Rozdział II

Rodzina i jej znaczenie w życiu jednostki i społeczeństwa

Rodzina - kwestie wprowadzające

Rodzina jest to pierwsze i podstawowe środowisko każdej jednostki, które oddziałuje w bardzo ważny sposób na rozwój i wychowanie każdego dziecka. Rodzina jest to także wspólnota osób, będąca jednocześnie instytucją ogólnoludzką. Rodzina była widoczna we wszystkich kulturach i epokach, na przestrzeni dziejów. Przestawia ona podstawową formę współżycia pomiędzy jednostkami oraz społeczeństwami. Rodzina to także najmniejsza i podstawowa komórka społeczna. „Rodzina to pomost pomiędzy jednostką a społeczeństwem, a jej instytucjonalny charakter zawiera się w tym, że zbudowana jest na małżeństwie – jest jednostką prawna, gospodarczą i społeczną.” ¹

Potocznie rodzinę określa się jako podstawową komórkę społeczną. Pojęcie rodziny funkcjonuje od zarania dziejów. Nie istnieją społeczeństwa nie znające takiej grupy jaką jest rodzina. Rodzina to także grupa zachowująca ciągłość biologiczną. Oznacza to, że nie przyjmuje ona członków z zewnątrz ale powiększa się poprzez rodzenie dzieci czyli przekazywanie sobie genetycznego materiału. Rodzina także przekazuje swoim członkom dziedzictwo kulturowe. Rodzina to grupa składająca się z osób połączonych jednym z tych dwóch typów stosunków społecznych, a dokładniej stosunkiem małżeńskim – między dwójką dorosłych ludzi i stosunkiem między dziećmi i rodzicami. Oznacza to, że rodzina jest grupą połączoną legalnym stosunkiem seksualnym, dającym życie nowym jej członkom czyli dzieciom. Dzieci, szczególnie w początkowej fazie ich życia są silnie uzależnione od swoich rodziców. Z kolei na rodzicach spoczywa obowiązek wprowadzenia swoich pociech w dorosłe życie. ²

Ch. H. Cooley, uważany za prekursora socjologii rodziny, rodzinę uznał ze względu na jej specyfikę wewnętrzną jako pierwotną grupę, która obejmuje także sąsiedzkie grupy, grupy zabawowe oraz koleżeńskie. Wszystkie te grupy charakteryzują się wzajemną współpracą i kontaktem bezpośrednim wszystkich jej członków. Również określa ją jako grupę pierwotną ze względu na wiele aspektów, głównie ze względu na jej rolę fundamentalną w tworzeniu społecznej natury ideałów jej członków, spełniającą istotną rolę w socjalizacji jej członków. ³

Rodzina prawidłowo funkcjonująca jest to taka rodzina, której członkowie są powiązani ze sobą przy jednoczesnym zachowaniu odrębności. Widoczna jest wyraźna granica pomiędzy władzą jaką sprawują rodzice, a między dziećmi. Warto wspomnieć, że pomimo iż to rodzice mają władzę, współpracują oni ze sobą. Dzieci mają poczucie, że w obecności rodziców czują się bezpiecznie i mogą na nich polegać. W rodzinie prawidłowo funkcjonującej zarówno rodzice jak i dzieci szanują siebie nawzajem, respektują swoje prawa i darzą się wzajemnym uczuciem. Wszyscy członkowie w rodzinie prawidłowo funkcjonującej zachęcają się wzajemnie do rozwoju, pragną odkrywać swoje talenty i zdolności. Wszystkim członkom rodziny zależy na rozwoju swoich talentów i umiejętności. Jeżeli zaś chodzi o związek małżeński, rodzice okazują sobie wzajemny szacunek i zrozumienie. Każdy z małżonków jest jednakże silną osobowością, dobrze radzącą sobie w sytuacjach trudnych i kryzysowych. Postawą do wychowywania dzieci przez małżonków jest harmonia, jaka tworzona jest w małżeńskim związku a także odpowiednia komunikacja, porozumienie i troska o siebie nawzajem oraz zaspokajanie swoich potrzeb. ⁴ Jeśli zaś chodzi o style rodzicielskie, małżeństwo dba o utrzymanie stałej struktury rodzinnej. To rodzice ustalają co wolno a czego nie wolno robić dzieciom. Autorytet jednego rodzica musi być koniecznie wspierany przez drugiego rodzica. Rodzice dbają o to aby ich własne potrzeby oraz potrzeby ich dzieci były odpowiednio zaspokajane. Do najważniejszych potrzeb rodziny zalicza się potrzebę miłości, akceptacji, bezpieczeństwa, więzi i kontaktu. Rodzice dobrze znają mocne i słabe strony swoich dzieci, co pomaga im we wspieraniu ich osobistego rozwoju. Dzieci mają odpowiednią ilość swobody, która pozwala im na bycie sobą i poczucie bycia kochanym i akceptowanym przez rodziców. Jeśli dziecko przekracza ustalone przez rodziców zasady jest bardzo szybko dyscyplinowane w odpowiedni sposób. Rodzice współpracując ze sobą, nie boją się utraty miłości swoich dzieci. Dzieci pomimo dyscyplinowania ich przez rodziców, czują się szanowane i słuchane. Rodzice zachęcają swoje pociechy do wyrażania własnego zdania i własnej opinii, przy jednoczesnym prawie veta, gdy decyzje proponowane przez dziecko są nieodpowiednie. Dzieci są zachęcane do interakcji z innymi ludźmi i przyuczane do samodzielnego życia. ⁵

W takiej rodzinie każde dziecko czuje się bezpieczne ponieważ ich rodzice gwarantują im pewne i stabilne środowisko rozwoju. Dzieci w rodzinie prawidłowo funkcjonującej nie zajmują się problemami dorosłych. Rodzice nie obarczają swoimi wzajemnymi problemami swoich pociech. Dynamika życia rodzinnego narzuca odpowiedni sposób komunikacji i odpowiedniego zwracania się dzieci do rodziców, rodziców do dzieci a także małżeństwa pomiędzy sobą i dzieci pomiędzy rodzeństwem. Każdy problem rodzinny jest „wyciągany na światło dzienne”, analizowany i rozwiązywany. Problemy nigdy nie są ukrywane i pozostawione bez rozwiązania. Ponadto rodzice chronią dzieci przed wszelkimi czynnikami, które mogłyby zniszczyć świat wartości rodziny. Kolejną ważną cechą charakteryzującą prawidłowo funkcjonujący system rodzinny jest odejście dzieci z domu rodzinnego. Przez rodzinę dobrze funkcjonującą, ten moment nie jest uważany za krytyczne wydarzenie. Odejściu dzieci z domu rodzinnego towarzyszy jednocześnie smutek i radość zarówno dzieci jak i rodziców. Odchodzące z domu dzieci są odpowiednio przygotowane do samodzielnego życia, mają odpowiednio ukształtowane poczucie własnej wartości, co powoduje, że z przyjemnością odwiedzają swoich rodziców. Ponadto rodzice pozwalają dzieciom na samodzielność, unikając nadmiernych rad. ⁶

Obecnie rodzinę coraz częściej traktuje się jako system, mający swój własny charakterystyczny zespół cech, norm i zasad. Każda rodzina posiada także system środków podtrzymujących jej spójność. Każdy system rodzinny posiada swoje własne cele, sposoby zaspokajania podstawowych potrzeb wszystkich jej członków i realizacji różnorodnych zadań i ról społecznych. Rodzina w ujęciu systemowym wywodzi się z ogólnikowej teorii systemów Ludwiga von Bertalanffy’ego. Zdaniem G. Salema wyróżnić można trzy podstawowe pojęcia, charakteryzujące każdy system rodzinny. Te cechy to: całościowość, cyrkularność i ekwifinalizm. Pierwszą cechą systemu rodzinnego jest całość. Oznacza to, że rodzina tworzy w pewnym sensie integralną strukturę. W tym przypadku rodzinę można przyrównać do żywego organizmu człowieka, rodzina zatem nie jest sumą oddzielnych elementów. Poznanie pojedynczych elementów organizmu lub rodziny nie stanowi poznania całego systemu rodzinnego. Każdy z członków rodziny posiada odrębną indywidualność. Każda z osób w rodzinie tworzy sieć wzajemnych relacji – każdy z jej członków posiada odrębność i jednocześnie nosi znamiona całego systemu rodzinnego. Pomiędzy członkami rodziny istnieje szereg sprzężeń zwrotnych. Zmiana w zakresie z jego elementów pociąga za sobą zmiany w całej rodzinie. Przykładem może być tutaj alkoholizm ojca, który wpływa na życie emocjonalne jego małżonki, dzieci a także na sytuację ekonomiczną rodziny. ⁷ Rodzina traktowana jest także jako system kołowy, bez widocznego początku i końca. Trudno ustalić czyje zachowanie stanowiło początek lub skutek określonego stanu rzeczy. Za przykład może tutaj posłużyć rodzina, w której ojciec nadużywa alkoholu i uważa, że przyczyną jego problemów z alkoholem są drażniące go zachowania żony. Żona z kolei jest rozdrażniona jeszcze bardziej we wszystkich sytuacjach, gdy jej mąż nadużywa alkoholu.

Kolejną zasadą jest zasada ekwifinalności, która oznacza możliwość osiągnięcia takich samych skutków przy wyjściu z różnych punktów początkowych. Przykładem może być tutaj rodzina biedna oraz rodzina o dobrym statusie materialnym, w których dzieci ukończyły prestiżowe studia. Oznacza to, że pochodzenie z rodziny o dobrym zapleczu ekonomicznym ale także z rodziny biednej, może wywołać takie same skutki, jakie w tym przypadku stanowi ukończenie studiów przez dzieci. Zasada ekwipotencjalności odnosi się do zasady ekwifinalności. Zasada ta oznacza tyle, co rozpoczęcie z takich samych punktów startowych i dotarcie do różnorodnych skutków. Przykładem mogą być utaj dwie rodziny – obie mające niski status materialny. Jedna z nich może podwyższyć swój status ekonomiczny dzięki swojej zaradności, czego druga rodzina nie osiągnęła dzięki braku przedsiębiorczości i zaradności życiowej.⁸

Każda rodzina posiada zdolności homeostatyczne, które konieczne są do utrzymania wewnętrznej równowagi. Dzięki tendencji do dążenia do homeostazy, rodzina zapobiega swojemu rozpadowi. Każda rodzina powinna zmieniać swoją strukturę. Jest to konieczne do zaadoptowania się do kolejnej fazy życia rodzinnego. Wyróżnia się dwa rodzaje zmian w zakresie struktury życia rodziny. Pierwszymi są zmiany spowodowane zachowaniami komplementarnymi, będące dodatnimi i ujemnymi sprzężeniami zwrotnymi. Oba te rodzaje sprzężeń umożliwiają regulowanie funkcjonowania każdego systemu rodzinnego. ⁹

Formy życia rodzinnego – różnorodność współczesnej rodziny

Obecnie pojęcie rodziny ulega licznym przemianom. Niegdyś akceptowany był tylko i wyłącznie model rodziny składający się z dwójki osób, odrębnej płci, połączonych ze sobą związkiem małżeńskim i posiadających dzieci. Z reguły nie akceptowano rozwodów ani samotnego macierzyństwa. Obecnie odchodzi się od tych poglądów a społeczeństwo staje się o wiele bardziej liberalne w zapatrywaniu się na życie rodzinne. Formy życia rodzinnego takie jak: kohabitacja, monopraentalność, związki homoseksualne czy życie w samotności istniały w społeczeństwach od zarania dziejów, jednakże nie były one powszechne, miały charakter marginalny i często nie były akceptowane przez ogół społeczności. ¹⁰ Zmiany form życia rodzinnego obserwuje się głównie wśród osób młodych, którym o wiele bardziej zależy na indywidualności i autonomii, aniżeli na podtrzymaniu tradycji. W Polsce od zarania dziejów panowała jedna i powszechna forma życia rodzinnego jaką był związek formalny mężczyzny i kobiety z wyraźnym podziałem na role kobiece i męskie w związku. Mężczyzna był osobą zajmującą się głównie pracą zawodową, na którą nałożony był obowiązek utrzymania rodziny. Od kobiety wymagano zajmowania się domem i wychowania dzieci. Rodzina ta określana była mianem patriarchalnej, gdzie to ojciec miał władzę nad swoją żoną i potomstwem. Główną cecha tradycyjnego modelu rodziny była wielodzietność a także brak akceptacji wobec rozwodów. Zachowania rodziny były ściśle kontrolowane przez kręgi sąsiedzkie a także dalszą rodzinę. ¹¹

Współcześnie coraz większą uwagę zwraca się na indywidualność jednostek i ich niezależność, także od rodziny. Żona nie jest już osobą zależną zarówno emocjonalnie jak i finansowo od swojego męża. Coraz powszechniejsza staje się ruchliwość społeczna i przestrzenna a także osłabiony zostaje autorytet Kościoła Katolickiego w zakresie kształtowania życia rodzinnego. W znaczący sposób zmieniają się także warunki życia rodzinnego, które zdecydowanie ulegają pogorszeniu. Szczególnie jest to widoczne w przypadku rodzin wielodzietnych. Z tego powodu współczesna rodzina jest zazwyczaj rodziną małą, obserwuje się także coraz częstsze samotne życie czyli nie zakładanie rodzin. Obecnie coraz więcej osób poszukuje form alternatywnych jako opozycji do tradycyjnego małżeństwa rozumianego jako sformalizowany związek dwójki ludzi przeciwnej płci. Obserwuje się także zwiększoną liczbę rozwodów oraz związków nieformalnych, rodzin niepełnych. ¹²

Pierwszą współczesną formą życia rodzinnego jest związek kohabitacyjny. Kohabitacja może pełnić różnorodne funkcje, wśród których wymienia się najczęściej:

• Poprzedzenie małżeństwa lub przedłużony okres tzw. „chodzenia ze sobą”

• Kohabitacja jako przygotowanie do małżeństwa czyli sprawdzenie swoich uczuć, pogłębienie relacji bez zobowiązań i odpowiedzialności za współmałżonka lub dziecko

• Może stać się alternatywną formą życia rodzinnego, dla osób które z różnych przyczyn nie zamierzają brać ślubu

• Kohabitacja może być traktowana jako forma wolności, wynikająca z określonej ideologii

