kultury i sztuki antyku.. 
      Wyprawy krzyżowe do Ziemi Świętej (tak zwane krucjaty) otworzyły Europę na świat, na nowe kultury. Rozwijający się intensywnie handel bogacił miasta, pojawiła się warstwa zamożnych kupców i bankierów, nowych mecenasów kultury. Upadło znaczenie rycerstwa (dumni pogromcy Saracenów, tak jeszcze potrzebni w okresie krucjat, zamieniali się w ziemian gospodarujących na własnych folwarkach lub osiedlali się w miastach. Ich miejsce na polu bitwy zajęli żołnierze zaciężni). 
W tym też czasie następują odkrycia geograficzne, Europejczycy ruszająca na zachód (kolonizując obie Ameryki) i na wschód (w poszukiwaniu korzeni i bogactw Indii i Chin), a Magellan ostatecznie udowadnia, że Ziemia jest kulą. 
      Ramy czasowe: We Włoszech, kolebce renesansu, epoka ta rozpoczęła się już w wieku XIV, a jej schyłek przypada na wiek XVI. W Polsce trudno jest wyznaczyć dokładne daty graniczne. Zazwyczaj epokę tę zamyka się w latach 1543(ukazanie się drukiem "Krótkiej rozprawy" M. Reja) i 1584(śmierć Jana Kochanowskiego), jednak umowną datą graniczną kończącą renesans jest rok 1620. 

1. ANTROPOCENTRYZM - (gr. Anthropos - człowiek) jest to pogląd zakładający, że człowiek stanowi centrum wszechświata i że celem wszechświata jest jego dobro. 
2. HUMANIZM - (łac. Humanista-człowieczeństwo, ludzkość) prąd umysłowy wyrażający zainteresowanie sprawami człowieka i otaczającą go rzeczywistością, oraz troskę o jego potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój, wierzący w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu, zachęcający do poszukiwania mądrości. Hasłem humanizmu stało się słynne zdanie Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie, nie jest mi obce." 
Humaniści chcieli wiedzieć, kim jest człowiek, jakie są jego potrzeby, pragnienia i możliwości. Filozofem patronującym początkom humanizmu był Epikur, głoszący, że warunkiem szczęścia jest unikanie cierpienia i doznawanie przyjemności intelektualnej i duchowej. 
Epikurejczycy kierowali uwagę ku sprawom doczesnym, zachwycali się światem jako doskonałym dziełem Boga, chcieli żyć zgodnie za nakazami natury (zgodnie z hasłem carpe diem-chwytaj dzień, nie marnuj mijających chwil, ciesz się chwilą). 
3. DRAMAT HUMANISTYCZNY to typ dramatu, oparty na wzorach antycznych np. "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego 
4. EPIGRAMAT - krótki napis okolicznościowy, upamiętniający osoby, rzeczy, wydarzenia, umieszczany na pomnikach, grobowcach, dziełach sztuki, mających formę dowcipnego wiersza (zwykle dwu lub czterowersowego), zawierającego jakąś zaskakującą myśl lub spostrzeżenia. 
5.FRASZKA - (z wł. Frasca, czyli gałązka, w sensie przenośnym drobiazg, żart, bagatela, figielek); drobny utwór poetycki, zwykle o charakterze żartobliwym, zręcznie ułożony, oparty na dowcipnym pomyśle, np. "Fraszki" J. Kochanowskiego. 
6. UTOPIA - teoria idealistyczna, zakładająca pewną doskonałość, niestety niemożliwą do zrealizowania. 
7. IRENIZM - pochwała pokoju i zgody 
8. EGALITARYZM - równość ludzi wobec prawa, głosił ją Tomasz Morus. 
9. HARMONIA - zgodność, ład, równowaga, porządek, stosowny układ i współdziałanie 
10. HELIOCENTRYZM-teoria budowy Układu Słonecznego, zakładająca, że Słońce jest centralnym ciałem Układu, a Ziemia, jak i inne planety, je obiega. 
11. STOICYZM - poszukiwanie ładu i harmonii życia 
12. "ŚLADY" ANTYKU W POLSKIM RENESANSIE: 1. Twórczość łacińska wczesnych humanistów: Kochanowskiego, Andrzeja F. Modrzewskiego, 2. Uprawianie starożytnych gatunków (m.in. pieśń, tragedia, tren, sielanka), 3. Zdarzenia i osoby mitologiczne wplecione w polską literaturę (np. "Odprawa posłów greckich"), 4. Autorytet Wergiliusza, Cycerona, Horacego, 5. Nawiązania do filozofii starożytnych epikurejczyków i stoików, także do Horacego i filozofii "złotego środka", 6. Antyczny ideał harmonii, proporcji i symetrii propagowany przez polskich humanistów. 
13. REFORMACJA - Ruch religijny rozwijający się w wieku XVI, skierowany przeciwko Kościołowi katolickiemu, jego dogmatyzmowi i zeświecczeniu duchowieństwa; 
doprowadził do powstania nowych, niezależnych od papieża wyznań i Kościołów protestanckich (luteranizm, kalwinizm, anglikanizm).
