Wykład 4 - 29.03.2012r.
Istnienie kilku wydań autentycznych (kontrolowane przez autora) – najczęściej spotykane przypadki:
1) należy brać pod uwagę wydanie I jako najsilniej związane z genezą dzieła i najmocniej osadzone w kontekście historycznej; jednak i tu jest pewien minus, bowiem lekceważymy wówczas późniejsze poprawki i zmiany wprowadzone przez autora;
2) powinno się brać pod uwagę wydanie ostatnie jako ostateczny wyraz woli twórczej autora ; mankament – jeśli ostatnie wydanie autentyczne jest dokonane pod kontrolą autora, przeprowadzane jest w podeszłym wieku autora można się liczyć z błędami (autor z powodu starości, choroby zmienia tekst na błędny);
3) trzeba brać pod uwagę wydanie najbardziej poprawne, to, w które autor włożył najwięcej wysiłku, i które przygotował najbardziej starannie, niezależnie od tego jakie miejsce zajmuje ono w chronologii wydania danego dzieła; jest to najlepsza opcja, najbardziej racjonalny!
2 WAŻNE ZASADY:
ZA PODSTAWĘ TEKSTOWA MOŻE BYĆ UZNANE TYLKO JEDNO WYDANIE! Następne wydania mogą być świadectwem ewolucji twórczej autora, jego poglądów lub mogą służyć nam do wprowadzenia poprawek! PODSTAWA TEKSTOWA NIGDY NIE MOŻE BYĆ KONSTRUOWANA NA ZASADZIE KOMPILACJI!
Zdarza się tak, że autor tak poważnie zmieni tekst dzieła, że w rezultacie powstaje nowy utwór. TE DWIE EUDYCJE MOŻNA, A NAWET TRZEBA TRAKTOWAĆ JAKO DWIE ODRĘBNE DZIEŁA!
Kopie kontrolowane przez autora, rękopisy i maszynopisy – kopie skontrolowane przez autora są tekstem autentycznym!
Edytor ma więc prawo kopie skontrolowane przez autora traktować tak samo jak traktuje autografy. Bywa tak, że kopie są wyraźniej zapisane niż autografy (autor zatrudnia sekretarza, który przepisuje tekst, a autor tylko kontroluje, czy skryba nie popełnił błędów). Do XVIII w. kopie były zawsze rękopisami. Później pojawiły się maszynopisy, wydruki komputerowe. Teksty sporządzone przez autora na maszynie i na komputerze, które stworzył sam autor, gdy jest wykonany własnoręcznie są uważane również za autografy! Zapis maszynowy, komputerowy wykonywany własnoręcznie przez autora został wykonany tylko za pomocą innego narzędzia. Natomiast język, gramatyka, treść będzie takie samo jak w rękopisie.
Maszynopis, wydruk komputerowy tego utworu sporządzony przez inną osobę, ale skontrolowany przez autora będzie kopią skontrolowaną, a odpis maszynowy będzie kopią nieskontrolowaną.
Korzystanie przez autora z komputera sprawia, że:
- Zanika, nieznany nam jest charakter pisma autora;
- Zanika cała historia zmian, którą kreślił autor na rękopisie/maszynopisie; na wydrukowanym tekście poprawki oczywiście zostają!
W edytorstwie umownie mianem rękopisu określa się zarówno rękopis, jak i maszynopis, czy wydruk komputerowy! Słowo rękopis może mieć szerszą formułę (rękopis to tekst napisany przez autora!) , bądź węższą (wytwór napisany długopisem, ołówkiem).
Kopie nieskontrolowane przez autora – postępowanie zależy od tego, czy istnieje jedna kopia, czy kilka kopii.
1 kopia – z punktu widzenia edytorstwa ten przypadek jest trudniejszy. Przy istnieniu jednej kopii brakuje materiału porównawczego do dokonania poprawek. Z góry można przyjąć, że każda kopia, która nie została poddana kontroli autora, zawiera tekst w pewnym stopniu skażony. W przypadku 1 kopii trudno zauważyć skażenia, a jeszcze trudniej je poprawić. Gdy mamy 1 kopię przekaz tekstu należy poddać szczegółowej krytyce zewnętrznej, czyli materiał, na którym tekst został zapisany, narzędzia i stan zapisania. Krytyka zewnętrzna pozwala nam mniej więcej określić kiedy ten tekst został zapisany. Następnie stosujemy krytykę wewnętrzną, czyli badamy biografię autora, tło historyczne i literackie, w jakim przyszło mu działać, język jakim się wówczas posługiwano. Krytyka zewnętrzna i wewnętrzna pozwala nam w kopii wykryć skażenia, a następnie pozwala te skażenia usunąć.
Kilka kopii (kilkanaście, kilkaset)
Podstawowe zasady postępowania:
ustalenie chronologii i zależność między poszczególnymi kopiami, które z tych kopii zostały odpisane z zaginionego autografu, a które z kopii.