Osoby decydujące się na ko habitację traktują małżeństwo jako utratę swojej wolności oraz naruszenie swojej autonomii. Osoby uznające taką formę życia rodzinnego są bardziej podobni do osób samotnych ponieważ z reguły nie przyjmują odpowiedzialności za swojego partnera i nie posiadają dzieci. Z badań przeprowadzonych nad osobami pozostającymi w takim związku wynika, że nie zawsze negują oni instytucję małżeństwa. Kohabitacja jest dla nich formą sprawdzenia swoich uczuć i wspólnego życia, bez zobowiązań. Inne badania, szczególnie te prowadzone za granicą jasno wykazują, że osoby żyjące w związku kohabitacyjnym, kiedy już postanowią się pobrać, o wiele rzadziej się rozwodzą. Wynika to przede wszystkim z faktu, że do ich rozstania dochodzi w trakcie trwania związku kohabitacyjnego. ¹³

Kolejną nowoczesną formą życia rodzinnego jest związek homoseksualny. Niegdyś takie związki nie były akceptowane przez społeczeństwo. Obecnie stają się one coraz popularniejsze. Również w Polsce pary homoseksualne „wychodzą z ukrycia” i coraz częściej domagają się takich samych praw, jakie mają tradycyjne małżeństwa. Niegdyś uważano, że homoseksualni mężczyźni skłonni są do częstych zmian partnerów i niezdolni do tworzenia trwałego związku. Liczne badania nieco zmodyfikowały ten pogląd. Z tychże badań jasno wynika, że skłonność do krótkotrwałych związków, charakteryzuje wyłącznie młodych mężczyzn homoseksualnych. Wraz z wiekiem tendencja ta mija i takie osoby są w stanie stworzyć długotrwały i szczęśliwy związek z osobą tej samej płci. Zdaniem Hausera związki heteroseksualne przechodzą takie samej fazy jak związki homoseksualne, którymi są:

• Seks i kontakt fizyczny

• Miłość namiętna i głęboki związek uczuciowy

• „Wspólne gniazdo”

• Związek emocjonalny i socjalny

• Trwały i pełny związek ¹⁴

Kolejną formą życia rodzinnego, obserwowaną we współczesnym świecie są małżeństwa swingujące. Nazwa ta wywodzi się od słowa „spinning” oznaczającego aktywność seksualną podejmowaną z innymi partnerami, aniżeli z tymi, z którymi zawarto związek małżeński. Swingersi tworzą tak zwane otwarte małżeństwa. Przeprowadzono interesujące badania dotyczące satysfakcji z życia małżeńskiego przez osoby swingujące. Okazuje się, że większość z przebadanych osób uważa, że ich małżeństwo stało się o wiele szczęśliwsze po wprowadzeniu do ich życia małżeńskiego swingu. Większość z nich ponadto uważa, że nie odczuwają zazdrości, kiedy ich partner lub partnerka współżyje z inną osobą. ¹⁵

Słowo DINKS, stanowi skrót od angielskiego pojęcie „double income, no kids”, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza „podwójny dochód, żadnych dzieci”. DINKS – to termin określający nowoczesną formę relacji między kobietą a mężczyzną, w której pary (również małżeńskie) za podstawę swojego związku obierają partnerstwo – pojmowane jednak w dość szczególny sposób. Zarówno kobieta jak i mężczyzna, robiąc własne kariery zawodowe, dobrowolnie i w pełni świadomie rezygnują z posiadania dzieci. Ci młodzi, w przeważającej większości dobrze wykształceni ludzie, swoją postawą rewolucjonizują dotychczasowe pojmowanie istoty małżeństwa i rodziny. Otwarcie przeciwstawiają się tradycyjnemu, ich zdaniem – przestarzałemu, podejściu do macierzyństwa. Żądają całkowitej swobody, samostanowienia o własnym życiu.

Pojęcie DINKS określa kolejną formę życia rodzinnego, jaka wyłoniła się w Ameryce w latach 80 XX wieku. Była ona ściśle powiązana z tworzeniem się tak zwanej kultury Yuppies. Lata 80 XX były w Stanach Zjednoczonych okresem wielkiego rozwoju, do którego przyczyniło się przede wszystkim działanie przedsiębiorstw i spółek „które gromadząc coraz wyższy kapitał operacyjny, przekształcały się w korporacje handlowo-gospodarcze mające znaczny wpływ na kształtowanie polityki społeczno-ekonomicznej w państwie.” Yuppies uważani byli za osoby niezwykle wykształcone, kompetentne i przedsiębiorcze, wykorzystujące w maksymalny sposób korzystne warunki ekonomiczne i gospodarcze kraju, tworząc tym samym „prywatne fortuny”. W tym okresie społeczeństwo Stanów Zjednoczonych bardzo potrzebowało osób, które nie byłyby związane ze swoją rodziną. Jednostki posiadające dzieci, często korzystają z urlopów, są także mniej wydajnymi pracownikami, których życie wypełnia dziecko a nie firma, w której pracują. ¹⁶

Kolejną formą życia rodzinnego jest LAT czyli Living Apart Together”. Termin LAT wprowadzono w 1978 roku, jego twórcą był holenderski dziennikarz Michela Berkiela. Jest to forma życia rodzinnego polegająca na tym, że dwoje ludzi pomimo, że jest połączona ze sobą związkiem małżeńskim mieszka osobno. Najczęstszą przyczyną takiego stanu rzeczy jest rozłąka ze względu na pracę zarobkową. Małżonkowie mogą mieszkać w innych miastach lub nawet w innych krajach. Inną formą LAT-u jest zamieszkanie w jednym domu ale posiadanie osobnych sypialni. Wiele osób, także Polaków uważa, że jest to idealna forma związku, która nie wymaga nieustannego przebywania ze sobą, przez co pozbawiona jest monotonii i rutyny.¹⁷

Jak wynika z powyższego formy życia rodziny obecnie zmieniły w znaczący sposób swoją formę. Zauważalna jest także o wiele większa akceptacja społeczna dla różnego typu alternatywnych form życia rodzinnego. Niegdyś osoby zamieszkujące razem, jednakże pozostające bez ślubu były potępiane. W taki sam sposób traktowano dzieci narodzone z nieformalnego związku. O stosunku społecznym świadczą pejoratywne określenia dotyczące osób żyjących bez ślubu a także dzieci narodzonych z nieformalnego związku, do dzisiaj funkcjonujące w niektórych społecznościach szczególnie na wsi. Podobnie traktowano związki homoseksualne. Dziś społeczeństwo jest o wiele bardziej liberalne, coraz częściej pojawiają się także dyskusje dotyczące legalizacji małżeństw jednopłciowych.

Funkcje rodziny

Pojęciem funkcji rodziny określa się cele, do których zmierzają wszyscy jej członkowie oraz zadania, jakie pełni każda rodzina. Ponadto mianem funkcji rodziny określa się potrzeby członków rodziny, jakie musi ona zaspokoić. Funkcje rodziny zostały wyprowadzone z różnorodnych definicji, jakie prezentowane są przez familiologów a także z praktyki życia rodzinnego, jej zadań, norm przez nią prezentowanych, jakie pełni ona w życiu społecznym. ¹⁸

Wyróżnić można funkcje z punktu widzenia ich trwałości oraz zmienności. Ze względu na znaczenie tych funkcji dla rodziny wyróżnić można: funkcje istotne czyli pierwszorzędne, oznaczające takie, do których kwalifikują się niezbywalne funkcje rodziny np. prokreacyjna, socjalizacyjna oraz funkcja miłości. Do funkcji drugorzędnych zalicza się te funkcje, bez których rodzina może funkcjonować bez większych utrudnień dla siebie i całego społeczeństwa. Do tych funkcji zalicza się funkcję ekonomiczną, stratyfikacyjną, religijną czy opiekuńczą. ¹⁹

Istnieje wiele różnorodnych funkcji, jakie pełni rodzina. W literaturze pedagogicznej wyróżnić można szereg klasyfikacji tych funkcji. Trudno jednoznacznie określić, która z nich jest najlepsza. Teresa Rostowska proponuje następujący podział funkcji rodziny:

• Funkcja prokreacyjna

• Funkcja ekonomiczna

• Funkcja opiekuńczo-wychowawcza

• Funkcja edukacyjno-socjalizacyjna

• Funkcja emocjonalno-ekspresyjna ²⁰

Pierwszą wymienioną funkcją jest funkcja prokreacyjna. Warto zwrócić uwagę, że ma ona wymiar indywidualny i związana jest z zaspokojeniem szeregu potrzeb małżonków, takich jak potrzeby emocjonalne i seksualne. Głównym celem funkcji prokreacyjnej jest posiadanie dzieci. Istnieje jednakże wiele zagrożeń dla właściwego wypełniania tych funkcji. Przykładem takich zagrożeń może być niepłodność, aborcja, trudna sytuacja materialna lub rodzicielstwo nieletnich dziewcząt.

Kolejną funkcją jest funkcja ekonomiczna. Wyznacza ona styl funkcjonowania rodziny. Określa ona także sposób zarządzania pieniędzy, spędzania czasu wolnego a także realizacji hobby czy zainteresowań. W przypadku tej funkcji również istnieje wiele sytuacji trudnych, zagrażających właściwemu wypełnianiu funkcji ekonomicznej. Przykładami takich zagrożeń może być bezrobocie jednego z rodziców, zbyt niskie kwalifikacje zawodowe rodziców, zły stan zdrowia, uniemożliwiający podjęcie pracy a także wyjazdy za granicę w celach zarobkowych. ²¹

Funkcja edukacyjno-socjalizacyjna polega na stymulowaniu przez rodziców rozwoju intelektualnego dziecka. Celem tej funkcji jest także przekazanie dzieciom informacji na temat historii rodziny, zwyczajów i tradycji a także szacunku dla rodziców, całej rodziny i osób starszych. W tym przypadku istnieje także szereg zagrożeń, które mogą być spowodowane przez nieodpowiednie postawy rodzicielskie, ich niski poziom intelektualny, trudne warunki ekonomiczne a także uzależnienie od Internetu i TV.

Funkcja emocjonalno- ekspresyjna polega na zaspokojeniu potrzeb emocjonalnych każdego członka rodziny, którymi są przede wszystkim: potrzeba bezpieczeństwa, afiliacji, akceptacji, miłości, samorealizacji i wiele innych. W tym przypadku także może wystąpić szereg zagrożeń, jakimi mogą być niedojrzałość emocjonalna rodziców, chłód emocjonalny, uzależnienia, patologie i zaburzenia osobowości dzieci i rodziców. ²²

Funkcja opiekuńczo-wychowawcza uważana jest za podstawową funkcję, jaką powinna spełniać każda rodzina. Nie jest ona we wszystkich fazach życia rodzinnego wypełniana w ten sam sposób. Wszystko zależy od wieku dziecka, jego płci, struktury rodzinnej i jej potrzeb. Aby rodzina w sposób prawidłowy wypełniają funkcję opiekuńczą powinna zapewnić swojej rodzinie wyżywienie, ubranie, odpowiednie warunki mieszkaniowe. W większości państw, niektóre funkcje opiekuńcze i wychowawcze przejmowane są przez różnego typu instytucje, takie jak żłobki, przedszkola, szkoły. Wyróżnić można kilka mechanizmów, jakie zachodzą w każdym procesie wychowawczym, są to :

• Mechanizmy naśladownictwa, modelowania i identyfikacji

• Mechanizm kontroli społecznej

• Mechanizmy pobudzające aktywność dziecka

• Intencjonalna działalność rodziców.

Również i w przypadku tej funkcji wystąpić może wiele zagrożeń, jakimi są niedojrzałe postawy rodzicielskie, nieprawidłowe wzorce zachowań rodziców, brak konsekwencji w wychowaniu czy też brak autorytetu. ²³

Inną klasyfikację funkcji rodziny ukazuje F. Adamski, który wyróżnia następujące funkcje, jakie pełni każda rodzina:

1. Funkcje instytucjonalne – dotyczą one rodziny a także małżeństwa jako społecznych instytucji. Wśród tych funkcji wyróżnia się funkcje:

• Biologiczną – podtrzymuje ona ciągłość społeczeństwa

• Ekonomiczną – dostarcza środków materialnych

• Opiekuńczą – zabezpiecza członków rodziny w sytuacji, w której sami nie są w stanie sobie poradzić

• Socjalizacyjną – wprowadza członków rodziny, szczególnie dzieci w życie dorosłe, przekazując im ponadto dziedzictwo kulturowe

• Stratyfikacyjną – wyznacza przynależność do określonej klasy i warstwy społecznej, nadaje status życiowy

• Integracyjną – jest to społeczna kontrola zachowań członków rodziny

1. Funkcje osobowe, które dotyczą rodziny jako społecznej grupy, są to funkcje:

• Małżeńskie – zaspokaja potrzeby życia intymnego pomiędzy rodzicami

• Rodzicielskie – zaspokaja potrzeby emocjonalne rodziców i dzieci

• Braterskie – zaspokaja potrzeby uczuciowe pomiędzy rodzeństwem ²⁴

2. Sytuacje trudne w życiu rodziny, kryzys w jej funkcjonowaniu - wybrane konteksty

Kryzys w rodzinie jest to: „sytuacja, kiedy członkowie rodziny są poddani próbom, zmianom z lepszego na gorsze. Czują się zagubieni i nie do końca wiedzą, jak mają się zachować. Kiedy orientujemy się, że zmiany, jakie zachodzą są nieuniknione, niezbędne jest wzajemne wsparcie. Ludzie w trakcie kryzysu doświadczają stresu, co może doprowadzić do walki o to, kto ma rację, pojawiają się problemy ze wzajemną komunikacją. Kryzys można przezwyciężyć, w końcu nie ma sytuacji bez wyjścia. Najważniejsze jest, aby zaakceptować fakt, że się pojawił, a pokonanie go wzmocni rodzinne więzi.” ²⁵ Wyróżnić można cztery podstawowe typy kryzysów:

• Kryzysy rozwojowe w ten sposób określa się wszystkie wydarzenia zachodzące w toku rozwoju rodziny. Ich pojawienie się powoduje drastyczne zmiany lub zwrot w jej życiu. Przykładem takiego kryzysu może być reakcja na  wieść o przyjściu na świat potomstwa, zmianę kwalifikacji, odejście dzieci z domu rodzinnego lub przejście na emeryturę. Zdaniem psychologów, kryzysy rozwojowe są zjawiskami normalnymi, zdarzającymi się we wszystkich rodzinach.

• Kryzysy sytuacyjne. W przeciwieństwie do kryzysów rozwojowych pojawiają się dość rzadko, są nieprzewidywalne a rodzina nie jest w stanie ich kontrolować. Takie kryzysy mogą pojawić się w sytuacji wypadku, informacji o nieuleczalnej chorobie, śmierci członka rodziny lub gwałtu i porwania. Dla każdej jednostki kryzys sytuacyjny powinien być rozpatrywany indywidualnie. Dla jednych osób kryzysem będzie utrata pracy a dla innej będzie to motywacja do działania. Kryzys sytuacyjny jest zawsze powiązany z nagłością i wstrząsem

• Kryzysy egzystencjalne –  nie są one związane z konkretnymi wydarzeniami ale z wewnętrznymi konfliktami i lękami,  związanymi przede wszystkim z celowością życia, wolnością a także niezależnością. Kryzysy egzystencjalne pojawiają się zarówno u nastolatków, podsumowujących swoje życie a także u osób starszych, najczęściej w wieku od 40 do 60 lat.