Początkiem reformacji było wystąpienie teologa i wykładowcy uniwersyteckiego Marcina Lutra, który 31 X 1517 roku w Wittenberdze na drzwiach kościoła przybił manifest z 95 tezami-piętnował w nich demoralizację wyższego i niższego kleru, gromiąc go za handel odpustami (tzn. odpuszczaniem kary za grzech za pieniądze). 
W 1520 roku Luter publicznie spalił potępiającą go bullę papieską, zrywając tym samym z oficjalnym Kościołem. Protestanci uznawali Biblię za jedyne źródło Objawienia i zasad życia chrześcijańskiego, byli przekonani, że o zbawieniu nie przesądzają uczynki człowieka, licz siła jego wiary, odrzucali kult świętych i Marii jako Matko Bożej; zlikwidowali bogate ceremonie kościelne, uroczyste msze na rzecz skromnych zgromadzeń, na których czytano i objaśniano Pismo święte. 
14. KONTRREFORMACJA - reforma katolicka, odpowiedź Kościoła katolickiego na reformację, ruch zwalczający odszczepieńców a jednocześnie reformujący kościół Katolicki, aby utrzymać jego pozycję i potęgę. 
Jego początek sięga Soboru Trydenckiego, który zalecił odnowę Kościoła i energiczne zwalczanie heretyków. Zaczęto stosować ostrą cenzurę publikacji, wprowadzono indeks ksiąg zakazanych, w wielu krajach sięgano po procesy sądowe (działalność świętego Officjum, czyli inkwizycji), skazywano niepokornych na stosy. 
15. LUTERANIZM - rozpropagowany w Niemczech, twórcą tego nurtu był Marcin Luter. Istotne jest podejście wyznawców tego nurtu do Biblii-głoszą, że można ją interpretować indywidualnie, że należy ją tłumaczyć na języki narodowe, że Kościół nie jest jedynym autorytetem rozumiejącym prawidłowo Biblię. 
16. KALWINIZM - nurt, który objął Francję, Szwajcarię, Niderlandy; pochodzący od Jana Kalwina. Kalwiniści głosili teorię "predestynacji", tzn., że wierzyli w przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach, przeznaczone mu jest niebo albo piekło, a życie człowieka jest realizacją ustalonego już scenariusza, Nauka tego ruchu propaguje ideał pracy i gromadzenie dóbr. „Posiadanie” staje się zasługą, a bezczynność grzechem. 
17. ANGLIKANIZM - nurt religijny powstały w Anglii. Tłem tego ruchu były sprawy natury politycznej i prywatnej. Prywatny wymiar decyzji króla Henryka VIII polegał na tym, że pragnął on poślubić Annę Boleyn, zaś Kościół katolicki odmawiał mu rozwodu. Wobec tego Henryk VIII sam mianował się zwierzcznikiem kościoła anglikańskiego, poślubił ukochaną, którą zresztą później skazał na ścięcie głowy. 
18. ARIANIE - czyli "bracia polscy" - nurt, który rozwinął się w Polsce był nurtem radykalnym, gdyż prócz założeń religijnych. Głosił także hasła społeczne-np. bracia polscy potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątków. Arianie zostali wygnani z kraju w połowie XVII wieku. 
19. PIEŚŃ-najstarszy i najbardziej rozpowszechniony gatunek poezji lirycznej, u swych źródeł związany z muzyką. W renesansie zasłużoną sławę zyskały 

Barok - Epoka uduchowiona, mistyczna, u podłoża filozofii leży poczucie przemijalności życia i kruchości istoty ludzkiej. Zwrot ku Bogu i religii, myśli o życiu pozaziemskim. Niepokój i ozdobność w sztuce (również słowa), celem - wyrażenie uczuć oraz zaszokowanie odbiorcy pomysłem. Szatan, piekło, śmierć - typowe motywy sztuki. Kontrreformacja - reakcja Kościoła wobec ruchów reformacji. Upadek nauki, edukacji młodzieży, rozwoju wiedzy.
Epoka baroku trwała w Polsce od schyłku XVI wieku do lat 40 wieku osiemnastego. Nazwa pochodzi z języka włoskiego (barocco=dziwny). Tak nazywano jedyną w swoim rodzaju perłę, łowioną u brzegów Portugalii - niezwykle cenną, bo rzadką, lecz o dziwnym kształcie, oryginalną, inną. Taki okazał się wiek XVII w literaturze i sztuce. 

HIPERBOLA - od grec. Hyperbole-rzucenie wyżej, przewyższenie, przesada; ukazanie jakiegoś zjawiska lub przedmiotu z zamierzoną przesadą, wyolbrzymiając jego wygląd lub cechy. 
KOMEDIA KLASYCYSTYCZNA - komedia, której tematy czerpane są z życia codziennego, portretuje typowe ludzkie charaktery, jak mizantropa (odludka), skąpca, snoba czy świętoszka. Kpina z ludzkich wad i błędów. 
KONCEPT - od łac. Konceptus-ujęcie, pojęcie. Wyszukany, oryginalny, zaskakujący pomysł, na którym jest oparty utwór poetycki, tak pod względem budowy, jak i treści. 
KULTURA DWORSKA - panująca na dworach królewskich i magnackich, zwykle powiązanych z zagranicą; kultura otwarta na świat i obce wpływy, europejskie mody i style-szło zwłaszcza o ceremoniał, etykietę i ubiór, choć też o literaturę i sztukę. 
