Problem badawczy jest to zabieg werbalny polegający na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania i problemy. Jeśli chcemy aby był prawidłowy musi spełniać kilka warunków:
- sformułowane problemy muszą wyczerpywać zakres naszej niewiedzy zawartej w temacie badań
- sformułowania powinny zawierać wszystkie generalne zależności między zmiennymi
- problem powinien być rozstrzygalny empirycznie i praktycznie (w fazie koncepcji nie można mieć co do tego pewności)
Problemem badawczym może być np.: nie odpowiednie zachowania uczniów w szkole.
Problem badawczy odszukujemy zawsze kiedy cos badamy. jednak zanim do tego dojdziemy musimy najpierw wybrać metodę jaka będziemy badać dane zjawisko. Przez metodę badawczą rozumiemy sposób dochodzenia do celu jaki stawia sobie nauka. Do głównych wymagań metodologicznych należą: metody badawcze i metody poznania powinny kierować się zasadami naukowej metody poznania, tj. materializmem dialektycznym i historycznym (metoda dialektyczna wymaga rozpatrywania zjawisk jako wzajemnie ze sobą powiązanych i uwarunkowanych, wymaga od badacza wszechstronnego poznania całego bogactwa konkretnego materiału faktycznego, z którego mają wynikać wnioski niezbędne dla praktyki. Materializm historyczny uczy jak wykazać ścisłą historyczną zależność wszelkich instytucji wychowawczych, takich czy innych form “świadomości społecznej”, teorii pedagogicznych, od struktury społeczno-ekonomicznej w danym okresie dziejowym). Oprócz tych ogólnych wymagań wysuwa się w pedagogice szereg postulatów metodycznych bardziej szczegółowych: poznanie i badanie całego bogactwa doświadczeń pedagogicznych może się dokonywać przy wykorzystaniu różnorodnych metod badawczych (jednostronność w stosowaniu metod prowadzi do przypadkowych i nieprawdziwych wniosków) w badaniach należy nie tylko stosować różne metody ale trzeba również umieć je stosować w sposób naukowy i znać wymagania jakim musi odpowiadać poznanie naukowe stosowane metody badawcze muszą umożliwić ustalanie i wykrywanie związków i praw rządzących przebiegiem badanych zjawisk badania powinny uwzględniać wiązanie teorii z praktyką badacz nie może w pracy kroczyć na oślep i ograniczać się wyłącznie do zbierania materiału praktycznego lecz musi być do tej pracy odpowiednio metodologicznie i teoretycznie przygotowany.
W trakcie całego procesy badawczego wyróżniamy trzy fazy: faze koncepcji, faze badań oraz analiza tych badań i wyciągnięcie wniosków. W pierwszej fazie przygotowujemy się do badań i musimy dokonać takich czynności jak:
Określenie przedmiotu i celu badań – to zadanie staje przed nami w momencie uświadomienia sobie konieczności przeprowadzenia badań empirycznych. (np. praca dyplomowa, potrzeba lepszego poznania miejsca i efektów naszej pracy dla ich doskonalenia, konferencja pedagogiczna, na którą trzeba przygotować raport)
Sformułowanie problemów badawczych – zabieg werbalny polegający na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania i problemy. Jeśli chcemy aby był prawidłowy musi spełniać kilka warunków:
- sformułowane problemy muszą wyczerpywać zakres naszej niewiedzy zawartej w temacie badań
- sformułowania powinny zawierać wszystkie generalne zależności między zmiennymi
- problem powinien być rozstrzygalny empirycznie i praktycznie (w fazie koncepcji nie można mieć co do tego pewności).
Sformułowanie hipotez – konieczna jest tu pewna suma wiedzy teoretycznej o badanych zjawiskach, wiedza ta powinna być szczegółowa, zakres tej wiedzy można podzielić na dwie grupy: - wiadomości o badanym terenie (typu demograficznego, ekonomicznego, itp.) oraz znajomość badań i wyniku badań podobnych przeprowadzonych na innym terenie, - wiadomości ogólne z zakresu wychowania, pedagogiki społecznej, elementów socjologii. Po uzyskaniu odpowiedniej wiedzy można przystąpić do formułowania hipotez.