• Kryzysy środowiskowe – mają one miejsce, kiedy wydarza się w naturalna, bądź też  spowodowana przez człowieka katastrofa. Przykładem może być huragan, epidemia, pożar, wojna czy krach ekonomiczny lub gospodarczy.

Najlepszą dla rodziny sytuacją poradzenia sobie z kryzysem jest zachowywanie się i życie w taki sam sposób, jak przed nim. Jest to niezwykle trudne ponieważ w przypadku wielu typów kryzysów pojawiają się trudne sytuacje takie jak śmierć bliskiej osoby czy utrata dobytku w wyniku katastrofy. Warto jednak wierzyć, że każdy kryzys przy wsparciu wszystkich członków rodziny, można przezwyciężyć. ²⁶

Istnieje wiele trudnych sytuacji z którymi musi borykać się rodzina. Trudno wskazać rodzinę, w której życiu nie występowałyby kryzysy i sytuacje trudne. Nawarstwienie się problemów sprawia, że rodzina przestaje funkcjonować w sposób odpowiedni. Rodzinę źle funkcjonującą, w której występują kryzysy, która nieodpowiednio wypełnia swoje zadania rodzicielskie, określa się mianem rodziny dysfunkcyjnej.

Coraz częstszym problemem pedagogiki społecznej staje się rodzina, która przeżywa różnorodne sytuacje trudne, przeobrażenia oraz kryzysy. Jeżeli rodzina ta zostanie pozostawiona bez pomocy, nie będzie w stanie sobie poradzić z zaistniałą sytuacją. Problemy dotykające współczesne rodziny są bardzo różnorodne. M. Prokosz wyróżnia w aspekcie trudnych sytuacji w życiu rodziny: bezrobocie, bezdomność, sieroctwo, niepełnosprawność, długotrwałe choroby, trudności w przystosowaniu się do życia po opuszczeniu zakłady karnego, wielodzietność, uzależnienia i niepełność rodziny. Istotnym problem rodziny staje się także bieda.

Pierwszą istotną sytuacją trudną, zaprezentowaną w niniejszym opracowaniu jest właśnie bieda. Jeśli w rodzinie występuje brak zatrudnienia jednego z rodziców lub też rodzice osiągają stosunkowo niskie dochody, przesuwają całą rodzinę w dół społecznej drabiny, często aż do granicy ubóstwa. Sytuacja biedy w rodzinie wywołuje nie tylko problemy w sferze ekonomicznej ale także psychospołecznej wszystkich członków rodziny. Bieda Zasze jest ściśle powiązana z zaburzeniami w zakresie wypełniania takich funkcji jak: socjalizacyjna, opiekuńczo-zabezpieczająca, emocjonalno-ekspresyjna, kontrolna a także kulturalna. Bieda zawsze pociąga za sobą szereg konfliktów i napięć w relacjach rodzinnych a także osłabienie więzi emocjonalnej pomiędzy członkami rodzin. Bardzo często także w rodzinach biednych występują różnego typu patologie takie jak uzależnienia czy przemoc. ²⁷

Bieda może dotknąć rodzinę z jej winy lub też być wywołana przez zewnętrzne czynniki, niezależne od członków rodziny. Przykładem biedy wywołanej z winy jednego z członków rodziny jest narkomania, alkoholizm lub inna patologiczna niezdolność do podjęcia zatrudnienia lub utrzymania zdobytej już pracy. Przykładem biedy nie wynikającej z winy jednostki jest otrzymywanie przez nią rentę (z powodu na przykład niepełnosprawności) lub emeryturę, która nie wystarcza na zaspokojenie podstawowych potrzeb materialnych całej rodziny. ²⁸

Bieda jest niezwykle trudną sytuacją jaką przeżywać może rodzina. Czasem także przyczyną biedy staje się rozwód lub separacja, jaka występować może w rodzinie. Małżeństwo decydujące się na rozwód stawia swoją rodzinę nie tylko w kryzysie związanych z emocjonalną sferą jej funkcjonowania ale także materialną.

Rozwód w sensie formalnym jest to uregulowana prawnie sytuacja, spowodowana wcześniejszym procesem rozbicia rodziny. Rodzinę rozbitą określa się mianem niekompletnej, w które zerwane zostały więzi pomiędzy ojcem i matką lub też na skutek odejścia jednego z nich. Liczne badania wskazują na to, iż prawdopodobieństwo rozwodu rośnie wraz z wiekiem posiadanego potomstwa. Bardzo rzadko rozwodzą się rodzice dzieci w wieku od 0 do 2 lat. Najczęściej z kolei rozwodzą się małżeństwa posiadające dzieci w wieku szkolnym a także małżeństwa posiadające potomstwo w wieku przedszkolnym. Najczęstszą przyczyną rozwodu w rodzinie jest wcześniejsza dezorganizacja jej życia, brak silnej więzi uczuciowej a także różnice w celach i szeroko rozumiana różnica charakterologiczna. Bardzo często wyróżnia się także takie przyczyny rozwodu jak: zdrady małżeńskie i bezpodstawne podejrzenia o nie, niedojrzałość do związku małżeńskiego jednego z partnerów a także niespełnione oczekiwania współmałżonka. Do rozpadu rodziny przyczyniają się także choroby somatyczne i psychiczne współmałżonka, czasowa lub stała niezdolność do pracy, uzależnienia, przemoc a także niekorzystny wpływ rodziców małżonków (najczęściej matek). ²⁹

Wyróżnić można szereg konsekwencji, jakie wywołuje w rodzinie rozwód. Do najważniejszych zalicza się przede wszystkim utratę przez dzieci:

• wzorców postaw rodzicielskich

• stabilizacji i poczucia bezpieczeństwa

• rodziców jako doradców i powierników

• możliwość samorealizacji w dorosłym życiu

• część swojego dzieciństwa

• umiejętność kochania drugiego człowieka

• zdolność zawierania i utrzymywania kontaktów z innymi jednostkami

• zdolność nieprzymuszonej pracy dla korzyści i dobra innych ludzi

• Przeprowadzono liczne badania nad dziećmi rozwiedzionych rodziców, z których:
  „70% czuło się ograbionych z własnego życia

• 63% czuło, że wymaga się od nich nadmiernej odpowiedzialności

• 58% czuło wewnętrzne rozdarcie okazując posłuszeństwo zarówno matce jak i ojcu

• 57% czuło się dręczone emocjonalnie

• 57% uważa, że miało kłopoty materialne

• 53% nie dawało sobie rady w szkole

• 51% przejmowało zadania rodzica bądź doradcy wobec któregoś z własnych rodziców
  37% bało się spotkań z osobami płci przeciwnej lub zawarcia małżeństwa

• 36% wycofywało się z życia rodziny

• 35% przejmowało zadania rodzica bądź doradcy wobec któregoś z rodzeństwa.” ³⁰

Separacja i rozwód z pewnością są to sytuacje bardzo trudne, zaburzające funkcjonowanie systemu rodzinnego. Rodzina w tym przypadku musi w znaczący sposób się zmienić, musi potrafić żyć bez jednego z jej członków zarówno pod względem emocjonalnym ale także i materialnym. Rodziny niepełne bardzo często także znajdują się w trudnej sytuacji materialnej. Wynika to przede wszystkim z faktu, że brak jednego z rodziców oznacza niższe zarobki niż w przypadku dwójki pracujących rodziców. ³¹ Dzieci rozwiedzionych rodziców o wiele częściej niż dzieci z rodzin pełnym wykazują przejawy niedostosowania społecznego. U takich dzieci występują także bardzo często zaburzenia w postaci maniakalnych natręctw typu fizjologicznego, którymi mogą być nocne moczenie, obgryzanie paznokci czy brak snu. Podobne problemy przejawiają się w sferze psychologicznej. Jest to poczucie niepewności, nieustannego smutku, labilności emocjonalnej czy agresji. Wyżej wymienione objawy stają się silniejsze, kiedy rozwód rodziców ma miejsce w wieku około przedszkolnym. Małe dziecko bardzo potrzebuje wzorców zachowania zarówno kobiety jak i mężczyzny. Odejście jednego z rodziców, kiedy dziecko jest jeszcze bardzo małe powoduje u niego zachwianie poczucia bezpieczeństwa. Dziecko czuje się odrzucone przez odchodzącego rodzica i obawia się, ze pozostający z nim rodzic, także je opuści. W przypadku małych dzieci bardzo często obserwuje się niebezpieczną chęć zbliżenia się do innej osoby, takiej samej płci, jakiej był rodzic opuszczający je. Przykładem mogą być dzieci z rodzin porzuconych przez ojca. Szukają one innego mężczyzny, który mógłby im zastąpić brakujący wzorzec. Nie trudno się domyślić, że spowodować to może zbliżenie się dziecka do mężczyzny o złych wzorcach lub mężczyzny pragnącego wykorzystać je. Dzieci, których rodzice rozwiedli się, kiedy były one starsze bardzo często charakteryzują się buntowniczym stylem życia i agresją.³²

Inną sytuacją kryzysową, z jaką musi borykać się rodzina jest choroba jednego z jej członków. G. Mikołajczyk-Lerman prowadziła badania, które miały wskazać na główne problemy z jakimi musi się borykać rodzina, w której jedna osoba dotknięta jest niepełnosprawnością. Badania te dotyczyły niepełnosprawnych dzieci w rodzinie, respondentkami z kolei były ich matki. Uznały one, że pojawienie się niepełnosprawności w ich rodzinie, dotknęło wszystkich jej członków a także wszystkich sfer funkcjonowania rodziny. Poniżej ukazano obszary życia rodzinnego, uważane za problematyczne:

• Problemy finansowe

• Problemy architektoniczne, związane z przystosowaniem mieszkania

• Problemy z zatrudnieniem jednego lub obojga rodziców i znalezieniem opieki dla dziecka niepełnosprawnego podczas pobytu rodziców w pracy. Jedna z matek biorąca udział w badaniu G. Mikołajczyk-Lerman uważa, że „po urodzeniu dziecka zostaje się samemu. Są tylko wymagania. Nie ma możliwości podjęcia pracy zawodowej po ukończeniu przez dziecko szkoły. Nie chcę jałmużny, świadczenia pielęgnacyjnego. Chcę pracować i mieć możliwość zapewnienia dziecku opieki w godzinach mojej pracy. Opiekunka jest zbyt droga.” Inna kobieta odpowiada: „Nie mogę podjąć pracy, a to co otrzymuję z trudem wystarcza na leki, pampersy i codzienne wydatki związane z opłatami i wyżywieniem.”³³

• Zajęcie się dzieckiem niepełnosprawnym jest zawsze ściśle powiązane z problemami materialnymi, jakie wynikają z niemożności zatrudnienia: „(…)chciałabym pracować ale wymogi wykształcenia są coraz wyższe, a środków finansowych nie posiadam na dalszą edukację. Ponadto dzieci ciągle chorują, więc takich matek nie chcą zatrudniać”. ³⁴

• Problemy edukacyjno-rehabilitacyjne. Rodzina musi nieustannie borykać się z poszukiwaniem placówek rehabilitacyjnych dla swoich dzieci. Rodzice także uważają, że czas oczekiwania na wizytę w specjalistycznej placówce jest bardzo długi, stąd też często wymagane są wizyty prywatne u specjalistów, które są kosztowne. Trudno jednakże udać się do specjalistów, którzy swoje świadczenia realizują w prywatnych gabinetach przy niskich dochodach, które przeznaczane są na sprzęt rehabilitacyjny, opiekę nad dzieckiem lub dochody te są zaniżone ze względu na niemożność podjęcia pracy przez jednego z rodziców, który musi zająć się niepełnosprawnym dzieckiem.

• Problemy zdrowotne i emocjonalne. Z takimi problemami borykają się wszyscy członkowie rodziny. „Zmęczenie, monotonia, schematyzm sytuacyjny, dziecko wymaga stałych elementów, które zna i ma oswojone itd. Ojciec musi zarabiać wiele godzin dziennie – ciągle przemęczony.” Matki dzieci niepełnosprawnych uważają, że głównym problemem jest „Brak czasu – albowiem opieka nad dzieckiem niepełnosprawnym jest bardzo czasochłonna. Brak czasu dla siebie i małżonka. Problemy zdrowotne moje i męża”. ³⁵

Sytuacja rodzin wychowujących dziecko niepełnosprawne jest o wiele łatwiejsza gdy niepełnosprawność ta jest czasowa. Jednakże bardzo często zdarza się, że choroba dziecka jest na tyle poważna, często niemożliwa do wyleczenia, że oddziałuje ona na system rodzinny w długotrwały i intensywny sposób.

Kolejnym kryzysem jaki przeżywać może rodzina jest odejście z domu rodzinnego dzieci. Kryzys ten zaliczany jest do rozwojowych i uważany jest on za nieunikniony ponieważ każde dziecko kiedyś musi odejść z domu, aby zacząć żyć samodzielnie. Syndrom pustego gniazda dotyczy przede wszystkim matek. O wiele lepiej radzą sobie z nim kobiety, mające kilkoro dzieci. Najczęściej po odejściu dziecka z domu pojawia się poczucie lęku, pustki i straty. W niektórych przypadkach obserwuje się u matek depresję a także fakt, iż zarzucają one swoim odchodzącym z rodzinnego gniazda dzieciom, zdradę. Warto przytoczyć tutaj cytat, określający uczucia matki, z której domu wyprowadza się dziecko: „Kiedy matki mówią o depresji wywołanej syndromem pustego gniazda, nie żałują tych mokrych ręczników na ziemi, ani muzyki od której cierpną zęby, ani nawet butelki otwartego szamponu, który ścieka po ściance prysznica. Są smutne, bo z kierownika życia swojego dziecka, stały się widzami. To coś jak bycie vice prezydentem Stanów Zjednoczonych” ³⁶ W tym przypadku rodzina także musi przewartościować swoje dotychczasowe życie, które wcześniej wypełnione było dziećmi i ich problemami. W przypadku pozostawienia małżonków samych sobie, muszą oni poradzić sobie z wypełnieniem wolnego czasu a także pustki i tęsknoty, jaką czują po odejściu dzieci.