KULTURA ZIEMIAŃSKA - typ kultury preferowanej przez średnią szlachtę, spędzającą większą część życia na wsi, we własnym majątku. 
MAKARONIZMY - obcojęzyczne wtręty językowe, słowa, zwroty, całe zdania, zwłaszcza łacińskie, wplatane w tok mowy lub pisma. 
MARINIZM - kierunek i zarazem styl poezji barokowej, polegający na skłonności ku formalnej wirtuozerii, grze słowami; Najwybitniejszy polski marinista to Jan Andrzej Morsztyn i jego dzieła: "Do trupa", "Cuda miłości". 
PARADOKS - z grec. Paradoksos-niespodziewany, dziwny, nieprawdopodobny. Błyskotliwe, efektowne twierdzenie albo rozumowanie, zaskakujące swoją treścią, zawierające myśl sprzeczną z powszechnie żywionymi przekonaniami, lecz owa sprzeczność okazuje się pozorną-i z pozoru niedorzeczne twierdzenie przynosi nieoczekiwaną prawdę. 
POEZJA METAFIZYCZNA - nurt, w którym dominuje refleksja natury religijnej, rozważania nad pozycją człowieka w przemijającym nietrwałym świecie 
SARMATYZM - ideologia szlachty polskiej, oparta na przekonaniu, iż pochodzi ona od starożytnego, koczowniczego plemienia Sarmatów. Wyższość narodu szlacheckiego nad innymi stanami i jego złota wolność. 
Typowy staropolski Sarmata był przekonany o swej niekwestionowanej wyższości względem innych stanów i narodów. 
Kultura sarmacka ulegała orientalizacji (wpływy tureckie) w stroju i obyczajach: kontusze, żupany, karabele, wschodnie kobierce, czapraki i buńczuki, pasy lite i jedwabne, złote guzy i janczarskie kapele. 
ZESTAWIENIE ANTYTETYCZNE - zestawienie dwóch znaczeniowo przeciwstawnych słów, fraz lub zdań. Jedno przeczy drugiemu 
ZŁOTA WOLNOŚĆ - popularna zbiorowa nazwa praw i przywilejów wywalczonych przez szlachtę w dawnej Polsce, mających bronić ją przed despotyzmem i samowolą panujących oraz zapewnić jej nieograniczoną wolność osobistą. 
CECHY STYLU BAROKOWEGO: 
Świątynie barokowe: występowała szeroka i niezbyt długa nawa główna jako miejsce zgromadzenia wiernych, z doskonale usytuowanym i widocznym ołtarzem. Nawy boczne przybierały często kształt małych połączonych ze sobą kaplic, służących za miejsce religijnych rozmyślań. W bryle wybijała się olbrzymia kopuła oraz ozdobna fasada. 
Pałace: budowle połoczone ściśle z parkiem, z wieżami jedynie dekoracyjnymi, balustradowymi attykami, wielkimi oknami-drzwiami, z plafonami, tj. z sufitami ozdobionymi malowidłami i salami urządzonymi często egzotycznie: na modłę japońską lub chiską. Charakterystyczną cechą baroku była kwiecistoś - przepych, bogactwo ozdób i złoceń. 

Oświecenie - Wiek oświecony - rozumu, powrotu do ideałów klasycznych. Wszechstronny rozwój nauki, rozwój prasy, szkolnictwa i norm klasycznych w sztuce. Racjonalizm, empiryzm, sensualizm w ideologii - a zatem metody rozumowego i doświadczalnego pojmowania i badania zjawisk. Wśród innowacji wyznaniowych deizm i ateizm. We Francji działalność encyklopedystów i Wielka Rewolucja Francuska. W Polsce - reformy ustrojowe (Sejm Wielki, Konstytucja 3 Maja), gospodarcze, edukacyjne, w końcu kolejne rozbiory. Klasyczne gatunki: bajka, poemat heroikomiczny, satyra, komedia, sielanka. Nazwa wywodzi się od "światła". Osiemnastowieczni myśliciele nazwali swój wiek oświeconym po "ciemnocie" baroku, mieli zaś na myśli oczywiście "światło rozumu" - najwyżej cenionej wówczas wartości. I taka nazwa utrwaliła się na zawsze. 
Najbardziej charakterystycznymi cechami oświecenia są: 
1. Wiara w możliwości rozumu 
2. Krytycyzm (nieprzyjmowanie za prawdziwe żadnych twierdzeń, jeśli nie zostaną udowodnione) 
3. Uznanie wiedzy i wykształcenia za jedną z najwyższych wartości 
4. Dostrzeżenie niesprawiedliwości ustroju feudalnego i głoszenie konieczności reform 
Ramy czasowe: od 1740 (założenie Collegium Nobilium przez ks. Sz. Konarskiego) do 1822 (wydanie tomu "Poezji" Adama Mickiewicza. 

EMPIRYZM - głosił, że wiedza powstaje dzięki doświadczeniu. Reprezentant - John Locke. 
DEIZM - odrzucanie tego, co wydawałoby się zabobonem. Deiści twierdzili, że świat musiał powstać dzięki twórczej pracy boskiego rozumu. 
UTYLITARYZM - głosił, że dobo społeczne stanowi jedne kryterium moralnej oceny człowieka. 
