41. Rządy Plantagenetów

Henryk I nie pozostawił po sobie syna; chciał by niepodzielonym dziedzictwem rządziła córka Matylda, wdowa po cesarzu Henryku V i żona Gotfryda, hrabiego Andegawenii; w 1133 roku przyszedł na świat ich syn Henryk, w którym stary król upatrywał swojego następcę; koronę angielską zdobył jednak siostrzeniec Henryka I, Stefan hrabia Blois; Matylda nie dała za wygraną i wybuchła wojna domowa; zakończyła się ona dopiero śmiercią Stefana w 1153 roku; rok później królem został Henryk II, wnuk Henryka I; wcześniej już został księciem Normandii, hrabią Andegawenii; jego żona Eleonora była dziedziczką Akwitanii; powstał wielki blok terytorialny obejmujący Anglię i połowę Francji;

Największym problemem Henryka II były konflikty w łonie rodziny; miał on czterech synów i kiedy dorośli zaczęli domagać się udziału we władzy; ojciec nie ustępował im, dlatego też zaczęli spiskować i występować przeciwko rodzicom; bunty te zyskały poparcie królów Francji, Ludwika VII i Filipa Augusta; celem ich było rozbicie imperium Plantagenetów;

Henryk II na ogół potrafił narzucić swoją wolę Kościołowi; wszedł w konflikt w arcybiskupem Tomaszem Becketem, który wcześniej był wiernym kanclerzem króla; spór wybuchł, gdy król chciał nałożyć podatki na majątki kościelne; zdaniem Becketa nie należały się one królowi; do nieporozumień dochodziło także w kwestii do jakiego stopnia Kościół podlega władzy świeckiej; w swoim oporze Tomasz był jednak samotny; monarcha w 1164 roku narzucił biskupom angielskim konstytucje klaredońskie, które wzmacniały wpływ króla na wybór biskupów, nakładały na nich takie same obowiązki na rzecz korony jak na lenników, nakładanie ekskomuniki wymagało zgody monarchii, ograniczone zostały kompetencje sądów kościelnych, utrudniono apelacje do Stolicy Apostolskiej; arcybiskup Canterbury nie uznał tych konstytucji i musiał udać się na wygnanie; w 1170 roku za zgodą króla powrócił; pewnego razu rycerze, którzy opacznie zrozumieli słowa króla zamordowali Tomasza Becketa; Henryk II został uznany za odpowiedzialnego mordu i musiał się ukorzyć; Tomasz został kanonizowany w 1173 roku;

W 1189 roku zmarł Henryk II; zastąpił go Ryszard Lwie Serce, który niedługo po tym wyruszył na wyprawę krzyżową; w czasie powrotu uwięził go książę Austrii Leopolda V; po rocznej niewoli został wykupiony; w kraju zastał toczącą się wojnę z Filipem Augustem, który zaatakował Normandię; w 1199 roku zginął podczas oblegania zamku zbuntowanego wasala;

Zginął bezdzietnie, więc jego sukcesorem został najmłodszy brat Jan bez Ziemi;

Na początku XIII wieku Plantageneci stracili większość posiadłości we Francji; najboleśniejsza była utrata Normandii; od tego czasu władca dochody musiał czerpać głównie z Anglii, zdany był na współpracę z możnymi i rycerstwem Anglii; dlatego stosunki między tymi grupami musiały zostać zrewidowane;

Po klęsce pod Bouvines Jan bez Ziemi wrócił do Anglii bez wojska i pieniędzy, jego autorytet na tym ucierpiał; w Anglii natknął się na bunt baronów; w rokowaniach z królem reprezentowali oni także inne warstwy społeczne; przyczyną buntu był ucisk fiskalny oraz częste mordy polityczne, za które odpowiadał król;

W 1215 roku wydał Wielką Kartę Swobód, która ustalała maksymalną wysokość opłat, które władca pobierał od baronów biorących królewskie lenno; król zobowiązał się przestrzegać wolności Kościoła; rycerze mieli uczestniczyć w sprawowaniu sądów; nikt nie mógł stracić majątku i wolności bez w pełni prawnego wyroku sądu;

Zaraz po wydaniu tego przywileju, unieważnił go, ale w roku 1216 zmarł; przywileje te wydała regencja przy małoletnim synu króla;

Za panowania Henryka III (1216-1272) doszło do ważnych przemian w państwie; parlament zaczął kształtować się jako polityczna reprezentacja narodu; początkowo wchodzili do niego baronowie i wielcy lennicy; później dołączyli do nich przedstawiciele rycerstwa i miast; znaczenie tego organu wzrosło, bo musiał wydawać zgodę na nałożenie nadzwyczajnych podatków;

Król ten w obawie przez potęgą urzędników zlikwidował najważniejsze urzędy centralne – kanclerza i justycjariusza (najwyższego sędziego po królu); wskutek tego spadła kontrola dworu nad prowincją, co sprzyjało samowoli urzędników lokalnych i panów; społeczności lokalne chciały wziąć sprawy w swoje ręce i domagał się reform;

w 1258 roku nastąpił przewrót, który wprowadził zmiany instytucjonalne – prowizje oksfordzkie; król został pozbawiony władzy a rządy przejęła rada odpowiedzialna przed parlamentem; wprowadzona została zasada, że szeryfem ma być rycerz pochodzący z danej ziemi, funkcję ma sprawować przez rok i pobierać za nią pensję;

Henryk III przymuszony akceptował prowizje oksfordzkie, ale po pewnym czasie przeciwstawił się im; zaczęły wybuchać kolejne wojny domowe; w 1265 roku w bitwie zginął Simon de Montfort – lider tego ruchu; w 1267 roku król odrzucił prowizje oksfordzkie;

Stabilizacja nastąpiła dopiero za rządów Edwarda I (1272-1307); aby nie narazić na szwank korony rozpoczął realizację reform z 1258 roku; zgodził się na poszerzenie lokalnego samorządu; szeroko otworzył sądownictwo dla wszystkich poszkodowanych; dzięki takim posunięciom monarcha cieszył się dużą popularnością; dzięki poparciu parlamentu odbudował finanse królestwa; udało mu się podbić Walię i Szkocję;