Rozdział II

Analiza skutków bezrobocia, czyli jego wpływ na funkcjonowanie rodziny

Trudności natury materialnej

Sytuacja materialna osób bezrobotnych jest niezwykle trudna ponieważ w zależności od ilości osób bezrobotnych w rodzinie, ich dochody są niskie lub nawet bardzo niskie, graniczące z ubóstwem. Ze względu na zależność finansową wyróżnić można trzy kategorie osób bezrobotnych. Pierwszą z nich są osoby, które są w pewnym sensie „uzależnione” od zasiłków socjalnych, dzięki którym mogą oni w ogóle funkcjonować. Drugą kategorią są osoby bezrobotne, które polegają na zarobkach innych członków rodziny, którzy posiadają pracę. Trzecią kategorią osób bezrobotnych są osoby, które korzystają z innych niż źródeł finansowych niż te wymienione powyżej.

Osoby bezrobotne, pozostające w trudnej sytuacji materialnej muszą stosować szereg strategii umożliwiających im przetrwanie i wykorzystywanie dostępnych funduszy. Pierwszą strategią stosowaną przez osoby bezrobotne jest strategia oszczędzania, czyli:

• Minimalizowanie kosztów związanych z mieszkaniem, którego przykładem może być wspólne zamieszkanie z rodzicami

• Zmniejszenie wydatków na określone produkty takie jak jedzenie czy odzież

• Rezygnacja z różnorodnych form aktywności

• Wykorzystanie własnej produkcji lub pracy w celu minimalizacji kosztów. Przykładem może być tutaj hodowla zwierząt, uprawa warzyw lub samodzielne szycie ubrań

• Pożyczanie pieniędzy ³⁷

Utrata pracy i niemożność znalezienia nowego miejsca zatrudnienia jest dla bezrobotnego i całej jego rodziny poważnym problemem, głównie natury ekonomicznej. W początkowej fazie utraty pracy, cała rodzina głęboko wierzy w to, że jej bezrobotny członek w najbliższym czasie znajdzie pracę. W przypadku gdy poszukiwania te trwają bardzo długo, rodzina stopniowo traci nadzieję, że ich los się odmieni. Większość rodzin posiada zaoszczędzone pieniądze, jednakże w sytuacji zmniejszonych dochodów, wynikających z bezrobocia jednego z członków rodziny, stopniowo zaczynają się one kończyć. Rodzina stopniowo stara się dostosować do zaistniałych warunków rzeczywistości, początkowo zaczyna oszczędzać wydatki na życie kulturalne czyli stara się oglądać filmy w telewizji, a nie uczęszczać do kina ze względu na wysokie ceny biletów. Stopniowo jednak i na inne potrzeby zaczyna brakować środków. Rodzina w tym przypadku zaczyna oszczędzać na jedzeniu a także na odzieży. Niejednokrotnie zdarza się, ze rodzina stara się szukać pomocy w instytucjach do tego przeznaczonych i w ten sposób otrzymuje na przykład darmowe posiłki, odzież czy środki finansowe. „Rodzina zaczyna funkcjonować jako rodzina bezrobotnego”. ³⁸ Stopniowo obniża się jakość i standard życia rodzinnego, zaczyna nieustannie brakować pieniędzy na podstawowe potrzeby. Jednakże sytuacja utraty pracy przez jedno członka rodziny w dużym stopniu zależy od tego, jak wyglądało życie rodzinne przed utartą pracy. Niezwykle istotne w tym aspekcie są zaoszczędzone pieniądze a także to czy rodzina posiada różnego typu zobowiązania finansowe, jakimi są kredyty czy pożyczki. W przypadku gdy rodzina przed utratą pracy jednego z jej członków żyła na niskim poziomie ekonomicznym, korzystała z różnego typu świadczeń finansowych ponieważ już wtedy nie wystarczało jej pieniędzy, proces degradacji tej rodziny będzie postępował o wiele szybciej. Zupełnie inaczej jest w przypadku rodziny, która posiada oszczędności a także nie posiada comiesięcznych zobowiązań w postaci kredytu. ³⁹

Indywidualne koszty, jakie ponosi rodzina bezrobotna są związane zatem głównie ze sferą ekonomiczną czyli utratą dotychczasowych dóbr. Jednakże bezrobocie pociąga za sobą skutki nie tylko w postaci zmniejszenia się zasobów pieniężnych. Są to także skutki natury psychologicznej. Liczne badania wskazują na to, że brak pracy przyczynia się w głównej mierze do poczucia nieszczęścia. Liczne badania wskazują, że poczucie szczęścia jest niemożliwe do osiągnięcia przez osobę bezrobotną . Inaczej jest jednakże w przypadku zmniejszenia się dochodów pieniężnych, może być on znacznie mniej uciążliwy dla rodziny, szczególnie jeżeli posiada ona inne źródła dochodu lub oszczędności. ⁴⁰

Konflikty wewnątrzrodzinne

Nie trudno się domyślić, że rodzina w której brakuje pieniędzy jest bardzo konfliktowa a sytuacja w niej panująca jest bardzo napięta. Konflikty dotyczą najczęściej tego w jaki sposób zagospodarować pieniądze, aby wystarczyło rodzinie na jedzenie, opłacenie rachunków czy też edukację dzieci. W przypadku bezrobocia ojca, który wcześniej był autorytetem, stopniowo zaczyna on tracić poczucie własnej wartości i obwinia się za zły status materialny rodziny. ⁴¹ Czuje się on niepotrzebny i ma wyrzuty sumienia z racji tego, że nie potrafi zapewnić swoim bliskim życia na odpowiednim poziomie. W przypadku długotrwałego bezrobocia jednego z rodziców, zaczyna obniżać się jego prestiż i autorytet w oczach dzieci. Taka osoba staje się w ich mniemaniu osobą niezaradną życiowo i nieproduktywną. Bardzo często zdarza się, że bezrobotny jest obwiniany za wszystkie trudne sytuacje, jakie występują w rodzinie. Konflikty wewnątrzrodzinne spowodowane bezrobociem to jednakże nie tylko konflikty pomiędzy małżonkami. Dzieci mogą czuć się gorsze od swoich rówieśników z powodu niemożności zapewnienia im odpowiedniego standardu. Bardzo często także porównują się ze swoimi rówieśnikami, którzy posiadają markowe ubrania i drogie telefony komórkowe. Bezrobocie często powoduje tak duże konflikty, że małżeństwo w końcu postanawia się rozstać. ⁴²

Liczne badania wykazują, że najczęściej konflikty dotyczące bezrobocia występują w rodzinach pełnych i dotyczą przede wszystkim osób dorosłych. Trzykrotnie mniej konflikty pojawiają się w relacjach z dziećmi osób bezrobotnych. Bardzo często wyróżnia się dwie sytuacje konfliktowe w życiu rodziny bezrobotnego. Pierwszą z nich są kłótnie dotyczące pieniędzy a drugą to tak zwane „ciche dni”, kiedy rodzina w ogóle ze sobą nie rozmawia. Im okres bezrobocia jest dłuższy, tym konflikty te nasilają się lub kiedy w rodzinie występuje więcej niż jedna osoba bezrobotna. ⁴³

Osoba bezrobotna jest o wiele bardziej konfliktowa, kiedy rozmawia się w jej obecności o podejściu zatrudnienia. Jednostka musi przezwyciężyć swoją złość i frustrację aby nie doprowadzić do rozpadu swoich więzi rodzinnych i towarzyskich. ⁴⁴

Życie osoby bezrobotnej jest bardzo trudne. Codziennie musi ona zmagać się ze swoimi problemami natury emocjonalnej, a także walczyć z obniżającym się nastrojem na skutek braku zajęcia. Innym problemem osoby bezrobotnej jest frustracja narastająca w kontaktach z osobami czynnymi zawodowo. Praca wypełnia bardzo dużą część życia każdego człowieka, po powrocie z niej członkowie rodziny opowiadają o sytuacjach, jakie wydarzyły się w miejscu pracy. Podobnie przyjaciele rodziny opowiadają osobie bezrobotnej o przebiegu swojego dnia w pracy lub o zmianie miejsca zatrudnienia na lepsze, z atrakcyjniejszymi warunkami płacy.

Konflikty osoby bezrobotnej z innymi osobami potęgują dodatkowo stereotypy dotyczące osób bezrobotnych. Bardzo często uważa się, że są to osoby leniwe, niezaradne życiowo lub poszukujące łatwego zaspokojenia swoich potrzeb materialnych w postaci zasiłku dla bezrobotnych. Osoby utrzymujące się przez dłuższy czas bez pracy często uważane są za leniwe i niezaradne życiowo. Panuje przekonanie, że bezrobotni nie chcą pracą ponieważ i tak otrzymują wysokie zasiłki z państwowego budżetu. Ogólnie uważa się, że osoby te są gotowe za cenę mniejszych dochodów, pozostawać bezrobotnymi niż pracując osiągać tylko w niskim stopniu wyższe zarobki niż przysługujący im zasiłek dla osób bezrobotnych. Niejednokrotnie osoby bezrobotne są także podejrzewane o tak zwaną „pracę na czarno”. Uważa się, że osoby bezrobotne pobierają wysokie zasiłki dla osób nieaktywnych zawodowo i jednocześnie chcąc powyższych swój status materialny pracują bez żadnej podstawy prawnej. Opinia ta jest oczywiście krzywdząca dla osób, które rzeczywiście pragną podjąć zatrudnienie jednakże aktualnie na rynku pracy, nie ma dla nich żadnych ofert. ⁴⁵ Jeżeli opinia społeczna na temat osób bezrobotnych jest bardzo negatywna, takie jednostki czują się niesprawiedliwie ocenione a narastające problemy finansowe i emocjonalne wynikające z braku zatrudnienia zaczynają się zwiększać uczucie wstydu i pogłębiać i tak już niską samoocenę. Osoby bezrobotne i ich rodziny, często są izolowane od reszty społeczeństwa, z racji tego, że nie korzystają z takich samych dóbr kulturalnych i życia towarzyskiego, jak inni ludzie. Zazwyczaj przyczyną takiego stanu rzeczy jest brak pieniędzy na wyjście do kina czy restauracji a czasem obawa przed oceną innych i rozmowami na temat pracy. Rozmowy międzyludzkie bardzo często dotyczą miejsca pracy, sytuacji które się w niej wydarzyły ponieważ jest ona główną częścią życia każdej jednostki. Osoba bezrobotna, zazwyczaj nie włącza się w rozmowę, izolując się od przyjaciół i rodziny

Konflikty bardzo często mogą przerodzić się w przemoc. Stosowanie przemocy może wynikać z bezradności jej sprawcy, który stanął przed obowiązkiem wyżywienia swojej rodziny, jednakże nie posiada do tego odpowiednich środków finansowych. Przemoc określana jest jako „każde działanie, które przy użyciu przewagi sił jednej ze stron przeciw członkom własnej rodziny, celowo narusza ich prawa i dobra osobiste, powodując szkody i cierpienie.” ⁴⁶ W literaturze istnieje szereg definicji odnoszących się do przemocy. Najbardziej użyteczną jest jednak ta: „Przemoc w rodzinie zwana także potocznie przemocą domową to jednorazowe lub powtarzające się umyślne działanie na szkodę bliskiego lub zaniechanie działań koniecznych do ochrony życia i zdrowia osób najbliższych”. ⁴⁷ Wyróżnia się trzy główne typy przemocy stosowanej w rodzinach:

• przemoc rodziców w odniesieniu do dziecka

• przemoc stosowana wobec partnera w związku

• przemoc wobec osób starszych w rodzinie ⁴⁸

Wyróżnić można także inną klasyfikację przemocy, wśród której występuje przemoc „gorąca” i przemoc „chłodna”. Przemoc „gorąca” zawsze związana jest z furią i „dynamiczne i naładowane gniewem zjawisko pękania tamy emocjonalnej, uruchamiające agresywne zachowanie. Furia jest wybuchem skumulowanych i niemożliwych do powstrzymania uczuć złości lub wściekłości. Jest to nie tylko groźne, ale również fascynujące i wstydliwe doznanie.” ⁴⁹ Przemocy „gorącej” towarzyszy zazwyczaj chęć zadania cierpienia i bólu drugiej osobie. Jej przyczyny leżą w negatywnych przeżyciach związanych z niespełnieniem oczekiwań i pragnień. Negatywne przeżycia zawsze związane są z sytuacją stresową, którą agresor rozładowuje na swojej rodzinie. Przemoc „chłodna” stosowana jest w bardziej zaplanowany sposób, nie jest ona szybką reakcją na określoną sytuację stresową lecz działaniem stosowanym według ściśle zaplanowanego przez sprawcę scenariusza. Taka przemoc stosowana jest zdaniem sprawców do realizacji wyższych celów, których wytłumaczeniem są bolesne skutki dla jej ofiar. ⁵⁰

Przemoc w rodzinie jest niewątpliwie sytuacją bardzo trudną, z jaką musi borykać się rodzina. Bardzo często uważana jest ona za sytuację bez wyjścia. Przemoc w rodzinie bardzo często wiąże się z innymi skompilowanymi sytuacjami kryzysowymi, jakie przeżywa rodzina. Wśród takich sytuacji wyróżnić można uzależnienie, nieumiejętność pogodzenia się z odejściem współmałżonka i przerzucanie swoich frustracji na dzieci lub trudna sytuacja materialna i nieumiejętność poradzenia sobie z nią.

Zagrożenia poczucia bezpieczeństwa dzieci

Bezpieczeństwo jest stanem oznaczającym brak zagrożeń. Bezpieczeństwo jest także formułowana w kontekście narodu i oznacza ochronę jego wewnętrznych wartości przed różnego typu zagrożeniami z zewnątrz. Warto także wspomnieć, że bezpieczeństwo jest także podstawową potrzebą każdego człowieka. Znajduje się ono na jednym z czołowych miejsc w hierarchii potrzeb. Bezpieczeństwo rozpatrywane jest w różnorodnych kategoriach, którymi są przede wszystkim kategorie jednostkowe, grupowe, międzynarodowe i narodowe. Bezpieczeństwo nie jest zależne jednakże od samej jednostki ale także od różnego typu czynników gospodarki, środowiska naturalnego, społecznych i kulturowych czynników. Jeśli chodzi o kategorię społeczną, bezpieczeństwo oznacza pewność, stabilizację, zabezpieczenie potrzeb istnienia.