ROKOKO - charakterystyczne dla twórczości eleganckiej i subtelnej, o funkcji rozrywkowej. Tematem utworów rokokowych była miłość 
PUBLICYSTYKA - gałąź piśmiennictwa zajmująca się bieżącymi sprawami państwa. Powstaje i kwitnie wtedy, gdy polityka kraju lub jego sytuacja społeczna, gospodarcza wymaga omówień, zmian, reform. Pierwszymi polskimi publicystami byli Andrzej Frycz Modrzewski i Piotr Skarga. 
POWIASTKA FILOZOFICZNA - gatunek narracyjny, mający ilustrować tezę filozoficzną lub moralną. Charakteryzuje ją: epizodyczna fabuła i uproszczony rysunek bohaterów. 
WOLTERIANIZM - zespół tendencji ideologicznych, estetycznych i literackich, przejawiający się w szyderczej krytyce monarchii, dworu, Kościoła i obyczajów, w propagowaniu tolerancji i idei postępu. Charakterystyczne jest operowanie paradoksem, dowcip, zaskakujące pomysły oraz precyzja rozumowania. 
BAJKA - gatunek o antycznym rodowodzie, za jej twórcę uchodzi Ezop. Jej bohaterami są zazwyczaj zwierzęta (mogą to być także rośliny, przedmioty lub ludzie). Bajki wykorzystują alegorię do ukazania wad ludzkich, przestawianych w zabawny sposób. Bajkę kończy zawsze jakiś morał, pouczenie. 

Romantyzm - Nazwa wywodzi się pośrednio z łacińskiego "romanus", co znaczy: rzymski - choć wcale nie o rzymską kulturę tu chodzi. Nazwę "romańskie" stosowano wobec języków tubylczych w prowincjach rzymskich, romansami zaś zwano podania i legendy tych ludów - pełne baśniowości i fantastyki. 
Ramy czasowe: Europa: 1789(Wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej) - 1848(Wiosna Ludów), Polska: 1822(wydanie tomu "Poezji" Adama Mickiewicza) - 1863(Wybuch powstania styczniowego). 
Wiek XIX był wiekiem romantycznej wiary w uczucie, w stwory wyobraźni, zjawy, duchy, bunt i spisek. Był także wiekiem rewolucji przemysłowej. To właśnie wiek XIX powie światu, że dyliżans i koń nie są jedynymi środkami lokomocji. Powstają pierwsze lokomotywy. W 1866 linia telegraficzna połączy obie półkule. Potem ludzie wymyślą telefon. Fotografia tak dobrze nam znana i lubiana rodzi się w 1818 roku. Wiek XIX to wiek namiętności, zupełnie inny niż wiek XX, który wstydzi się uczuć. Wiek XIX - epoka pojedynków, peleryn i cylindrów - był zdominowany przez ideał serca i duszy. Ale rozum i nauka wcale nie umarły. Przeciwnie - postęp wiedzy ówczesnej był ogromny i wiele naszych dzisiejszych cudów techniki źródła swoje ma w romantyzmie. 
Filozofowie niemieccy byli ojcami teorii romantycznego światopoglądu. Ogólnie mówiąc, głosili następujące postulaty: 
1. W procesie poznawania świata należy posługiwać się wyobraźnią, przeczuciem, intuicją, 
2. Ducha należy pozostawić ponad materią hierarchii wartości, 
3. Świat ma w rzeczywistości naturę duchową, materia jest sprawą drugorzędną (spirytualizm), 
4. Za pomocą rozumu świata zbadać ani rozpoznać nie można, 
5. Poezja jest wyrazem geniuszu - elementem boskości w człowieku - wyobraźnia zaś najważniejszym czynnikiem sprawczym poezji 

IRRACJONALIZM - pogląd przeciwstawiający się racjonalnemu( czyli rozumowemu, naukowemu) poznawaniu rzeczywistości. 
ORIENTALIZM - zachwyt obcą, gł. Wschodnią kulturą, tradycjami, ubiorem 
MISTYCYZM - zakłada możliwość duchowego kontaktu z bóstwem. 
MESJANIZM - przypisywanie jednostce lub nawet całemu narodowi misji posłannictwa wobec ludzkości. 
BALLADA - gatunek literacki wywodzący się z literatury ludowej - z podań, opowieści i wierzeń ludu. Ballada zawsze zawiera dramatyczną fabułę, opowiada o wydarzeniach niezwykłych, tajemniczych i o fantastycznych postaciach. Charakteryzują zatem ten gatunek: uczuciowość, tajemniczość, fantastyka. 
POWIEŚĆ POETYCKA - romantyczny gatunek literacki. Do jej cech należą: Połączenie epiki z liryką(opisów, akcji z poetyckim wyrazem uczuć itp.), niechronologiczna akcja, tajemniczość fabuły (brak wyjaśnień, powiązań przyczyny i skutku, luki w akcji), zdarzenia dramatyczne, tragiczne, często egzotyczna sceneria. Przemieszanie różnych elementów literackich zwie się też synkretyzmem.
