A czas płynie wolniej

dr inż. Magdalena Sikora

2010-12-01

Przed nami jesienne szarugi i zimowe chłody. Zmiany temperatury, promieniowanie UV, wiatr, a nawet klimatyzacja powodują niekorzystne zmiany w skórze. Ważną rolę w jej pielęgnacji, szczególnie w okresie jesiennym, odgrywają witaminy, w tym witamina A. Stosowana w odpowiednich dawkach odgrywa istotną rolę w procesach ochrony i odnowy skóry, wyraźnie opóźniając efekty starzenia się.

Jesienią i zimą uszkodzeniu może ulec bariera ochronna skóry. Cera staje się sucha, odwodniona, mogą pojawić się na niej przebarwienia, bardziej widoczne stają się zmarszczki. Miejscowe wykorzystanie witamin w preparatach kosmetycznych ogranicza między innymi właśnie powstawanie zmarszczek, zapobiega suchości skóry, łuszczeniu się, niweluje nadmierny łojotok.

Jednym z bardziej spektakularnych składników stosowanych miejscowo, który w skuteczny sposób wpływa na wygląd skóry, jest witamina A. Surowiec ten zaliczany jest do grupy związków określanych mianem retinoidów, których nazwa, wywodzi się od wykrytego w 1935 roku składnika purpury wzrokowej oka tzw. retinu, kojarzonego ze słowem retina, oznaczającego siatkówkę.

W 1982 roku połączone komisje do spraw nomenklatury IUPAC i IUB zdefiniowały retinoidy jako układy o zbliżonej strukturze chemicznej wykazujące aktywność biologiczną charakterystyczną dla witaminy A. Definicja ta umożliwia zaliczenie do tego segmentu, oprócz składników naturalnych, także wielu związków syntetycznych, charakteryzujących się określonymi efektami terapeutycznymi.
 

Efekt normalizacyjny
 
Do najważniejszych przedstawicieli tego segmentu zaliczamy między innymi retinol, jego metabolity: retinal, czy też  izomeryczne formy kwasu retinowego: tretinoinę (all-trans) i izotretinoinę (13-cis).

Rola retinoidów w funkcjonowaniu skóry jest wielokierunkowa, jednak nadal nie do końca wyjaśniona. Mechanizm  działania tych związków najprawdopodobniej związany jest z ich wpływem na proliferację i różnicowanie komórek, jak również syntezę składników niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania skóry. Główne ich zadanie kojarzone jest z efektem normalizacyjnym.
 
Surowce tego segmentu warunkują prawidłowy rozwój i funkcjonowanie skóry właściwej, naskórka, błon śluzowych.

Stosowane miejscowo należą do jednych z bardziej skutecznych składników opóźniających proces starzenia się skóry.

Efekty ich działania  obserwuje się zarówno w jej głębszych warstwach, jak i w naskórku. Korzystnie wpływają one między innymi na regenerację jego zewnętrznych warstw, przyspieszając cykl jego odnowy. W skórze właściwej natomiast odtwarzają one struktury włókien macierzy zewnątrzkomórkowej, regulują proces melanogenezy, zmniejszają przebarwienia.

Pierwsze informacje o terapeutycznym wykorzystaniu witaminy A sięgają czasów starożytnych. W egipskim papirusie pochodzącym z 1500 r. p.n.e pojawiają się przekazy o skutecznym, choć nie do końca świadomym, leczeniu kurzej ślepoty za pomocą ekstraktu z kurzych wątróbek, stanowiących jej cenne źródło. I choć w późniejszych wiekach można również znaleźć informacje na temat wykorzystywania tego typu produktów, dopiero w 1931 roku Karrer określił strukturę chemiczną witaminy A - głównego ich składnika. Co istotne wykazał on także ścisły związek między nią 
a efektami leczniczymi, jakie są za jej pomocą realizowane.
 