Wyróżnić można kilka kategorii, które mogą zagrażać bezpieczeństwu. Zagrożenia są to czynniki istniejące realnie lub potencjalnie, które godzą w wartości jednostki i stanowią niebezpieczeństwo dla jej zdrowia, bytu, stabilizacji a także te, które osłabiają rozwój. ⁵¹ Zagrożenie to:

• Groźba pojawienia się szkody

• Niebezpieczna sytuacja, mogąca doprowadzić do szkody

• Potencjalne warunki, które mogą zostać zaktywizowane w sekwencję zdarzeń, powodującą zagrożenie

• Sytuację, która może doprowadzić do utraty zdrowia lub życia

• Źródła niebezpieczeństwa

• Źródło możliwych obrażeń albo utraty zdrowia

• Niebezpieczeństwo

• Ryzyko ⁵²

Potrzeba bezpieczeństwa jest jedną z najważniejszych potrzeb psychicznych każdego dziecka. Głównym skutkiem niezaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa u dzieci jest lęk, mogący prowadzić do różnego typu lęków i nerwic. Jeżeli potrzeba bezpieczeństwa u dziecka jest zaspokojona, staje się ono bardziej samodzielne, aktywne i otwarte na kontakty z innymi ludźmi. Najważniejszymi osobami w życiu każdego dziecka są jego rodzice. To oni budują i dbają o zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa u dziecka. Żadna z osób z najbliższego otoczenia nie jest w stanie zapewnić dziecku tak silnego poczucia bezpieczeństwa, jak jego rodzice. ⁵³

Wynika to przede wszystkim z faktu, że brak odpowiednich warunków materialnych burzy poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa i niszczy sferę psychiczną dziecka. W domu, w którym panuje bezrobocie toczą się nieustanne konflikty dotyczące środków finansowych, stopniowo zaburzone zostają jej więzi. Każda osoba pozostająca bez pracy ma poczucie bezsilności. Często tejże bezsilności towarzyszy poczucie krzywdy, gniewu i złości. Takie osoby o wiele łatwiej popadają w złość lub nawet w agresję. Dla prawidłowego rozwoju każdego dziecka bardzo ważna jest atmosfera domowa, która powinna być pozytywna. Niestety w domu dotkniętym bezrobociem występują ciągłe konflikty, brak zrozumienia a także pozytywnych przykładów zachowań, jakie rodzice powinni przekazywać swoim dzieciom. W takim domu panuje napięta atmosfera, która nie zapewnia dzieciom poczucia bezpieczeństwa. Bardzo często występuje także zaniedbywanie różnego typu obowiązków, co dodatkowo potęguje brak bezpieczeństwa. W wielu domach zaczyna pojawiać się alkohol i przemoc. Bardzo często zdarza się także, że rodzice wyładowują swoje negatywne emocje i bezradność na dzieciach, karcąc je lub bijąc.⁵⁴

BIBLIOGRAFIA:

1. Czerkawski A, Indywidualne konsekwencje bezrobocia absolwentów w: Wybrane społeczno-socjalne aspekty marginalizacji, Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania im. Generała Jerzego Ziętka w Katowicach, Katowice, 2005

2. Adamski F., Rodzina – wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2002

3. Jankowiak B., Waszyńska K., Współczesne formy życia partnerskiego. Analiza jakości i trwałości relacji. Nowiny Lekarskie nr 80, 2011

4. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I., Hryniewicka A. Instytucje powołane do świadczenia pomocy wraz z kompetencjami w: Bezrobocie –między diagnozą a działaniem, Staręga-Piasek J.(red.) http://irss.pl/ wp-content/uploads/2012/04/Bezrobocie - między diagnozą a działaniem.pdf

5. Karwat B, Skrzypiec A., Prostytucja jako zjawisko społeczne i problem niedostosowania społecznego. Raport o środowisku osób pracujących w seksbiznesie na przykładzie miasta Szczecina, Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Społecznego „Stricte”, Szczecin, 2001

6. Badura- Madej W., Dobrzyńska-Mesterhazy A., Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2000

7. Bakiera L., Rodzina z perspektywy socjologicznej i psychologicznej: ciągłość i zmiana, Roczniki socjologii XVII, UAM, Poznań, 2006

8. Bańka A. Zawodoznawstwo, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy, Wydawnictwo PRINT-B, Poznań, 1995

9. Bezrobocie i bezrobotni - pomoc społeczna - urzędy pracy, Raport wstępny, Raport przygotowany w ramach projektu „Modelowy system na rzecz integracji społecznej”, Warszawa, 2011

10. Czerkawski A, Indywidualne konsekwencje bezrobocia absolwentów w: Wybrane społeczno-socjalne aspekty marginalizacji, Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania im. Generała Jerzego Ziętka w Katowicach, Katowice, 2005

11. Danielewicz W., Izdebska J., Krzesińska-Żach B., Pomoc dziecku w rodzinie i środowisku lokalnym, Wydawnictwo Uniwersyteckie przy Stowarzyszeniu Absolwentów i Pracowników Wydziału Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, Białystok, 2000

12. Dyczewski L., Rodzina – społeczeństwo – państwo w: A. Kuzynowski, Rodzina w okresie transformacji systemowej, Warszawa, 1995

13. Gazon J. Ani bezrobocie, ani opieka społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2008

14. Giza-Poleszczuk A., Problem niedożywienia dzieci w Polsce – na drodze skutecznego rozwiązania problemu, Warszawa, 2007

15. Golinowska S., O spójności i kapitale społecznym, Polityka Społeczna nr 5-6, Warszawa, 2011

16. Górska B., Wpływ bezrobocia na sytuację dziecka w rodzinie i szkole, http://www.profesor.pl/mat/n13/pokaz_material_tmp.php?plik=n13/n13_b_gorska_050517_1.php&id_m=15026

17. Holy M., Osoby długotrwale bezrobotne – przyczyny i propozycje rozwiązania problemu bezrobocia, Prezentacja w ramach programu Uczenie się przez całe życie - Projekt partnerski „Improving Employment Opportunities in the Labour Market for Marginalised Communities”, 2012

18. Jankowiak B., Waszyńska K., Współczesne formy życia partnerskiego. Analiza jakości i trwałości relacji. Nowiny Lekarskie nr 80, 2011

19. Kania M., Syndrom pustego gniazda: złudzenie vs: bolesna rzeczywistość, http://magazyntuiteraz.pl/syndrom-pustego-gniazda/

20. Kawula S., Kształt współczesnej rodziny, Adam Marszałek, Toruń, 2005

21. Kwak A., Kierunki przemian rodziny – alternatywy dla małżeństwa, Roczniki Socjologii Rodziny XIII, UAM, Poznań, 2001

22. Lipka A. Indywidualne koszty bezrobocia. Próba klasyfikacji, Polityka społeczna nr.3, 1992, s. 6

23. Łojkowska M., System pomocy rodzinom zagrożonym wykluczeniem społecznym w Polsce, Ekspertyza przygotowana w ramach projektu EAPN Polska – razem na rzecz Europy Socjalnej

24. Mellibruda J., Polska przemoc domowa, Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, http://www.psychologia.edu.pl/dziupla-jurka/teksty/1372-polska-przemoc-domowa.html

25. Mendecka G., Agresywna bieda, Niebieska Linia nr 4, 2005

26. Mikołajczyk-Lerman G., Kobiety i ich niepełnosprawne dzieci, Acta Uniwersitatis Lodziensis, Folia Socjologica 39, Łódź, 2011

27. Miszewska M., Poczucie bezpieczeństwa, http://www.zss17.org/KACIK/KACIK%202.htm

28. Możdżeńska-Mrożek D., Szylko-Skoczny M., Bezrobocie jako kwestia społeczna, w: Polityka społeczna, A. Rajkiewicz, J. Supińska, M. Księżopolski (red.), Wyd. Interart, Warszawa 1996

29. Pokrywka M., Małżeństwo i kohabitacja jako alternatywne wzory życia rodzinnego wśród młodzieży maturalnej, Innowacje psychologiczne, tom 1, numer 1, 2012

30. Pospiszyl I. Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2010

31. Prokosz M., Dziecko w rodzinie dysfunkcyjnej. Między diagnozą a realną pomocą w: A. Ładyżyński, Rodzina we współczesności, Atut, Wrocław, 2009

32. Przemoc w rodzinie. Poradnik dla osób doznających przemocy w rodzinie, Informator opracowany w ramach przyjętego przez Sejmik Województwa Małopolskiego Programu Polityki Prorodzinnej

33. Reszke I, bezrobocia: opinie, stereotypy, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1999

34. Rostowska T., Co zagraża podstawowym funkcjom rodziny w Polsce?, Problemy rodziny nr 5, 2000

35. Rudek L., Wpływ bezrobocia na funkcjonowanie jednostki i rodziny na podstawie badań osób bezrobotnych w gminie Dobrzyń Wielki, https://www.ipiss.com.pl/wp-content/uploads/downloads/2012/10/ps_1_2006_l_rusek.pdf

36. Ryś M. Rodzinne uwarunkowania psychospołeczne funkcjonowania Dorosłych Dzieci Alkoholików, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007

37. Siejok E., Konsekwencje rozwodu w rodzinie, http://www.ppprybnik.home.pl/publikacje/artykuly/78-konsekwencje-rozwodu

38. Slany K., Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, NOMOS, Kraków, 2002

39. Stanek K., Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze dziecka, a instytucjonalne możliwości pomocy w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinie, http://spolecznieodpowiedzialni.pl/files/file/oioa9m0pyc9icgxbsftax3u3rxjm1o.pdf

40. Styńska A., Przemoc w rodzinie. Poradnik dla doświadczających przemocy i ich bliskich, psychorada.pl

41. Szopa T., Koncepcja graficznego przedstawienia terytorialnego rozkładu ryzyka i zagrożeń, Edura, Warszawa, 2004

42. Szylko – Skoczny M. , Polityka społeczna wobec bezrobocia w Trzeciej Rzeczypospolitej, Oficyna Wydawnicza ASPRA – JR, Warszawa 2004

43. Tomzik D., DINKS. Rodzina skonsumowana, http://perspektywy.deon.pl/index.php/component/content/article/162-damian-tomzik--dinks-rodzina-skonsumowana

44. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 O zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, Dz.U.1997.25.128, http://www.abc.com.pl/du-akt/-/akt/dz-u-97-25-128

45. przeciwdziałaniu bezrobociu, Dz.U.1997.25.128, http://www.abc.com.pl/du-akt/-/akt/dz-u-97-25-128

46. Warzywoda-Kruszyńska W., Edukacja – remedium na biedę?, Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, http://waloryzacja.llp.org.pl/sites/waloryzacja.llp.org.pl/files/Wielis%C5%82awa_W_K_bieda%20a%20edukacja.pdf

47. Tryboń M., Grabowska-Lepalczyk I., Kwiatkowski M., Bezpieczeństwo człowieka w obliczu zagrożeń XXI w, http://www.zn.sgsp.edu.pl/41/12.pdf

48. http://kobiecyporadnik.pl/kat,1026343,title,Zyja-razem-ale-mieszkaja-osobno,wid,15640755,nasz_temat.html?smjtticaid=61285b

49. http://magazyntuiteraz.pl/rodzina-w-kryzysie/

50. https://www.pup-wroclaw.pl/dla-szukajacych/aktualnosci,53,centrum-aktywizacji-zawodowej.html

Zaburzenia w zachowaniu dzieci i nastolatków

Bezrobocie jednego z rodziców bardzo silnie oddziałuje na dzieci. Niektóre z nich zaczynają wykazywać różnorodne symptomy niedostosowania społecznego, takie jak: lekceważenie obowiązków szkolnych, agresja słowna i czynna, są uparte, dokuczliwe i impulsywne. Takie dzieci bardzo często prowokują konflikty w swojej grupie rówieśniczej, przez co zniechęcają do siebie swoich kolegów i koleżanki. Zmieniająca się sytuacja materialna w domu powoduje, że dziecko zauważa, że ubiera się inaczej od swoich rówieśników, nie wyjeżdża na ekskluzywne wakacje oraz nie posiada drogiego telefonu komórkowego. Dzieci takie utwierdzają się w przekonaniu, że są gorsze- niechciane, nielubiane przez rówieśników, zmniejsza się także ich poczucie własnej wartości.⁵⁵

Pierwszym zaburzeniem w zachowaniu, jakie może pojawić się u osób pochodzących z bezrobotnych rodzin jest prostytucja. Dzieci pochodzące z rodzin biednych często zazdroszczą swoim rówieśników markowych ubrań i drogich gadżetów. Czują się gorsze ze względu na to, że ich rodzice nie posiadają odpowiednich środków finansowych, aby zapewnić im życie na takim poziomie, na jakim żyją ich rówieśnicy.

W dzisiejszych czasach prostytucja stała się szczególnie ważnym problemem głównie ze względu na to, że coraz młodsze osoby są nastawione tylko i wyłącznie na korzyści materialne. Obecnie panuje także przekonanie, że wartość człowieka ocenia się na podstawie marek ubrań jakie nosi, telefonu jakiego używa oraz jakim samochodem jeździ. Jest to niepokojące zjawisko szczególnie wśród młodych osób, które o wiele bardziej niż dorośli przywiązują wagę do rzeczy materialnych, niejednokrotnie wyśmiewając się ze swoich biedniejszych kolegów czy też koleżanek. Niestety nie każde dziecko pochodzi z rodziny o na tyle wysokim statusie materialnym, który pozwala zaspokoić zachcianki swoich dzieci dotyczących na przykład nowinek technologicznych. Z tego powodu osoby podatne na wpływy swoich rówieśników, w obawie przed wyśmianiem, poszukują łatwego i szybkiego sposobu na zdobycie drogich ubrań czy nowego komputera.

Takie osoby nie szukają sponsorów aby otrzymać drogie kosmetyki lecz po to aby zdobyć pieniądze na narkotyki czy alkohol lub aby po prostu przetrwać i znaleźć ciepłe miejsce do spania oraz posiłek. Przyczyną takiej formy zarobkowej jest bardzo często brak innego wyjścia z sytuacji. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi kim są młode dziewczyny trudniące się prostytucją i czy skłania je do tego tak niski status ekonomiczny rodziny czy też chęć dorównania swoim rówieśnikom pod względem finansowym. Z badań wynika, że są to dziewczęta, pochodzące z rodzin zarówno prawidłowo funkcjonujących a także z rodzin dysfunkcjonalnych. Nie ma większego znaczenia status materialny ich rodziny a także czy rodzice tej osoby posiadają wykształcenie czy też nie. ⁵⁶ Z pewnością jednak dziewczyny pochodzące ze środowisk ubogich o wiele szybciej i chętniej sięgają po tak „łatwą” formę zarobku.

Inną formą zagrożenia dla dzieci pochodzących z rodzin bezrobotnych jest uzależnienie od alkoholu lub narkotyków. Jeżeli dziecko czuje się nieakceptowane zarówno w domu, jak i w szkole, zaczyna poszukiwać miejsc, gdzie zaspokoi swoje emocjonalne potrzeby. W przypadku kiedy jego koledzy i koleżanki z kasy, nie akceptują go ponieważ nie posiada markowych ubrań czy drogiego telefonu, zaczyna ono poszukiwać innych grup, które bardzo często należą do grup destrukcyjnych, proponujących dziecku alkohol i narkotyki. ⁵⁷

Jednakże do sięgania po alkohol czy narkotyki zachęca nie tylko destrukcyjna grupa rówieśnicza ale także nadmiar czasu wolnego. W przypadku kiedy rodzice nie potrafią zorganizować swoim pociechom czasu wolnego, nie posiadają telewizji lub Internetu, dziecko często nudząc się zaczyna popadać w różnego typu uzależnienia. Innym czynnikiem może być chęć odejścia z domu rodzinnego, w którym panuje nieustanny konflikt lub nawet przemoc.