DRAMAT ROMANTYCZNY - gatunek uważany za najważniejszy w romantyzmie. Twórcy dramatu romantycznego odrzucili klasyczne zasady (trzech jedności, ograniczonej ilości osób na scenie, kompozycji zamkniętej) a za wzór przyjęli kompozycję dramatów Szekspira. Gatunek ten charakteryzują: synkretyzm, kompozycja otwarta, baśniowość, pomieszanie scen realistycznych i fantastycznych, obecność bohatera romantycznego (np. "Dziady" A. Mickiewicza, "Kordian" J. Słowackiego). 
POEMAT DYGRESYJNY - ważniejsze od wydarzeń i bohaterów są dygresje - czyli odautorskie wstawki, komentujące fabułę, odwołujące się do współczesności twórcy, podejmujące dyskusje na nurtujące go problemy. Akcja jest tu tylko pretekstem, punktem wyjścia do rozwijania dygresji. Przykładem romantycznego poematu dygresyjnego jest "Beniowski" J. Słowackiego 
SONET - utwór liryczny, w którym dwie pierwsze zwrotki(4-wersowe) zwykle prezentują opis danego zjawiska czy pejzażu, dwie kolejne, (krótsze, bo 3-wersowe) przynoszą podsumowanie, poetycką refleksję, wnioski, prawdy filozoficzne. 
RAPSOD - utwór poetycki (lub część eposu), utrzymany w podniosłym stylu, sławiący znanego bohatera lub ważne wydarzenie. 
INDYWIDUALIZM ROMANTYCZNY - jednostkowość, poczucie odrębności i wyizolowania człowieka, zwłaszcza bohatera romantycznego. 
FILOMACI - głosili ideały, które śmiało możemy uznać, za jeszcze oświeceniowe. Cnotą główną była wszak wiedza, a autorytetem Wolter. Z poetów polskich uznawano Trembeckiego i Karpińskiego. Do Filomatów należało początkowo tylko 6 osób - młodzieńcy spotykali się, by odczytywać swoje utwory poetyckie i dyskutować. Ubierali się w czarne fraki, głosili patriotyzm i ideał pracy 
POEZJA I ROLA POETY - to ogromnie ważny temat literatury romantycznej. Mit poety to obraz człowieka wyniesionego ponad tłumy, samotnego i wyobcowanego. Poeta jawi się na górskich szczytach, pojedynkuje się z Bogiem, sam walczy o idee narodów. 
Poezja jest siłą stwarzającą, a zatem niemal mocą Boską. Nawołuje do walki (tyrteizm), lub uspokaja, może być także skarbnicą świętości narodowych i więzią zespalającą pokolenia. 
MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA - jest prywatnym wątkiem postaci w utworze, jest także głosem krytyki w sprawie istniejącego porządku społecznego i obyczajowego. Jest to miłość tragiczna, nieszczęśliwa, prowadząca do obłędu i samobójstwa. Stanowi też odbicie w literaturze osobistych losów twórców. 
NATURA - jest nie tylko tłem wydarzeń w romantycznych utworach. Jest inspiracją dla wyobraźni poetyckiej, jest żywym i znaczącym elementem świata, "współodczuwa" cierpienia postaci, stwarza nastrój. 
MESJANIZM - literatura romantyzmu propagowała mit jednostki, która spełnia misję poświęcenia się za innych, indywidualnie walczy o daną ideę, cechami charakteryzującymi mesjasza są prometeizm i tytanizm

Pozytywizm - Epoka prozy (powieść, nowela). Rozczarowanie romantycznym entuzjazmem i postawą "mierz siły na zamiary". Wiara w naukę, postulaty scjentyzmu, pracy organicznej, pracy u podstaw - czyli reformy społeczeństwa i edukacji warstw niższych. Wśród pojęć budujących ideologię: scjentyzm, utylitaryzm, agnostycyzm, organicyzm. Postulaty stawiania sobie i realizowania realnych, praktycznych celów. Nazwa pochodzi od "pozytywny", co w XIX wieku znaczyło: praktyczny, realny, rozsądny, życiowy. Bardzo pasuje do ducha epoki, a termin rozpowszechnił się za sprawą dzieła Augusta Comte'a pt: "Wykłady filozofii pozytywnej". 
Ramy czasowe: Europa: 1862 - Otto Bismarck zostaje kanclerzem Prus, 1867 - powstanie monarchii Austro-Węgry, 1870 - wojna Francji i Prus, 1871 - powstanie Cesarstwa Niemieckiego, 1877 - woja Rosji z Turcją, 1893 - Przymierze Prus i Rosji. 
Polska: 1864 - klęska powstania styczniowego, 1890 - umowna data początku Młodej Polski

MONIZM PRZYRODNICZY - inaczej jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom. 
SCJENTYZM - to zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są jedynymi źródłami rzetelnej wiedzy 
PRAKTYCYZM - stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistnienia. 
AGNOSTYCYZM - pogląd, który zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących. Są rzeczy, których rozum nie ogarnia - są i niech sobie będą, lecz nie należy się nimi zajmować. 
RELATYWIZM - pogląd, który głosi, że pojęcia takie jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne) 
REALIZM - ogół dążeń w literaturze i sztuce, który realnie, wiernie odzwierciedla życie codzienne człowieka w jego środowisku. 
UTYLITARYZM - hasło ściśle związane z postulatem pracy. Ludzie muszą być użyteczni dla kraju, społeczeństwa. 