Wybór terenu badań lub dobór próby – jest to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, u odpowiednich grup społecznych, lub w układach i zjawiskach społecznych, a następnie wytypowanie rejonów, grup, zjawisk i instytucji jako obiektów naszego zainteresowania. Wybór terenu badań to dopiero część zadania, jeśli dotyczy to małej grupy to sprawa jest prosta, gdyż możemy zbadać wszystkie elementy interesującego nas układu. Jeśli badania dotyczą szerokiego obszaru badacz musi wyodrębnić grupy jednostek, które będą reprezentować całość
Opracowanie technik badawczych – etap obejmuje przygotowanie całości warsztatu badawczego ze wszystkimi szczegółami, koniecznymi do sprawnego prowadzenia badań.
Badanie pilotażowe – stanowi weryfikację naszej wstępnej wiedzy o środowisku, o jego charakterze, zróżnicowaniu, procesach w nim zachodzących. Jest także okazją do sprawdzenia sprawności narzędzi badawczych jakie wybraliśmy i opracowaliśmy dla naszych zamierzeń poznawczych. Badania pilotażowe mają dać nam obraz badanego środowiska w głównych jego zarysach.
Opracowanie ostatecznej wersji zagadnienia, hipotez roboczych oraz narzędzi badawczych – uzyskana w poprzednich etapach wiedza może stać się podstawą do zmiany brzmienia tytułu naszej pracy, może go poszerzyć lub zawęzić, skoro okaże się, że uzyskanie wiedzy o pewnych zagadnieniach jest niemożliwe lub wiedza ta będzie niepełna. Duże znaczenie mają tu badania pilotażowe, gdyż dzięki nim uzyskaliśmy potwierdzenie lub obalenie założonego wcześniej istnienia określonych zależności między zjawiskami, mogliśmy natomiast zdobyć dane o istnieniu zjawisk lub cech wcześniej w hipotezach nie uwzględnionych
Faza druga polega na przeprowadzeniu badań właściwych – do badań zasadniczych przystąpić należy zaraz po zakończeniu badań pilotażowych, badania powinny przebiegać sprawnie i trwać możliwie jak najkrócej, trzeba bowiem pamiętać o dynamice przeobrażeń społecznych. Naszym zadaniem jest za pomocą narzędzi badawczych zarejestrować pewien stan umiejscowiony w czasie i przestrzeni. To wymaga prowadzenia badań w czasie, w którym nie następują wydarzenia, mogące mieć wpływ na badane przez nas układy społeczne. Reguła ta nie ma zastosowania do badań eksperymentalnych, opierających swoje założenia na takich właśnie okolicznościach, które pozwalają rejestrować np. określony stan opinii publicznej przed wprowadzeniem określonej zmiennej i po jej wprowadzeniu.
Ostatnia faza polega na uporządkowaniu wszystkich materiałów badawczych oraz przeanalizowaniu ich i wyciągnięciu wniosków. Wyróżniamy tutaj takie czynności jak:
Uporządkowanie – może być przeprowadzone wg następujących zasad:
- zakresu zagadnienia (zagadnienia ogólne lub szczegółowe)
- grupy społecznej lub rodzaju zjawiska, czy zależności społecznej (uczniowie, rodzice, grupy rówieśniczy, odległość od szkoły, itp.)
Nie zawsze istnieje możliwość przeprowadzenia tak precyzyjnych podziałów. Jeśli takiej możliwości nie ma należy doprowadzić przynajmniej do logicznego uporządkowania zagadnień i faktów.
Kodyfikacja wg klucza – polega na stosowaniu technik badawczych, posługujących się zapisem (kwestionariusze, skale, itp.) celem przyporządkowania odpowiednim kategoriom pojęciowym wszystkich sytuacji.