Dzieci z rodzin w których panuje bezrobocie, potęgowana dodatkowo przez alkohol i przemoc, naśladują te wzorce zachowań od swoich rodziców i same stosują przemoc i agresję. I. Pospiszyl uważa, że istnieje kilka przyczyn zachowań agresywnych wśród dzieci i młodzieży. Przykładami mogą być tutaj: doświadczenie przemocy w najbliższym otoczeniu lub w rodzinie, anomalnie zachodzące w kraju w jakim żyje jednostka a także szereg czynników związanych z wychowaniem. Jednym z takich czynników jest nadmierny liberalizm rodziców wobec własnych dzieci. ⁵⁸ Liberalizm w tym przypadku oznacza także brak zainteresowania dziećmi, ich nauką szkolną, wypełnianiem przez nich obowiązków.

Takie dzieci bardzo często określane są mianem dzieci ulicy. Potrzeby takich dzieci nie są w odpowiedni sposób zaspokajane w domu, z tego powodu dzieci te coraz częściej uciekają przed biedą i nadmiarem niespożytkowanego właściwie czasu wolnego w miejsca, gdzie mogą uzyskać namiastkę akceptacji. Przykładem dzieci ulicy, wyróżnionych przez I. Pospiszyl są uciekinierzy. Są to dzieci pochodzące z rodzin, w których istnieje szereg konfliktów spowodowanych brakiem pieniędzy w domu. Takie osoby nie mają na swoim koncie żadnych sukcesów, zazwyczaj towarzyszy temu także szereg niepowodzeń szkolnych a rodzice nie inwestują w ich rozwój i nie dbają o właściwe spędzanie przez nich czasu wolnego. Takie osoby bardzo często uciekają z domu rodzinnego a także szkoły. Rodzice zajęci swoimi sprawami i rozwiązywaniem konfliktów na tle ekonomicznym, nie zwracają uwagi na nieobecność swoich dzieci. ⁵⁹

Kolejną grupą są tak zwani poszukiwacze przygód. Są to osoby, które pochodzą z rodzin dotkniętych bezrobociem, ale nie zawsze są to środowiska tak konfliktowe jak w przypadku uciekinierów. Cechą charakterystyczną tych dzieci jest izolacja społeczna, która może wynikać z odmiennego statusu materialnego. Takie dzieci często są znudzone codziennym życiem, rodzice nie organizują im czasu wolnego, a co za tym idzie próbują one na własną rękę zorganizować sobie czas. Takie dziecko jest niezaradne a rodzice są przyzwyczajeni do jego ucieczek. Czasem takie dziecko zostawia rodzicom list lub dzwoni do nich, czasem informuje ich gdzie się znajduje i kiedy zamierza wrócić do domu.

Kolejną grupą bardzo charakterystyczną w przypadku dzieci pochodzących z rodzin bezrobotnych są tak zwani włóczędzy, uliczni królewicze lub gawrosze. Są to dzieci, które ze względu na trudną sytuację materialną, potrafią przetrwać poza domem przez bardzo długi czas. Takie osoby potrafią zarobić pieniądze – wykonując na przykład prace dorywcze, kradnąc lub prostytuując się. Środowisko domowe wyuczyło je odporności na brak pożywienia, zimno i niewygody spowodowane nieodpowiednimi warunkami mieszkaniowymi. Takie osoby także bardzo często stosują środki psychoaktywne. Uważa się, ze osoby te zalicza się do najbardziej zdemoralizowanych grup. ⁶⁰

Wśród dzieci osób bezrobotnych bardzo często występują także zachowania przestępcze, przejawiające się najczęściej w postaci kradzieży. Nie można jednakże usprawiedliwiać, iż powodem kradzieży był głód lub niedostatek, jakiego doświadczyło dziecko. Kradzieże wynikają przede wszystkim z nieprawidłowych wzorców, jakie otrzymuje dziecko w domu. Kradzieże nie są nigdy przypadkowe, jest to sygnał postępującego już procesu wykolejenia społecznego. Z tego powodu każda kradzież powinna być rozpatrywana w kategoriach zagrożenia dla przyszłego rozwoju dziecka. Szczególnie trudnym przypadkiem jest zmuszanie dzieci przez rodziców, aby ukradły określoną rzecz. Takie zjawiska zdarzają się dość często gdy w domu brakuje podstawowych produktów. Jest to zjawisko, które w znaczący sposób wskazuje na silne zdemoralizowanie rodziców i przekazywanie takich samych wzorców ich dzieciom.

5. Możliwości edukacyjne młodego pokolenia

Powszechnie uważa się, że im wyższy poziom wykształcenia, tym niższy wskaźnik biedy. Warto zwrócić uwagę, że absolwenci zasadniczych szkół zawodowych a także osoby posiadające jeszcze niższe wykształcenie stanowią około 50% osób biednych czyli osób bezrobotnych lub osób posiadających bardzo niskie zarobki, wynikające zazwyczaj z braku stałego zatrudnienia. Te osoby najczęściej są beneficjentami takich placówek jak MOPS – jest to około 85% takich jednostek. Z kolei w przypadku osób posiadających wykształcenie wyższe, odsetek osób biednych to około 17% ( z czego tylko 1 % korzysta z pomocy społecznej). Nie bez znaczenie pozostaje zatem stwierdzenie, że osoby posiadające wyższe wykształcenie są osobami, którym udaje się znaleźć pracę i życie na godnym poziomie. Bezrobocie rodziców w znaczący sposób wpływa na poziom biedy dzieci i młodzieży. Coraz częściej obserwuje się tak zwaną juwenalizację biedy. W 2008 roku 38% dzieci i młodzieży korzystało z różnego typu form pomocy społecznej.

Dorastanie w rodzinie, w której przynajmniej jeden z rodziców jest bezrobotny, jest ściśle powiązane ze zjawiskiem biedy, która w znaczący sposób ogranicza szanse edukacyjne dzieci i młodzieży. ⁶¹ Warto w tym miejscu wspomnieć, że aż 28% dzieci i młodzieży, których rodzice korzystają z pomocy społecznej w wyniku bezrobocia, nie kontynuuje nauki. Dziecko z rodziny, w której panuje bezrobocie bardzo często jest postrzegane jako mało ambitne, leniwe lub niewytrwałe. Bardzo rzadko zwraca się uwagę na rzeczywiste przyczyny takiego stanu rzeczy, za które bardzo często odpowiedzialne nie jest samo dziecko a jego środowisko rodzinne. Oznacza to, że większość dzieci z rodzin bezrobotnych uczy się gorzej od swoich rówieśników a wynika to z połączenia genów oraz środowiska, które stanowią wewnętrzne i zewnętrzne źródło rozwoju dziecka. W przypadku gdy dziecko wychowuje się w rodzinie bezrobotnej, czerpie z niej wzorce osób niewykształconych i utrzymujących się z zasiłków dla osób bezrobotnych, zatem z osób o niskich dochodach. W swoim życiu bardzo często dzieci kierują się podobnymi wartościami jak ich rodzice, czyli edukacja dla nich nie ma istotnego znaczenia. ⁶²

Innym problemem rodzin bezrobotnych są kwestie finansowe. Pomimo, iż szkoła jest bezpłatna, rodzice z własnych pieniędzy muszą pokryć koszty podręczników, dodatkowych zajęć lub korepetycji. Znaczna część rodziców uważa, że bierze pod uwagę rezygnację z edukacji swoich dzieci ze względów finansowych. Najczęstszą formą ograniczenia kosztów związanych z nauką dzieci i młodzieży jest rezygnacja z zajęć dodatkowych, które są dodatkowo płatne. Dodatkowe zajęcia są niezwykle ważne dla rozwijania pasji i zainteresowań dzieci i młodzieży. Ponadto rodzice starają się ograniczyć wydatki na podręczniki, dodatkowe książki pogłębiające wiedzę a także czasopisma popularnonaukowe. Dzieci bezrobotnych rodziców nie uczestniczą także w wyjazdach integracyjnych takich jak wycieczki klasowe, wyjścia do kina czy teatru. Powodem takiego stanu rzeczy jest fakt, że szkoła nie finansuje biletów na wyjścia kulturalne i edukacyjne a także nie sponsoruje szkolnych wycieczek. Z racji tego, dzieci z rodzin bezrobotnych bardzo często nie mogą brać udziału w zajęciach integrujących klasę, co sprawia, że charakteryzują się one obniżoną aktywnością w klasie i w życiu społecznym. Takie dzieci bardzo często popadają w przygnębienie, pragną mieć w klasie kogoś bliskiego – przyjaciela. ⁶³ Niestety dzieci i młodzież coraz częściej szukają przyjaciół o podobnym statusie materialnym, osób których rodzice mogą sobie pozwolić na zakup drogiego telefonu komórkowego, komputera czy gry. Dla dzieci i młodzieży równie ważne są markowe ubrania, na które nie mogą pozwolić sobie dzieci z rodzin biednych. Brak firmowych ubrań, drogiego telefonu komórkowego czy laptopa sprawia, że takie dzieci w widoczny sposób różnią się od swoich rówieśników. Bardzo często są także wyśmiewane i szykanowane przez swoich rówieśników. Trudno zatem mówić o prawidłowej socjalizacji i integracji z klasą szkolną.

Dzieci zamieszkujące biedne dzielnice, charakteryzujące się wysoką stopą bezrobocia mają podobne warunki do nauki. Nie bez znaczenia dla procesu edukacji pozostają warunki mieszkaniowe i jego standard. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na łódzkie enklawy biedy, w których:

• „co dziesiąty szóstoklasista mieszka z rodziną w jednym pokoju,

• nie ma ciepłej wody w mieszkaniu, nie ma własnego łóżka

• co piętnasty nie ma ubikacji w mieszkaniu

• co czwarty nie ma biurka i nie ma dostępu do Internetu w domu

• co czwarty nie odwiedza koleżanek i kolegów z klasy

• co trzeci nie jest odwiedzany przez szkolnych kolegów

• co trzeci badany uczeń nie mieszka z ojcem

• co piętnasty nie mieszka z matką

• ojciec co czwartego i matka co piątego ucznia nie pracuje

• co dziesiąty nie chodzi do dentysty”⁶⁴

Jeżeli dziecko mieszka w jednym pokoju z kilkoma innymi osobami z pewnością nie ma ono odpowiednich warunków do nauki. Każda z osób przebywających w jednym pokoju z uczniem zajmuje się w trakcie odrabiania przez niego lekcji różnymi zajęciami, które nie pozwalają dziecku skupić się na nauce. Często też dzieci nie mają własnego biurka, przy którym mogłyby odrabiać lekcje. Zdarza się, że dzieci nie mają w ogóle możliwości skorzystania z Internetu, który w obecnej edukacji jest niezbędnym narzędziem do odrabiania niektórych zadań domowych. Ponadto taki uczeń nie ma możliwości spotkania się ze swoimi kolegami i koleżankami z klasy w celu odrobienia lekcji lub przygotowania wspólnego projektu do szkoły. Takie dziecko wstydzi się zaprosić swoich rówieśników do domu, w którym nie ma toalety, ciepłej wody lub często także ogrzewania.

Złe warunki mieszkaniowe, niski poziom kulturalny rodziców i rodzeństwa, nieodpowiednia atmosfera wychowawcza pełna napięć a także stosunek rodziców do dzieci, to czynniki demotywujące do nauki. Rodzina w której występuje bezrobocie sprawia, że nie spełnia ona swoich podstawowych funkcji wychowawczych i opiekuńczych. Bezrobotni rodzice bardzo często są zajęci swoimi problemami jakimi jest często poszukiwanie pracy lub planowanie najbliższych wydatków. Z tego powodu rodzice nie są zainteresowani nauką swojego dziecka. ⁶⁵

Aby dziecko mogło dobrze się uczyć potrzebuje ono odpowiednich racji żywieniowych, podstawowych posiłków, dostarczenia organizmowi odpowiedniej ilości warzyw i owoców. Niestety rodzina bezrobotna nie zawsze jest w stanie zapewnić dziecku odpowiedniego wyżywienia, co wynika z niskiego statusu materialnego. Rodzina bezrobotna, a co za tym idzie rodzina biedna nie zawsze posiada nie tylko odpowiednie warunki mieszkaniowe do nauki ale też nie zawsze zapewnia swojemu dziecku chociażby jeden, ciepły posiłek w ciągu dnia. Nie ulega wątpliwości, że niezapewnienie młodemu organizmowi odpowiedniego wyżywienia pociąga za sobą dalekosiężne skutki zarówno w serze psychologicznej, społecznej jak i medycznej. Brak odpowiedniej porcji kalorii w ciągu dnia zmniejsza wydolność organizmu, zarówno tę fizyczną jak i umysłową. Niedożywienie sprawia, że dziecko narażone jest na szereg chorób przewlekłych i dysfunkcji. Jeśli chodzi o sferę społeczną, dziecko z rodziny biednej, które nie przynosi ze sobą drugiego śniadania do szkoły lub korzysta z dożywiania w szkole jest uważane za rówieśników za gorsze. Niedożywienie nie pozwala dziecku osiągać dobrych wyników w nauce, jego organizm i mózg z powodu braku posiłku nie funkcjonuje w sposób prawidłowy. Złe wyniki w nauce w dalekosiężnych skutkach mogą odnieść się do braku zatrudnienia w przyszłości, spowodowanego brakiem odpowiednich umiejętności i kompetencji, co z kolei prowadzić może do bezrobocia i wykluczenia społecznego. Jeśli chodzi zaś o sferę psychologiczną, niedożywienie może budzić u dziecka poczucie obniżenia własnej wartości lub wstydu przed rówieśnikami z powodu korzystania z bezpłatnych obiadów w szkole dla dzieci z biednych rodzin.⁶⁶

Wspomaganie rodzin bezrobotnych – instytucje i organizacje działające na ich rzecz

Pomoc osobom bezrobotnym jest niezwykle trudna i wymagająca nie tylko pomocy finansowej ale także prawnej, opiekuńczej czy związanej z poradnictwem i aktywizacją zawodową. Osoby bezrobotne są bardzo często wykluczone z życia społecznego. Ze względu na złożoność tego zjawiska, działania pomocowe powinny być prowadzone wielotorowo, dzięki współpracy wieli instytucji i podmiotów. Pomoc osobie bezrobotnej, doświadczającej wykluczenia społecznego może polegać na zwalczaniu problemów osobistych, zwiększeniu samooceny, podniesieniu kwalifikacji a także inicjowania zmian sytuacji na rynku pracy. Pomoc osobom bezrobotnym jest niezbędna ponieważ one same nie są w stanie przeciwstawić się różnorodnym trudnym sytuacjom, jakie spowodowało bezrobocie.⁶⁷

Istnieją cztery główne zasady, na których powinna opierać się polityka spójności społecznej, udzielająca pomocy osobom bezrobotnym. Te zasady to:

• „sprawiedliwość wraz z jednakowym dostępem do istniejących i tworzonych zasobów,

• poszanowanie indywidualnej i zbiorowej godności z respektowaniem odmienności ludzi,

• uczestnictwo w życiu społecznym i udział w odpowiedzialności,

• wolność i respektowanie indywidualnego dążenia do spełniania celów osobistego rozwoju.” ⁶⁸

Wyżej wymienione zasady mają na celu wyznaczenie sposobów, metod i technik działania przeciwko bezrobociu. Wyróżnić można „aktywny kwadrat” w ramach którego powinny być realizowane te zasady. Wierzchołki kwadratu wyznacza: bezrobotny, ośrodek pomocy społecznej, urząd pracy i organizacje pozarządowe.