ORGANICYZM - założenie tego poglądu: społeczeństwo = organizm. Jeśli choruje jakakolwiek, nawet drobna część społeczeństwa, to społeczeństwo całe to odczuwa. W organizmie istnieje współpraca i prawo wymiany usług między poszczególnymi organami - tak samo powinno być w społeczeństwie ludzi, w którym każda klasa społeczna to odrębny organ. 
MINIMALIZM - człowiek powinien badać minimum - ten zbiór zagadnień, który jest mu dostępny, i który jest możliwy do zbadania. 
Główni filozofowie europejskiego pozytywizmu i ich koncepcje: 
1. Herbert Spencer - ewolucjonizm. Inżynier H. Spencer był uczniem Darwina - nic zatem dziwnego, że propagował ideę ewolucjonizmu, czyli myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa. Ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości. U podstaw myśli Spencera leży biologia - bowiem wg praw biologii chce on interpretować zjawiska społeczne. 
2. Hipolit Taine - determinizm. Francuski myśliciel uważał, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane (określone, ograniczone) przez zespół czynników, co oznacza, że jest zdeterminowane, bo "determino" znaczy "ograniczam". I tak zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz, a w konsekwencji także dzieło literackie. Najważniejsze "determinanty" człowieka to: rasa (jakie cechy dziedziczy), środowisko (gdzie się wychowuje) i moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje). 
3. John Stuart Mill - utylitaryzm. Mill głosił "użyteczność" wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury. Wszystko, co czyni człowiek powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd. Tylko takie działania mają sens. 

Młoda Polska - Inne nazwy: neoromantyzm, modernizm, dekadentyzm, symbolizm. Idea "sztuki dla sztuki", odrzucająca jakikolwiek praktyczny wymiar twórczości. Metodą badania świata ma być intuicja, sposobem wyrażania treści wewnętrznych - symbol. Dekadentyzm to schyłkowość, poczucie końca wieku i kresu istnienia ludzkości: kruchości ludzkiego życia i wszechpotęgi prawa przemijania. 
Wśród tematów sztuki i literatury: śmierć, szatan, koniec wieku, przeklęty, wyobcowany poeta - artysta. W Polsce mit powstań i wznowienie romantycznego dziedzictwa (np. odkrycie Norwida). Pogarda dla mieszczańskiego stylu życia. 
Modernizm - z niemieckiego "modern", nowoczesny - w przeciwieństwie do przestarzałej ideologii ojców. Neoromantyzm - jeszcze inna nazwa epoki, nadawana jej ze względu na poczucie duchowego pokrewieństwa z romantyzmem. Dekadentyzm - od "dekadence" - schyłkowość ze względu na bierną, pesymistyczną, pełną rezygnacji i poczucia końca istnienia wraz z końcem wieku postawę młodego pokolenia "schyłkowców".
Nazwa utworzona na wzór odpowiednich nazw w innych krajach: Młoda Anglia, Młode Niemcy. Została użyta jako tytuł cyklu felietonów Artura Górskiego, opublikowanych na łamach krakowskiego "Życia" w 1898 roku. 
Ramy Czasowe: epoka zamyka się między rokiem 1890 (czas debiutów poetów młodopolskich) a 1918 (po 123 latach odzyskanie przez Polskę niepodległości), ale jej początek bywa także datowany na lata: 1887 (objęcie przez Zenona Przesmyckiego - Miriama, warszawskiego tygodnika "Życie") lub 1894 (opublikowanie II serii Poezji Kazimierza Przerwy - Tetmajera). Koniec epoki niektórzy łączą też z rokiem 1905 i rewolucją, zamykającą pewien etap dziejowy. 
DEKADENTYZM - termin określający prąd kulturowy XIX wieku, wyrastający z przekonania o schyłku cywilizacji i kultury, z poczucia zagrożenia i przeczucia nadciągającej katastrofy; prąd ten cechowały nastroje zniechęcenia, melancholii, niemocy; dominowało przekonanie o bezcelowości jakiegokolwiek działania. 
MODERNIZM - termin odwołujący się do nowoczesnego charakteru sztuki, nieprecyzyjny choćby dlatego, że kategoria nowoczesności może dotyczyć każde epoki. 
SYMBOLIZM - sformował nowy ideał poezji, sięgając w niej do filozofii Schopenhauera i Bergsona. Ambicją poezji stało się wyrażenie tego, co niewyrażalne. 
TURPIZM - wprowadzenie do poezji opisów bulwersujących, brzydoty 
CHŁOPOMANIA - fascynacja chłopami, podziw dla sił ludzi wsi, dla ich obyczajowości, bez jednoczesnego rozumienia praw regulujących życie wiejskich ludzi. 
DULSZCZYZNA - pojęcie używane na określenie pewnej nagannej postawy, jaką prezentuje bohaterka dramatu G. Zapolskiej "Moralność pani Dulskiej". Dulska to osoba głupia, pruderyjna, chciwa i apodyktyczna. 
IMPRESJONIZM - w powieści oznacza zmianę kompozycji (np. brak ciągłości czasowej i przyczynowej_ 
KATASTOFIZM - kultura skazana jest na utratę możliwości rozwoju, bowiem załamały się dotychczas obowiązujące wartości. 