Retinol, czyli właściwa witamina A
W skórze, podobnie jak w całym organizmie, prekursorem retinoidów jest retinol, często określany mianem właściwej witaminy A. Związek ten występuje jedynie w produktach zwierzęcych, a jego najbogatsze źródło stanowią ryby. 
W świecie roślinnym reprezentowany jest natomiast przez karoteny, stanowiące jego prekursory. Te naturalne pigmenty syntetyzowane praktycznie przez wszystkie rośliny, z wyjątkiem pasożytniczych i saprofitów, dla większości zwierząt roślinożernych stanowią potencjalne źródło witaminy A.

W organizmie ludzkim retinol, wytwarzany głównie właśnie z dostarczanych z pożywieniem karotenów, jest następnie magazynowany w wątrobie, nerkach, płucach i tkance tłuszczowej, najczęściej w postaci estrów: octanu i palmitynianu, które są bardziej trwałe. W razie potrzeby układy te ulegają hydrolizie, uwalniając wolny związek, który wiążąc się z właściwą proteiną transportującą, dostarczany jest z krwiobiegiem do komórek docelowych, gdzie dzięki odpowiednim receptorom penetruje do ich wnętrza. Może on być również magazynowany przez keratynocyty.

Witamina A jest resorbowana przez skórę, przy czym przenikanie i skuteczność jej działania w dużej mierze zależy od zastosowanego stężenia, jak również wykorzystanego do aplikacji podłoża. Stosowana w odpowiedniej ilości stanowi efektywny czynnik wzrostowy, działający jako bodziec w budowie nowych komórek m in. naskórka. Prowadzone przez Jaretta i Jacksona badania potwierdziły, że miejscowa aplikacja retinolu wpływa na zwiększoną o około 30% intensywność ich mitotycznych podziałów.

Ponieważ związek ten odgrywa istotną rolę w metabolizmie skóry, zwiększa jej aktywność, często bywa określany mianem jej normalizatora. Surowiec ten jest częstym składnikiem preparatów regeneracyjnych, gdyż stymuluje pracę fibroblastów, wpływając korzystnie na syntezę protein, między innymi kolagenu, elastyny, fibronektyny, istotnych dla skóry białek systemów strukturalnych i podporowych. Hamuje on także ekspresję i aktywność enzymów, między innymi kolagenazy, degradujących te białka. Regulując przebieg keratynizacji naskórka, wpływa na proces jego rogowacenia i różnicowanie keratynocytów. Znajduje także zastosowanie w przypadku kosmetyków przeznaczonych dla skóry suchej z upośledzonym działaniem gruczołów łojowych, ponieważ przywracając prawidłową równowagę wodno-tłuszczową, naprawia jej funkcję barierową. Regeneruje zarówno uszkodzenia powstające pod wpływem szkodliwych czynników środowiskowych, jak i zmian zachodzących w procesie starzenia się skóry.
 

Witamina A wpływa korzystnie na skórę uszkodzoną promieniami słonecznymi. Miejscowa jej aplikacja w stężeniu 0,1% powoduje, przy systematycznym stosowaniu,  wyraźne zwiększenie jej elastyczności. Stanowi także istotny element w prawidłowym funkcjonowaniu paznokci i włosów.
 
Niestety, retinol, podobnie jak inne związki tego segmentu, jest układem stosunkowo mało trwałym, który pod wpływem czynników zewnętrznych łatwo ulega procesom oksydacyjnym. Z tego też powodu w kosmetyce i kosmetologii rzadko jest on wykorzystywany w czystej postaci. W recepturach preparatów kosmetycznych pojawia się w formie estrów, najczęściej palmitynianu lub octanu. Związki te stosowane w odpowiednim stężeniu wykazują aktywność witaminy A, ponieważ mają zdolność przekształcania się pod wpływem enzymów do formy alkoholowej.

Ponieważ czysty retinol działa jednak silniej niż jego estry, nieustannie poszukuje się możliwości wykorzystania go w tej postaci. Przełomem w tej dziedzinie stało się opracowanie przez Alberta Kligmana, technologii stabilizowania witaminy A, poprzez zamknięcie jej w tzw. talasferach, czyli otoczkach z pozyskiwanego z zasobów morskich kolagenu. Układy te nie tylko zabezpieczają ten związek, ale także, poprzez stopniowe uwalnianie, przedłużają jego działanie.