Rysunek 1 Aktywny kwadrat zapobiegania bezrobociu

Źródło: Bezrobocie i bezrobotni - pomoc społeczna - urzędy pracy, Raport wstępny, Raport przygotowany w ramach projektu „Modelowy system na rzecz integracji społecznej”, Warszawa, 2011, s. 4

Wierzchołki tego kwadratu to:

1. Ośrodki pomocy społecznej, które stymulują jednostki bezrobotne, za pomocą skutecznej pracy socjalnej. Zadaniem ośrodków pomocy społecznej jest aktywizacja potencjalnych możliwości, jakie drzemią w bezrobotnych jednocześnie pobudzając podstawowe potrzeby zarówno te dotyczące bytu jak i potrzeby wyższego rzędu w tym potrzebę rozwoju i samorealizacji

2. Urzędy pracy – ich zadaniem jest oferowanie dostępu do różnego typu usług takich jak: przedstawianie ofert pracy, zmiany kwalifikacji, prac społecznie użytecznych oraz kierowanie osób bezrobotnych do zatrudnienia subsydiowanego

3. Organizacje pozarządowe, które zachęcają jednostki bezrobotne do uczestnictwa w życiu społecznym. Ponadto wpływają na środowisko lokalne, aby nie wykluczało bezrobotnych z życia społecznego ⁶⁹

4. Bezrobotni, którzy swój brak pracy starają się traktować instytucjonalnie. Osoby te samodzielnie szukają aktywnej integracji

Pierwszą instytucją pomagającą osobom bezrobotnym są urzędy pracy. W każdym urzędzie pracy funkcjonuje centrum aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych. Głównym zadaniem centrum aktywizacji zawodowej (CAZ) jest zdobywanie ofert pracy a także kierowanie jednostek pozostających bez pracy do pracodawców, u których mogliby oni podjąć zatrudnienie. CAZ jest także instytucją zajmującą się poradnictwem zawodowe. Zadaniem pracowników poradni zawodowej jest motywacja i wsparcie, jakie udzielają oni osobą bezrobotnym. Działania te mają na celu ułatwienie wejścia na rynek pracy. Centrum aktywizacji zawodowej organizuje różnego typu szkolenia, które umożliwiają osobom bezrobotnym podniesienie kwalifikacji, których osoby te najczęściej nie posiadają a są one niezbędne do podjęcia a także utrzymania zatrudnienia. CAZ udziela także szeroko rozumiane wsparcie dla pracodawców, decydujących się na zatrudnienie osób bezrobotnych. ⁷⁰

Najważniejszym dokumentem określającym pomoc osobom bezrobotnym jest „Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu” z dnia 14 grudnia 1994 roku. Wśród form pomocy osobom bezrobotnym wymienia się pośrednictwa pracy, rejonowe urzędy pracy, dodatki szkoleniowe, kursy kwalifikacyjne, poradnictwo zawodowe oraz zasiłki dla osób bezrobotnych a także szeroko rozumiana pomoc społeczna.” ⁷¹ „Głównym celem pomocy społecznej jest wspieranie osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienie im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka, a także ich usamodzielnienie”. ⁷² W rodzinie bezrobotnej bardzo często brakuje pieniędzy na podstawowe artykuły niezbędne do życia, jakimi są odzież czy pożywienie. Jest to niezwykle trudna sytuacja ponieważ w takich rodzinach nie zwraca się w ogóle uwagi na potrzeby wyższego rzędu jak: potrzeba miłości, bezpieczeństwa i akceptacji. W takich rodzinach nie są zaspokajane potrzeby nawet niższego rzędu, a przecież każdy człowiek powinien mieć zagwarantowane własne miejsce, przystosowane do nauki i snu, ubranie odpowiednie do pory roku a także być w posiadaniu pieniędzy na zakup jedzenia. Niezaspokojenie którejkolwiek z tych potrzeb może nieść za sobą dalekosiężne skutki, takie jak niedożywienie, choroby, ale także te problemy natury psychologicznej: izolacja społeczna czy depresja. Stąd też osoby nieaktywne zawodowo powinny być objęte odpowiednią opieką pracowników socjalnych, zwłaszcza w przypadku gdy posiadają oni dzieci, które szczególnie cierpią w przypadku niedostatku takich podstawowych rzeczy jak żywność czy odzież. Najważniejszymi miejscami, w jakich osoby bezrobotne mogą uzyskać pomoc są: ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, regionalne ośrodki pomocy społecznej (ROPS), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. ⁷³

„Pośrednictwo pracy jest to czynność mająca na celu skojarzenie poszukującego pracy z pracodawcą dla nawiązania kontraktu pracy. Pośrednictwo pracy polega na inicjowaniu i organizowaniu przedsięwzięć umożliwiających kontakty ludzi chcących pracować z zakładami pracy.” ⁷⁴ Pośrednictwo pracy prowadzone jest przez rejonowe urzędy pracy. Pomoc pośrednictwa pracy udzielana jednostkom bezrobotnym polega przede wszystkim na znalezieniu dla nich miejsca pracy. Z usług pośrednictwa pracy korzystają także pracodawcy, które pomaga im znaleźć odpowiednio wykwalifikowanych pracowników na wolne w ich firmie miejsce pracy. Pośrednictwo pracy jest idealną formą pomocy dla osób bezrobotnych, pragnących podjąć pracę, głównie z tego względu, że pomoc przez nie świadczona jest bezpłatna. Trudno wymagać od osoby bezrobotnej, aby ze swoich i tak niskich dochodów opłacała dla siebie pomoc w znalezieniu pracy. Pośrednictwa pracy kierują się kilkoma istotnymi zasadami w procesie znajdowania odpowiednich ofert, dla osób nieaktywnych zawodowo. Te zasady to: równość, dobrowolność, dostępność oraz jawność. Zasada równości polega na obowiązkowym, jednakowym traktowaniu wszystkich interesantów zgłaszających chęć uzyskania pomocy w pośrednictwie pracy. Jednakową pomoc mają otrzymać wszystkie osoby pozostające bez pracy, jak i wszyscy pracodawcy bez względu na orientację seksualną, wyznanie religijne, narodowość, płeć itd. Zasada dobrowolności polega na tym, że do pośrednictwo pracy pomaga tylko tym osobom, które dobrowolnie zgłoszą się po pomoc. Osoby takie zgłaszają chęć podjęcia pracy i współpracy z pracownikami pośrednictwa pracy. Jawność usług świadczonych przez pośrednictwo pracy polega na tym, że każde wolne miejsce pracy jest ogłaszane przez pośrednictwo pracy i każda osoba poszukująca pracy jest o nim informowana. ⁷⁵ Istnieje kilka form pośrednictwa pracy, które mają na celu pomoc osobom nie posiadającym zatrudnienia i pracodawcom. Te formy to:

• Indywidualne – odnosi się do ludzi, którzy poszukują pracy w konkretnym zawodzie

• Imienne – adresowane do poszczególnego pracownika

• Grupowe – kierowane do osób posiadających wykształcenie w określonym, tym samym zawodzie

• Otwarte – oferty zatrudnienia są dostępne dla wszystkich

• Zamknięte – oferty pracy prezentowane są tylko wybranej grupie

• Rejonowe – oferty pracy tylko dla konkretnego rejonu

• Regionalne – obejmują grupę rejonów

• Krajowe – dotyczą całego kraju

• Międzynarodowe – nie ma znaczenia miejsce zamieszkania osoby bezrobotnej, ta forma obejmuje także osoby mieszkające przy granicach. ⁷⁶

Taka różnorodność form pomocy sprawia, że oferty pracy są w odpowiedni sposób segregowane i trafiają do określonej grupy. W praktyce znacznie ułatwia to pracę pośrednictwa pracy i może przyspieszyć znalezienie zatrudnienia osobom bezrobotnym a także pracodawcom osób o określonych kwalifikacjach.

Kolejną formą pomocy osobom bezrobotnym i zapobieganiu tego zjawiska, jest poradnictwo zawodowe lub doradztwo zawodowe. W myśl ustawy z dnia 14 grudnia 1994 „Poradnictwo zawodowe prowadzą powiatowe urzędy pracy oraz centra informacji i planowania kariery zawodowej wojewódzkich urzędów pracy (…). Poradnictwo zawodowe polega na udzieleniu bezrobotnym i innym osobom poszukującym pracy pomocy w wyborze odpowiedniego zawodu i miejsca zatrudnienia oraz pracodawcom w doborze kandydatów do pracy na stanowiska wymagające szczególnych predyspozycji psychofizycznych.”⁷⁷ Pełni ono bardzo zbliżoną funkcję do pośrednictwa pracy. Pomaga osobom bezrobotnym w wyborze odpowiedniego zawodu oraz znalezieniu właściwego miejsca zatrudnienia. Poradnictwo zawodowe pomaga również pracodawcom znaleźć pracowników odpowiadających wymaganiom na określone stanowisko. ⁷⁸ Podobnie doradztwo zawodowe definiuje A. Bańka: „Doradztwo zawodowe jest procesem pomagania ludziom w osiągnięciu lepszego zrozumienia siebie samego w odniesieniu do rodzaju pracy i środowiska pracy, w odniesieniu do wyboru właściwego zawodu, zmiany zatrudnienia oraz właściwego dostosowania zawodowego”. ⁷⁹ Definicja doradztwa zawodowego według A. Bańki jest bardzo wyczerpująca. Zawiera w sobie wszystkie podstawowe zadania poradnictwa zawodowego. Doradztwo zawodowe nie zawsze dotyczy tylko osób bezrobotnych. Pomocy u nich szuka także młodzież, stająca przed trudną decyzją wyboru odpowiedniego kierunku kształcenia a co za tym idzie znalezienia w przyszłości satysfakcjonującego zawodu. Doradztwo zawodowe jest również bardzo popularne wśród osób stojących przed zadaniem przekwalifikowania się z różnych względów (na przykład ze względu na zmianę charakteru miejsca zatrudnienia, grupowe zwolnienia, upadki firm i przedsiębiorstw lub na silny uraz do dotychczas wykonywanego zawodu). ⁸⁰ Definicja A. Bańki nie uwzględnia problemów pracodawców, którzy szukają dla swoich firm i przedsiębiorstw dobrego pracownika. Jednakże pomimo różnorodności definicji, nie ulega wątpliwości, że porady doradców zawodowych są szczególnie cenne dla osób bezrobotnych. Jak wspomniano wcześniej bezrobocie niesie za sobą poważne konsekwencje takie jak stopniowa degradacja systemu rodzinnego, problemy emocjonalne oraz szeroko rozumiana bieda. Stąd ważna jest rola doradcy zawodowego, który dzięki swoim kompetencjom może pomóc osobie bezrobotnej a przy tym zapobiec marginalizacji jego rodziny a także zapobiec różnorodnym patologiom jakie może nieść za sobą brak pracy.

Kolejnym sposobem pomocy osobom bezrobotnym jest ich odpowiednie kształcenie i nauczanie mające na celu uzmysłowienie młodym ludziom a także dorosłym osobom, jak ważne jest nieustanne kształcenie się i rozwijanie swoich zdolności i umiejętności. W pewnym sensie jest to konieczne, ponieważ osoba, która nie dokształca się, bardzo szybko może wypaść z rynku pracy i zostać zastąpioną przez osobę bardziej wykwalifikowaną. Według Beckera każdy człowiek powinien w procesie edukacji zdobyć wykształcenie zarówno ogólne jak i specjalistyczne. Wykształcenie ogólne ma na celu zapewnienie człowiekowi przygotowania do każdej pracy wykonywanej w przyszłości. Wykształcenie szczegółowe powinno przysposobić człowieka w określone umiejętności przydatne tylko na konkretnym stanowisku pracy, w konkretnym miejscu zatrudnienia. ⁸¹ Małgorzata Szylker – Skoczny zaznacza, że „stopień narażenia na ryzyko bezrobocia zależy w coraz większym stopniu od poziomu wykształcenia i jego dostosowania do zmieniających się potrzeb gospodarki, rośnie znaczenie działań pozwalających zdobyć, podnieść lub zmienić kwalifikacje zawodowe”. ⁸² Przeróżne badania zwracają uwagę na to, że trudno jest jednoznacznie określić wpływ wykształcenia na bezrobocie. Jednakże dodatkowe kursy i szkolenia mogą jedynie pomóc w znalezieniu pracy. Pracodawcy bowiem wolą zatrudnić pracownika, który jest wykształcony i posiada potwierdzone umiejętności. Z tych powodów można przyznać, że edukacja jest sposobem na zapobieganie bezrobociu.

Kolejną formą pomocy osobom bezrobotnym są roboty publiczne i prace interwencyjne. Celem ich jest zaktywizowanie jednostek nie posiadających zatrudnienia i osób zagrożonych bezrobociem. Po utracie pracy jednostki te bardzo często popadają w depresję, są nerwowe i apatyczne. Prace interwencyjne i roboty publiczne mają na celu aktywizację jednostki, zapobieganie jej bezczynności i zapewnienie minimalnego wynagrodzenia, do czasu znalezienia ponownego zatrudnienia. Takie prace przynoszą korzyści nie tylko osobie bezrobotnej i jej rodzinie ale także wspomagają przedsiębiorstwa i szeroko rozumiany rynek pracy. ⁸³

Wszystkie te działania mają jeden ważny cel, a dokładniej pomoc osobom pozostającym bez pracy. Pomoc ta odnosi się tylko do jednostek, które rzeczywiście chcą zdobyć stanowisko pracy i uczciwie zarabiać pieniądze. Nie zgłaszają się tam osoby, których celem jest jak najdłuższe utrzymywanie się z zasiłków dla osób bezrobotnych lub poszukiwanie nielegalnej pracy.