Opracowanie statystyczne – ujęcie danych w kategorii ilościowe. W badaniach pedagogicznych statystyka służy do liczbowego wyrażania zależności między zjawiskami stopnia natężenia pewnych tendencji, wielkości badanych cech itp.
Analiza jakościowa, klasyfikacja zagadnień i zależności – faza ta dopełnia poprzednio omówioną. Na podstawie danych liczbowych budujemy charakterystykę badanej zbiorowości, przedstawiamy w kategoriach jakościowych jej cechy, które wcześniej pogrupowaliśmy w dane liczbowe. Zadaniem analizy jakościowej jest wytypowanie wszystkich zależności między elementami badanego układu lub środowiska.
Weryfikacja hipotez – na podstawie dotychczasowego postępowania sformułowaliśmy szereg twierdzeń, których uzasadnienie znaliśmy tylko częściowo. Celem badań było uzyskanie potwierdzenia ich prawidłowości, lub odrzucenia. Ostateczne potwierdzenie lub odrzucenie tych hipotez przebiega podczas ich weryfikacji.
Opracowanie teoretyczne i uogólnianie wyników – częściowo polega na myślowym podsumowaniu całości badań i ułożeniu koncepcji przedstawienia ich w postaci zracjonalizowanego wywodu myślowego. Zadaniem naszym jest uporządkowanie uzyskanych wyników wedle ich zakresu i znaczenia, przyporządkowanie poszczególnych hipotez generalnym założeniom i celom badań.
Ważną rolę w badaniach naukowych (to szczególna postać poznawania rzeczywistości nas interesującej. Jest ono sposobem w jaki musimy postępować w pewnej dziedzinie, tzn. sposobem, w jaki musimy porządkować nasze działanie, a mianowicie przyporządkować je pewnemu celowi. Celem tym jest rozwiązanie problemu [problemów] badawczych) odgrywają hipotezy.
Hipoteza, zwana także przypuszczeniem, jest propozycją odpowiedzi na pytania zawarte w problemach badawczych. Jest to jednak oczywiście odpowiedź wstępna, przypuszczalna, której prawdziwość ma być potwierdzona w podejmowanym badaniu. Hipoteza nie różni się więc kształtem gramatycznym od zdania obserwacyjnego, na którego to terść składa się opis faktu naukowego. Jedyna różnica jest jedynie to iż nie wiemy czy jest to prawda czy fałsz. Obecność dokładnie sformułowanych hipotez odróżnia poznanie naukowe od poznania potocznego, stąd uznanie koniecznej obecności w badaniach naukowych. Hipoteza ukierunkowuje nam badania na problemy ważne, a w pedagogice hipoteza spełnia role także ochronną, ograniczającą ryzyko podejmowania badań zagrażających dobru badanych wychowanków. Jednak żeby hipoteza mogła tę barierę ochronną stanowić, musi spełnić następujące warunki:
-tłumaczyć w sposób dostateczny znane fakty
-musi być możliwa do zweryfikowania przez konsekwencje, które z niej wynikają
-musi dotyczyć istotnych dla danej nauki zdarzeń i ma moc teoriotwórczą
-musi być zdaniem wysoce prawdopodobnym, którego słuszność wstępna polega na tym, że jest zdaniem niesprzecznym z udowodnionymi już twierdzeniami danej dyscypliny naukowej.
Rola hipotez w badaniach naukowych jest nie oceniona, gdyż dzieki niej wyznaczamy sobie nowe cele w różnych badaniach jak np.: Musimy zbadać małe dziecko gdyż podejrzewa się u niego chorobe psychiczną. Stwiamy sobie wtedy hipotezy takie jak: czy dziecko się normalnie zachowuje, czy dziecko normalnie rozwija się prawidłowo (czy mówi normalnie, czy czyta, czy pisze itp.), itp. A jeżeli byśmy zastosowali tuataj teze zamiast hipotezy nie było by co badać gdyż z gory byśmy coś zakładali np.: dziecko nie rozwija się prawidłowo ponieważ jest chore psychicznie. Krótko mówiąc hipoteza daje nam pytania na dany temat na które musimy poprzez badania odpowiedzieć.