KOPIE POCHODNE, a więc kopie kopii eliminujemy, pozostawiając tylko te, które służyły innym kopiom za wzór.
Kopie pochodne powtarzają te same błędy; te same błędy są dowodem na to, że kopie, w których one występują są pochodne, albo, że pochodzą od wspólnego wzoru zawierającego te błędy;
(SCHEMAT)
Odmienne lekcje w tekstach, których związek stwierdza się na podstawie wspólności błędów są podstawą do ustalenia zależności od siebie tekstów o wspólnym pochodzeniu.
5 tekstów, które mają te same błędy, ale też błędy, które się nie powtarzają. Dzięki temu możemy określić kto od kogo odpisywał ;).
Indywidualnie odchylenia w tekstach nie posiadających wspólnych błędów są niewątpliwie świadectwem na to, że teksty te stanowią przekazy niezależne.
FILIACJA TEKSTÓW – ustalenie zależności tekstów, ich pochodzenia, nosi nazwę ustalenia filiacji tekstów. Pozwala nam ona stworzyć wykres – jak wyżej – który nosi nazwę drzewa genealogicznego istniejących przekazów danego tekstu. Zaginiony autograf, do którego nie mamy dostępu w tym drzewie nazywa się archetypem, a jego ustalanie na postawie porównywania tekstów nieautentycznych – odtwarzaniem archetypu. Nie zawsze wiek, w którym postała kopia decyduje o nasileniu w niej skażeń (ktoś mógł dotrzeć do archetypu i ponanosić poprawki!)
Wydanie pośmiertne – editio postuma – traktujemy na takich samych zasadach jak kopie przez autora nieskontrolowane.
ATRYBUCJA – poszukiwanie autorstwa w dziełach anonimowego, bądź w dziełach uznawanych dotąd za anonimowe; dochodzenie autorstwa.
W edytorstwie filologicznym dochodzenie autorstwa dokonuje się z nast. Przyczyn:
Ustalenie autorstwa utworu, uważanego dotychczas za anonimowy, zmienia niejednokrotnie pogląd na społeczny sens utworu. Często okazuje się wtedy, że dany tekst powstał w zupełnie innym środowisku niż dotąd przypuszczano.
Dzieła jednego pisarza tworzą pewną całość, wzajemnie się uzupełniają i komentują.
Przypisanie jakiemuś znanemu autorowi tekstu uznawanego dotychczas za anonimowy niejednokrotnie zmienia pogląd na charakter całej jego twórczości.
APOKRYF – słowo to ma wiele znaczeń; są to np. pisma, które nie weszły do kanonu Pisma Świętego; Są też tzw księgi wtórno kanoniczne, które do Pisma Świętego zostały włączone dopiero po czasie (np. Księga Judyty, Machabejskie, Księga Mądrości); słynne apokryfy: Ewangelia wg Tomasza, wg Piłata itp. Literatura jest bardzo zainteresowana tymi tekstami, stąd powstają książki takie jak: „Ostatnie kuszenie Chrystusa”, „Kod Leonarda da Vinci”.
QUASI – APOKRYFY (PSEUDO APOKRYFY) – są to takie teksty, które do kanonu nigdy nie dojdą! Sa top teksty uzupełniające braki ewangeliczne, ale nie są tekstami świętymi (np. dzieciństwo Jezusa, życiorys Maryi – „Rozmyślania przemyskie”).
Apokryfy to teksty, które powstały w tych samych czasach, co pisma kanoniczne, natomiast pseudo apokryfy to teksty, które powstały wiele lat po tym.
APOKRYF – gr. apokryfon – rzecz tajna, ukryta.
W nauce i literaturze termin ten posiada dwa znaczenia:
APOKRYF – ogólne – anonimowy tekst, związany z biblią, nie należy do ksiąg kanonicznych starego i nowego testamentu.
APOKRYF – w edytorstwie – to utwór o niepewnym autorstwie, często falsyfikat lub produkt mistyfikacji przypisywany legendarnemu twórcy lub postaci legendarnej, ale w niektórych przypadkach również niedawno zmarłemu lub jeszcze żyjącemu autorowi, w szczególności publikowany jako zabytek dawnej twórczości. To utwór, który faktyczny jego autor usiłuje przypisać innemu autorowi.
Kwestia ustalenia autorstwa jest w edytorstwie ważna.
Powody przypisania autorstwa innemu autorowi:
- niskie poczucie własnej wartości;
- ordynarna treść;
- strach, niepewność;
- chęć zepsucia opinii;
- pobudki patriotyczne (chęć dowartościowania własnego narodu – wymyślenie genialnego teksu starożytnego);
Zwykle każdy apokryf jest wykrywany; Niektóre utwory są podejrzewane o mistyfikację, ale nie można tego stwierdzić (np. „Iliada i Odyseja”).