Jak wynika z powyższego problem bezrobocia jest niezwykle trudnym zjawiskiem. Przynosi ono bowiem wiele negatywnych skutków nie tylko samej osobie bezrobotnej, ale także całej jej rodzinie. Niezwykle ważna jest pomoc takim jednostkom, szczególnie tym posiadającym dzieci. Zazwyczaj to dzieci najdotkliwiej odczuwają biedę w środowisku domowym, która często staje się przyczyną ich demoralizacji i rozpoczęcia działalności przestępczej lub prostytucji. Bezrobocie jest pojęciem bardzo trudnym głównie dla osób, które silnie pragną zdobyć pracę, jednakże są napiętnowane różnego typu stereotypami. Ich kontakty z osobami pozostającymi aktywnymi zawodowo często kończą się konfliktami. Życie każdego człowieka wypełnia praca, trudno więc oczekiwać, aby nie była ona przedmiotem codziennych rozmów w gronie rodzinnym i w gronie przyjaciół.

---

1. Dyczewski L., Rodzina – społeczeństwo – państwo w: A. Kuzynowski, Rodzina w okresie transformacji systemowej, Warszawa, 1995, s.23↩

2. Adamski F., Rodzina – wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2002, s. 27↩

3. Stanek K., Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze dziecka, a instytucjonalne możliwości pomocy w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinie, http://spolecznieodpowiedzialni.pl/files/file/oioa9m0pyc9icgxbsftax3u3rxjm1o.pdf↩

4. Ryś M., Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej, Centrum metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej, Warszawa, 2001, s. 13↩

5. Ryś M., Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej, Centrum metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej, Warszawa, 2001, s. 13-14↩

6. Ryś M., Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej, Centrum metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej, Warszawa, 2001, s. 14↩

7. Ryś M., Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej, Centrum metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej, Warszawa, 2001, s. 8↩

8. Ryś M., Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej, Centrum metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej, Warszawa, 2001, s. 8-9↩

9. Ryś M., Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej, Centrum metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej, Warszawa, 2001, s. 9↩

10. Slany K., Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, NOMOS, Kraków, 2002↩

11. Bakiera L., Rodzina z perspektywy socjologicznej i psychologicznej: ciągłość i zmiana, Roczniki socjologii XVII, UAM, Poznań, 2006, s. 102-103↩

12. Pokrywka M., Małżeństwo i kohabitacja jako alternatywne wzory życia rodzinnego wśród młodzieży maturalnej, Innowacje psychologiczne, tom 1, numer 1, 2012, s. 104↩

13. Kwak A., Kierunki przemian rodziny – alternatywy dla małżeństwa, Roczniki Socjologii Rodziny XIII, UAM, Poznań, 2001, s. 23-24↩

14. Jankowiak B., Waszyńska K., Współczesne formy życia partnerskiego. Analiza jakości i trwałości relacji. Nowiny Lekarskie nr 80, 2011, s. 364↩

15. ankowiak B., Waszyńska K., Współczesne formy życia partnerskiego. Analiza jakości i trwałości relacji. Nowiny Lekarskie nr 80, 2011, s. 363↩

16. Tomzik D., DINKS. Rodzina skonsumowana, http://perspektywy.deon.pl/index.php/component/content/article/162-damian-tomzik--dinks-rodzina-skonsumowana↩

17. http://kobiecyporadnik.pl/kat,1026343,title,Zyja-razem-ale-mieszkaja-osobno,wid,15640755,nasz_temat.html?smjtticaid=61285b↩

18. Adamski F., Rodzina – wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2002, s. 36↩

19. Adamski F., Rodzina – wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2002, s. 37↩

20. Rostowska T., Co zagraża podstawowym funkcjom rodziny w Polsce?, Problemy rodziny nr 5, 2000, s. 4-13↩

21. Kawula S., Kształt współczesnej rodziny, Adam Marszałek, Toruń, 2005, s. 66↩

22. Kawula S., Kształt współczesnej rodziny, Adam Marszałek, Toruń, 2005, s. 67↩

23. Kawula S., Kształt współczesnej rodziny, Adam Marszałek, Toruń, 2005, s. 68↩

24. Adamski F., Rodzina – wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2002, s. 36↩

25. http://magazyntuiteraz.pl/rodzina-w-kryzysie/↩

26. http://magazyntuiteraz.pl/rodzina-w-kryzysie/↩

27. Prokosz M., Dziecko w rodzinie dysfunkcyjnej. Między diagnozą a realną pomocą w: A. Ładyżyński, Rodzina we współczesności, Atut, Wrocław, 2009↩

28. Mendecka G., Agresywna bieda, Niebieska Linia nr 4, 2005↩

29. Danielewicz W., Izdebska J., Krzesińska-Żach B., Pomoc dziecku w rodzinie i środowisku lokalnym, Wydawnictwo Uniwersyteckie przy Stowarzyszeniu Absolwentów i Pracowników

    Wydziału Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, Białystok, 2000, s. 62-63↩

30. Siejok E., Konsekwencje rozwodu w rodzinie, http://www.ppprybnik.home.pl/publikacje/artykuly/78-konsekwencje-rozwodu↩

31. Danielewicz W., Izdebska J., Krzesińska-Żach B., Pomoc dziecku w rodzinie i środowisku lokalnym, Wydawnictwo Uniwersyteckie przy Stowarzyszeniu Absolwentów i Pracowników Wydziału Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, Białystok, 2000, s. 58-59

    Wydziału Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, s. 62-63Białystok, 2000,↩

32. Danielewicz W., Izdebska J., Krzesińska-Żach B., Pomoc dziecku w rodzinie i środowisku lokalnym, Wydawnictwo Uniwersyteckie przy Stowarzyszeniu Absolwentów i Pracowników Wydziału Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, Białystok, 2000, s. 62-63↩

33. Mikołajczyk-Lerman G., Kobiety i ich niepełnosprawne dzieci, Acta Uniwersitatis Lodziensis, Folia Socjologica 39, Łódź, 2011, s. 78↩

34. Mikołajczyk-Lerman G., Kobiety i ich niepełnosprawne dzieci, Acta Uniwersitatis Lodziensis, Folia Socjologica 39, Łódź, 2011, s. 79↩

35. Mikołajczyk-Lerman G., Kobiety i ich niepełnosprawne dzieci, Acta Uniwersitatis Lodziensis, Folia Socjologica 39, Łódź, 2011, s. 78↩

36. Kania M., Syndrom pustego gniazda: złudzenie vs: bolesna rzeczywistość, http://magazyntuiteraz.pl/syndrom-pustego-gniazda/↩

37. Holy M., Osoby długotrwale bezrobotne – przyczyny i propozycje rozwiązania problemu bezrobocia, Prezentacja w ramach programu Uczenie się przez całe życie - Projekt partnerski „Improving Employment Opportunities in the Labour Market for Marginalised Communities”, 2012↩

38. Czerkawski A, Indywidualne konsekwencje bezrobocia absolwentów w: Wybrane społeczno-socjalne aspekty marginalizacji, Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania im. Generała Jerzego Ziętka w Katowicach, Katowice, 2005, s. 99↩

39. Możdżeńska-Mrożek D., Szylko-Skoczny M., Bezrobocie jako kwestia społeczna, w: Polityka społeczna, A. Rajkiewicz, J. Supińska, M. Księżopolski (red.), Wyd. Interart, Warszawa 1996 ,s. 172↩

40. Bezrobocie i bezrobotni - pomoc społeczna - urzędy pracy, Raport wstępny, Raport przygotowany w ramach projektu „Modelowy system na rzecz integracji społecznej”, Warszawa, 2011, s. 13↩

41. Czerkawski A., Indywidualne konsekwencje bezrobocia absolwentów s. 99↩

42. Ibidem↩

43. Rudek L., Wpływ bezrobocia na funkcjonowanie jednostki i rodziny na podstawie badań osób bezrobotnych w gminie Dobrzyń Wielki, https://www.ipiss.com.pl/wp-content/uploads/downloads/2012/10/ps_1_2006_l_rusek.pdf↩

44. Lipka A. Indywidualne koszty bezrobocia. Próba klasyfikacji, Polityka społeczna nr.3, 1992, s. 6↩

45. Reszke I, bezrobocia: opinie, stereotypy, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1999, s. 10↩

46. Styńska A., Przemoc w rodzinie. Poradnik dla doświadczających przemocy i ich bliskich, psychorada.pl↩

47. Przemoc w rodzinie. Poradnik dla osób doznających przemocy w rodzinie, Informator opracowany w ramach przyjętego przez Sejmik Województwa Małopolskiego Programu Polityki Prorodzinnej

    na lata 2004 – 2007, s. 3↩

48. Badura- Madej W., Dobrzyńska-Mesterhazy A., Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2000, s. 12↩

49. Mellibruda J., Polska przemoc domowa, Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, http://www.psychologia.edu.pl/dziupla-jurka/teksty/1372-polska-przemoc-domowa.html↩

50. Mellibruda J., Polska przemoc domowa, Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, http://www.psychologia.edu.pl/dziupla-jurka/teksty/1372-polska-przemoc-domowa.html↩

51. Tryboń M., Grabowska-Lepalczyk I., Kwiatkowski M., Bezpieczeństwo człowieka w obliczu zagrożeń XXI w, http://www.zn.sgsp.edu.pl/41/12.pdf↩

52. Szopa T., Koncepcja graficznego przedstawienia terytorialnego rozkładu ryzyka i zagrożeń, Edura, Warszawa, 2004↩

53. Miszewska M., Poczucie bezpieczeństwa, http://www.zss17.org/KACIK/KACIK%202.htm↩

54. Górska B., Wpływ bezrobocia na sytuację dziecka w rodzinie i szkole, http://www.profesor.pl/mat/n13/pokaz_material_tmp.php?plik=n13/n13_b_gorska_050517_1.php&id_m=15026↩

55. Górska B., Wpływ bezrobocia na sytuację dziecka w rodzinie i szkole, http://www.profesor.pl/mat/n13/pokaz_material_tmp.php?plik=n13/n13_b_gorska_050517_1.php&id_m=15026↩

56. Karwat B., Skrzypiec A., Prostytucja jako zjawisko społeczne i problem niedostosowania społecznego. Raport o środowisku osób pracujących w seksbiznesie na przykładzie miasta Szczecina, Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Społecznego „Stricte”, Szczecin, 2001, s. 3↩

57. Ryś M. Rodzinne uwarunkowania psychospołeczne funkcjonowania Dorosłych Dzieci Alkoholików, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007, s. 27↩

58. Pospiszyl I. Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2010, s. 109↩

59. Pospiszyl I. Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2010, s. 306↩

60. Pospiszyl I. Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2010, s. 306-307↩

61. Warzywoda-Kruszyńska W., Edukacja – remedium na biedę?, Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, http://waloryzacja.llp.org.pl/sites/waloryzacja.llp.org.pl/files/Wielis%C5%82awa_W_K_bieda%20a%20edukacja.pdf↩

62. Warzywoda-Kruszyńska W., Edukacja – remedium na biedę?, Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, http://waloryzacja.llp.org.pl/sites/waloryzacja.llp.org.pl/files/Wielis%C5%82awa_W_K_bieda%20a%20edukacj↩

63. Górska B., Wpływ bezrobocia na sytuację dziecka w rodzinie i szkole, http://www.profesor.pl/mat/n13/pokaz_material_tmp.php?plik=n13/n13_b_gorska_050517_1.php&id_m=15026

    ↩

64. Warzywoda-Kruszyńska W., Edukacja – remedium na biedę?, Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, http://waloryzacja.llp.org.pl/sites/waloryzacja.llp.org.pl/files/Wielis%C5%82awa_W_K_bieda%20a%20edukacj↩

65. Górska B., Wpływ bezrobocia na sytuację dziecka w rodzinie i szkole, http://www.profesor.pl/mat/n13/pokaz_material_tmp.php?plik=n13/n13_b_gorska_050517_1.php&id_m=15026↩

66. Giza-Poleszczuk A., Problem niedożywienia dzieci w Polsce – na drodze skutecznego rozwiązania problemu, Warszawa, 2007, s. 5↩

67. Łojkowska M., System pomocy rodzinom zagrożonym wykluczeniem społecznym w Polsce, Ekspertyza przygotowana w ramach projektu EAPN Polska – razem na rzecz Europy Socjalnej↩

68. Golinowska S., O spójności i kapitale społecznym, Polityka Społeczna nr 5-6, Warszawa, 2011↩

69. Bezrobocie i bezrobotni - pomoc społeczna - urzędy pracy, Raport wstępny, Raport przygotowany w ramach projektu „Modelowy system na rzecz integracji społecznej”, Warszawa, 2011, s. 4↩

70. https://www.pup-wroclaw.pl/dla-szukajacych/aktualnosci,53,centrum-aktywizacji-zawodowej.html↩

71. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 O zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, Dz.U.1997.25.128, http://www.abc.com.pl/du-akt/-/akt/dz-u-97-25-128↩

72. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I., Hryniewicka A. Instytucje powołane do świadczenia pomocy wraz z kompetencjami w: Bezrobocie –między diagnozą a działaniem, Staręga-Piasek J.(red.) http://irss.pl/ wp-content/uploads/2012/04/Bezrobocie - między diagnozą a działaniem.pdf↩

73. Ibidem↩

74. Bańka A. Zawodoznawstwo, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy, Wydawnictwo PRINT-B, Poznań, 1995, s. 27↩

75. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 O zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, Dz.U.1997.25.128, http://www.abc.com.pl/du-akt/-/akt/dz-u-97-25-128↩

76. Bańka A. Zawodoznawstwo, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy, Wydawnictwo PRINT-B, Poznań, 1995, s. 28-29↩

77. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 O zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, Dz.U.1997.25.128, http://www.abc.com.pl/du-akt/-/akt/dz-u-97-25-128↩

78. Ibidem↩

79. Bańka A. Zawodoznawstwo, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy, Wydawnictwo PRINT-B, Poznań, 1995, s. 24↩

80. Ibidem, s. 24 - 25↩

81. Gazon J. Ani bezrobocie, ani opieka społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2008, s. 60↩

82. Szylko – Skoczny M. , Polityka społeczna wobec bezrobocia w Trzeciej Rzeczypospolitej, Oficyna Wydawnicza ASPRA – JR, Warszawa 2004, s. 205↩

83. Ibidem, s. 210↩