MARKSIZM - system poglądów filozoficznych, ekonomicznych i społeczno-politycznych stanowiący naukowe wyjaśnienie mechanizmów rozwoju społeczeństwa. 
NIRWANA - stan uniemożliwiający ponowne narodziny, mający polegać na nieśmiertelności i najwyższej szczęśliwości, bądą jako stan dynamiczny, w którym istota wolna od niewiedzy, namiętności i uczynków popełnionych w poprzedniej egzystencji, działa dla dobra wszystkich żyjących. 

Dwudziestolecie Międzywojenne - Zaobfitowało osiągnięciami techniki, rozwojem nauki: fizyki, medycyny, przemysłu na wielką skalę i rozwojem dwóch mocarstw: Ameryki i Związku Radzieckiego. Wśród ideologii epiki odegrał rolę pragmatyzm, czyli przeświadczenie o praktycznym sensie sztuki i nauki, ale także egzystencjalizm (trwoga istnienia człowieka samotnego we wszechświecie) i katastrofizm (przekonanie o nadchodzącym końcu świata). Wiele nurtów awangardowych w literaturze i sztuce: abstrakcjonizm, futuryzm, dadaizm, nadrealizm. W początkach niepodległości polskiej - odwrót od sentymentów i ideałów romantycznych: "zrzucenie poezji z piedestału" oraz idea poety "ultimus inter pares", ostatniego wśród równych, zatopionego w tłumie.
ABSTRAKCJONIZM - całkowite odejście od naśladowania rzeczywistości. Plamy, figury, barwy absolutnie nie przystają do prawdziwych rzeczy i kształtów
KUBIZM - kierunek abstrakcjonizmu. Artyści przedstawiają świat, kształty, ludzi za pomocą figur geometrycznych. Jakby ujmowali istotę przedstawionej rzeczy w innych formach, zgodnie z własną wyobraźnią. Główny przedstawiciel - Picasso
SURREALIZM - pokazuje na płótnie czy w dziele literackim (potem w filmie) obrazy z podświadomości człowieka, np. snu czy wizji. Główny reprezentant - Salvador Dali
BEHAWIORYZM - zewnętrzna "kreacja" bohatera i wydarzeń, odrzucenie introspekcji w charakteryzowaniu postaci, proza dialogu, narrator nie ocenia bohatera, pozostawia to czytelnikowi
EGZYSTENCJALIZM - silny nurt w filozofii, który ma źródło we wspomnianej wyżej niepewności człowieka, niewiedzy o swojej sytuacji we wszechświecie. Właściwie jedną tylko rzecz mamy pewną: egzystencję, istnienie.
FUTURYZM - nurt odrzucający przeszłość, a głoszący apoteozę przyszłości. Temat główny: miasto, technika, maszyna (3xM). Hasło: "ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotraki".
DADAIZM - skrajny kierunek w awangardowej poezji, wyrażający bunt przeciw światu i systemom. Poematy "dada" składać się miały z przypadkowo złożonych sylab lub słów.
NEOKLASYCYZM - oparty o ideał czystej poezji, czyli niezależnej od treści życiowej, intelektualnej, pełnej aluzji filozoficznych w formie nawiązywania do klasycznych wzorców.
NADREALIZM - materią poezji mają być luźne skojarzenia, ujawniające głębokie podkłady psychiki, bez rozumowej logiki. Potok obrazów, gra skojarzeń, halucynacje, wyobraźnia - to jakby realizacja surrealizmu w poezji.
INTROSPEKCJA - "wgląd do wewnątrz". Analiza stanów psychicznych, wnętrza postaci i jej przemyśleń.

POLSKIE GRUPY POETYCKIE:
Futuryści - grupa działająca krótko, ale najbardziej efektownie (1918-1923). Należeli do niej Aleksander Wat, Bruno Jasieński, Anatol Stern, Tytus Czyżewski i Jerzy Jankowski. Głosili hasła całkowitego odrzucenia tradycji, pełnej dowolności środków wypowiedzi poetyckiej, zaniechania ortografii i interpunkcji (Nuż w bżuchu). Byli wyznawcami wartości nowoczesnej cywilizacji i techniki.
Ekspresjoniści - skupieni byli wokół wychodzącego w Poznaniu w latach 1917 - 1922 pisma Zdrój (współpracowali z nim pisarze młodopolscy: Przybyszewski, Kasprowicz, Przesmycki, Berrent). Nawiązywali do romantyzmu, modernizmu, korzystali z inspiracji literatury ludowej. Najważniejsi przedstawiciele tego kierunku to Józef Wittlin, autor m. in. Ekspresjonistycznych "Hymnów" i powieści, oraz Emil Zegadłowicz, autor skandalizujących powieści "Zmory i Motory" (opisywał pierwsze doświadczenia seksualne swoich bohaterów).
Skamander - grupa skupiona wokół czasopism: Pro arte et studio, Skamander, Wiadomości literackie; jej członkowie stworzyli także literacką kawiarnię Pod Pikadorem.
"Wielka piątka" skamandrytów to: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń i Jarosław Iwaszkiewicz.
w orbicie Skamandra pozostawały Kazimiera Iłłakowieczówna i Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Skamandryci nie sformułowali własnego programu poetyckiego, byli grupą "programowo - bezprogramową". Jak sami twierdzili, łączyły ich przyjaźń i talent. Według ich poezji poetą mógł być zwykły człowiek nie romantyczny wieszcz ani modernistyczny artysta - kapłan, odbiorca to każdy, kto ma odrobinę wrażliwości.