Najbardziej skuteczną metodą ujawniania apokryficznego utworu jest wskazanie jego prawdziwego autora. Jeśli to nie jest możliwe to stwierdza się po prostu, że utwór jest apokryfem.
Pomóc nam może, np.: styl autora, charakter pisma. Najważniejsze czynniki, które mogą wskazywać, że jest coś apokryfem:
Występujące często różnice poziomu artystycznego pomiędzy tekstem apokryfu a tekstem autentycznym danego autora.
Znajdujące się w apokryfie anachronizmy , a więc formy językowe, którymi posługuje się autor apokryfu, a których w rzekomej epoce powstania utworu jeszcze być nie mogło.
Różnice wersyfikacyjne, jeśli apokryf jest utworem wierszowanym (np. sylabotonizm w XVI w – niemożliwe!).
TYPOLOGIA WYDAŃ
Zadaniem każdego wydania jest udostępnienie czytelnikom tekstu poprawnego, ale wydanie musi być tez dostosowane do potrzeb odbiorców. Bywa tak, że nie zawsze intencje autora się zgadzają z rzeczywistym stanem rzeczy (np. autor nie chciał by tekst był wydany).
W edytorstwie naukowym typy edycji oznacza się literami A, B i C.
TYP A – to wydanie przeznaczone do jak najbardziej wszechstronnie pojętych badań naukowych; najwyższy stopień naukowości!. Wydanie to posiada wstęp i komentarz o charakterze wyłącznie filologicznym, zaopatrzonym w kompletny aparat krytyczny i indeks użytych w tekście wyrazów. Pozbawione jest ono wstępu o charakterze historyczno – literackim, jak tez i wszelkich prób interpretacji historyczno – literackiej.
Wstęp edytorski takiego wydania zawiera:
Ustęp edytorski, na który składają się: szczegółowy opis bibliograficzny (jeśli podstawą edycji jest wartość już poznana), niezmiernie dokładne omówienie autografu (jeśli ten stanowi podstawę tekstowa wydania);
Ustęp poświęcony językowi pisarza, którego dzieła wydajemy, jeśli występuje w tym dziele regionalizmy lub gdy język tego pisarza zawiera wyraźnie zarejestrowane cechy indywidualne;
Ustęp, zawierający wyjaśnienie zasad, wg których edycja została wykonana;
Tekst wydania typu A należy podać w taki sposób, by jak najwierniej odtwarzał on podstawę edycji, czyli oddanie tekstu za pomocy fototypia (zdjęć, ksera, skanów). A także:
Transliteracja, czyli system zapisu, polegający na zastąpieniu liter jednego alfabetu, literami innego alfabetu.
Transkrypcja, czyli oddawanie przybliżonego brzmienia głosek za pomocą odpowiednich liter alfabetu lub znaków specjalnych.
Z taką dokładnością wydawane są starsze dzieła.
Wydaniami typu A będzie np. BIBLIOTEKA PISARZÓW POLSKICH (BPP).
Są to wydania DOKUMENTARNE!
Trzeba tutaj dbać szczególnie o oryginalną interpunkcję (nie zmienia się jej tu!). Są to najbardziej naukowe wydania!
TYP B – jest to np. seria Biblioteki Narodowej (BN).
Cele wydań typu B:
Dydaktyczne
Popularnonaukowe
Badania naukowe w ograniczonym zakresie
Wydanie typu B jest wydaniem naukowo – dydaktycznym. We wstępie znajdują się: wiedza historyczno – literacka, wiedza o autorze dzieła, geneza powstania dzieła, wstępna analizę i jego wnioski, źródła pozaliterackie (np. stosunek fikcji lit. do rzeczywistości), dotychczasowa recepcję wydanego utworu. We wstępie uwzględnia się również problematykę filologiczną, ale schodzi ona tu jednak na plan dalszy i zajmuje z reguły zajmuje niedużą część wstępu. Celem jest jak największe przybliżenie tekstu do czytelnika, dostosowuje się interpunkcję i ortografię do norm współczesnych.
TYP C – to wydania szkolne i popularne; w ramach tego typu istnieje dużo więcej odmian, niż w ramach edycji naukowo dydaktycznych. W wydaniu typu C może być wstęp, ale może go tez nie być. W edycjach przeznaczonych do użytku szkolnego zamieszcza się wstęp historyczno – literacki, podający uczniowi wiadomości o utworze przewidziane programem szkolnym, a czasem w jego szerszym zakresie. Nie zamieszcza tu się informacji filologicznych, ani tez wiadomości o pochodzeniu tekstu. Wydanie to nie posiada tez aparatu krytycznego. Dopuszczalna tu jest modernizacja utworu (interpunkcja i ortografia).
WYDANIA KRYTYCZNE TO WYDANIA TYPU A I CZĘŚCIOWO TYPU B, NATOMIAST WYDANIA TYPU C NIE SĄ WYDANIEM KRYTYCZNYM DZIEŁA.