Używali języka potocznego, uznawali wprowadzania do poezji wulgaryzmów, tematy poezji były bliskie ludziom i codzienności - każdy temat może znaleźć się w poezji. Korzystali z tradycji - posługiwali się klasycznymi odmianami wiersza (stroficzny lub stychiczny, rymowany, o regularnej budowie), tworzyli wiersze nastrojowe, przejrzyste i harmonijne.
Awangarda Krakowska - należeli do niej m. in. Jan Brzękowski, Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Adam Ważyk. Pismem tej grupy była Zwrotnica, później Linia. Głównym teoretykiem awangardy był Peiper, autor manifestów "Nowe usta" i "Tędy".
W przeciwieństwie do Skamandra, Awangarda Krakowska miała określony program poetycki, realizowany w twórczości poetów należących do grupy. Program Awangardy był oparty na założeniu, że świat współczesny jest całkowicie odmienny od wcześniejszego. Współczesność to epoka triumfu cywilizacji i techniki; środowiskiem człowieka stało się wielkie miasto, maszyny stanowią nieodłączny składnik ludzkiej codzienności. Wobec nowego kształtu świata musi powstać nowa sztuka, która będzie kształtować wrażliwość człowieka ery postępu technicznego.
Tzw. Druga Awangarda - nazwa odnoszona do poetów z wileńskiej grupy "Żagary" (Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rynkiewicz, Teodor Bujnicki, Jerzy Putrament) oraz do poetów należących do Awangardy Lubelskiej (m. in. Józef Czechowicz).
Dokonania tych poetów różniły się od siebie znacznie, tym natomiast, co ich łączyło, była postawa światopoglądowa - katastrofizm. Poeci lubelscy nawiązywali do poetyki wypracowanej przez Awangardę Krakowską, wileńscy zaś zwrócili się ku symbolizmowi i romantyzmowi.

Ramy czasowe: Wspołczesność zasadniczo dzieli się na literaturę wojny i okupacji, czyli lata 1939-1945, i literaturę współczesną, od roku 1945 aż po dzień dzisiejszy.
1. Parabola (przypowieść) - gatunek literatury moralistycznej, utwór narracyjny, w którym przedstawione zdarzenia nie są ważne ze względu na swe znaczenia dosłowne, lecz jako przykład uniwersalnych zasad zachowań ludzkich, postaw wobec życia i losu. Postacie i zdarzenia posiadają zatem sens alegoryczny, metaforyczny.
2. Egzystencjalizm - rozważanie o roli jednostki w świecie, postrzegane przede wszystkim jako konieczność dokonywania bezustannych wyborów. Każdy człowiek jest w swym wyborze wolny, ale jednak również osamotniony, sam musi podejmować ważne decyzje.
3. Behawioryzm - badanie człowieka poprzez obserwację jego zachowań, bowiem ludzkie wnętrze tak naprawdę jest niedostępne poznaniu. Pokazywanie bohatera poprzez jego czyny i zachowania - bez wnikania w głąb duszy, bez specjalnych komentarzy - bo czytelnik sam widzi co robi i co mówi bohater.
4. Postmodernizm - literatura, która powstaje po (post) literaturze nowoczesnej (modern), tej już najnowocześniejszej, jaką mógł stworzyć człowiek.
5. Turpizm - wprowadzenie do poezji elementów brzydoty, tematu śmierci, rozkładu ciała, zmęczenia i wysiłku.
6. Cechy antyteatru: 1. Przestrzeń jest zupełnie symboliczna. Rekwizyty, dekoracje są zbędne. Wystarczy krzesło na środku sceny, kubeł na śmieci, albo zupełna pustka. 2. Bohater to antybohater. Nie musi nic robić, nie jest kreacją indywidualną ani psychologiczną. 3. Fabuła - fragmentaryczna, niespójna, bez zasady przyczyny - skutku, może też jej nie być wcale. 4. Absurd, groteska, ironia - zabiegi stosowane w kompozycji dramatu.
7. Noveau roman (nowa powieść) - inaczej antypowieść, cechy: fabuła nie musi hołdować regule przyczyny i skutku, może być zredukowana, a może w ogóle jej nie być. Bohater to zazwyczaj człowiek "poszukujący" lub "dojrzewający" jego oczami będziemy oglądać świat. Często jest Everymanem - nie posiada cech indywidualnych.
Kolumbowie - "Pokolenie kolumbów" obejmuje generację urodzoną ok. 1920r. Do "Kolumbów" należą m.in. K.K. Baczyński, T. Gajcy, A. Trzebiński, T. Borowski, Z. Herbert, T. Różewicz, M. Białoszewski, Wisława Szymborska. Charakterystyczne dla ich poezji były apokaliptyczne wizje zagłady - młodzi twórcy uznali rzeczywistość okupacyjną za spełnienie mitu o katastrofie. Przy wszelkich różnicach światopoglądowych jedno było dla młodych poetów wspólne - przekonanie, że bronią przegranej sprawy i przeświadczenie o nieuniknionej śmierci