ANNA JANUS – SITARZ, WOLNOŚC I ETYKA CZYTANIA HERMENEUTY [W:] PRZYJEMNOŚC I ODPOWIEDZIALNOŚC W LEKTURZE, KRAKÓW 2009, S. 209 - 265

WYRÓŻNIKI LEKTURY HERMENEUTYCZNEJ:

• Trzeba pamiętać, że na poziomie szkolnego odbioru ważniejsze od odczytania wszystkich znaczeń utworu jest ocalenie czytelnika i jego gotowości do dialogu
  z książką

• Sposób interpretowania powinien wynikać ze specyfiki tekstu i z konieczności podtrzymywania uczniowskich zainteresowań lekturą

• Obecnie najbliższa szkolnej praktyce wydaje się być strategia hermeneutyczna

• Głównym przedmiotem myśli hermeneutycznej jest sztuka interpretacji tekstów; interpretacja rozumiana jest jako objaśnianie znaczeń, odnajdywanie sensu lub jego konstruowanie, zatem praktyka hermeneutyczna potrzebna jest wówczas, gdy ten sens jest nieoczywisty, niedający się odczytać w sposób bezpośredni czy dosłowny

• Pomocna przy literaturze zmetaforyzowanej, symbolicznej i niejednoznacznej

• Tekst literacki jest otwarty na wielość interpretacji; nie jest on odseparowany od wtrąceń interpretatora; towarzyszy mu jego ustawiczne współtworzenie (według Gadamera); tekst dochodzi do głosu tylko w obecności interpretatora

• W akcie lektury ważny jest przede wszystko podmiot; czytanie, interpretacja, próby rozumienia są procesem samopoznania się podmiotu; wysiłek czytelnika włożony
  w poszukiwanie i przyswajanie sobie sensu służy stwarzaniu siebie samego (Derrida twierdzi, że rolą podmiotu w akcie lektury nie jest zrozumienie siebie, ale rozumienie innego)

• Proces interpretacji zakłada przed-sądy, wstępne założenia, oczekiwania i wiedzę podmiotu, wynikający z jego osadzenia w tradycji, możliwości percepcji oraz aktualnych kontekstów czytania – interpretator i przedmiot interpretacji warunkują siebie nawzajem (cechy i kompetencje podmiotu determinują sposób interpretacji, ale samo dzieło wymusza sposób, w jaki będzie spostrzegane); hermeneutyka nie jest związana z żadną konkretną metodologią, bo tę właśnie podpowiada tekst

• Fundamentem hermeneutyki, a jednocześnie metaforą lektury jest rozmowa
  z tekstem, który sam mówi, a nie odsyła do autora; dzięki wsłuchaniu się w tekst rodzi się zrozumienie, usuwa się obcość

ODMIANY HERMENEUTYKI – DWIE SZKOŁY INTERPRETACJI:

• Friedrich D. E. Schleiermacher – stworzył podwaliny hermeneutyki; za podstawę uważał objaśnianie pierwotnego sensu dzieła, czyli warunkiem determinującym postępowanie interpretatora było rekonstruowanie intencji autora; kontynuatorem jego myśli był Wilhelm Dilthey, który rozumiał hermeneutykę jako szeroko rozumianą sztukę interpretacji i naukę o rozumieniu; to teoria poznania, której przedmiotem jest rozumienie świata i samo rozumienie człowieka; interpretator powinien wczuwać się w proces tworzenia, ale ostatecznym celem postępowania hermeneutycznego jest lepiej zrozumieć autora, niż on sam siebie rozumie

• Twórcą filozofii hermeneutycznej jest Martin Heidegger: rozumienie nie jest sposobem poznawania świat; to nie tyle człowiek odkrywa świat, ale świat odkrywa się człowiekowi; interpretator nie może swa interpretacja przesłonić tekstu, nie powinien tekstu objaśniać; może jedynie pokazywać, co tekst dla niego samego znaczy, nie nadając temu rozumieniu rangi zobowiązującej innych do podzielenia tej interpretacji

• Tę myśl kontynuuje Hans – Georg Gadamer: celem hermeneutycznego podejścia do tekstu jest nie tyle rozumienie dzieła, co rozumienie siebie samego przez tekst

• Koło hermeneutyczne, czyli podmiot czytający od początku lektury projektuje pewien sens całego tekstu, odwołując się do własnego doświadczenia,
  a następnie – pod wpływem lektury i odsłania mu się kolejnych znaczeń
  – dokonuje rewizji własnych założeń, wstępnego rozumienia, zmierzając ku faktycznemu sensowi całości – znaczeń może być tyle, ile czytelników ma tekst (nieograniczoność sensu i interpretacji)

• Poul Ricoeur: koniecznością jest ciągłe poruszanie się w sferze opowieści, tekstów kultury, bowiem tylko tak może zostać spełniony warunek, by człowiek rozumiał
  i kreował własną tożsamość; należy rekonstruować intencję autora jednocześnie ze znaczeniem dzieła

• Nauczyciel musi rozważyć w jakim stopniu uczeń, poznający pewne modele czytania, może czuć lub nie czuć się zobowiązany do odkrywania pierwotnych sensów dzieła; z jednej strony bowiem, obowiązek rekonstruowania historycznych znaczeń to odpowiedzialność, która może: po pierwsze, przerastać kompetencje i możliwości młodego człowieka; po drugie zniechęcać go do lektury, odbierać mu przyjemność, spontaniczność czytania, przeżywania
  w kontekście własnych indywidualnych doświadczeń. Z drugiej strony, w jakimś stopniu zasady etycznego traktowania cudzej mowy odnoszą się także do każdego przeciętnego człowieka i szkolna lektura może stać się lekcją respektowania pewnych uniwersalnych etycznych reguł: nieprzeinaczania cudzych słów dla prywatnych celów.

• Dwie szkoły hermeneutyki są niejako odbiciem dwóch różnych odpowiedzi na pytanie: Po co czytam? Czytam, ponieważ – jak twierdzili m.in. Heidegger, Gadamer, Ricoeur – jest mi to potrzebne dla mojego rozwoju, dla samopoznania, dla znalezienia swego miejsca w świecie. Dzięki lekturze jestem bogatszy wewnętrznie, zdolny do refleksji, kontemplacji. Lub czytam – jak przekonują Schleiermacher czy Hirsch – aby usłyszeć, co inni mają do powiedzenia. Podjęcie lektury jest jednocześnie podjęciem zobowiązania etycznego, że będę się starać
  z uwagą i szacunkiem słuchać i zrozumieć to, co przekazuje autor tekstu.

HERMENEUTYKA W EDUKACJI POLONISTYCZNEJ:

• Czynnikiem, który powinno się wykorzystać w szkolnej sztuce czytania, są właśnie te momenty „niezrozumienia”; eksploatowanie ich w sytuacjach lekcyjnego spotkania
  z lekturą stanowi szanse ukazania uczniom, jak zmierzenie się z tego typu trudnościami poszerza możliwości percepcji; Handke mówi, iż na szczęście nie rozumiemy wszystkiego i dzięki temu możemy traktować utwór jako pewnego rodzaju wyzwanie i zadanie dla czytelnika

• Barbara Myrdzik prezentuje model hermeneutyczny interpretacji tekstu poetyckiego: 1) model psychologiczny (utożsamianie utworu z intencją autorską, funkcjonuje
  w szkole w postaci szczątkowej; pytania w stylu: Co poeta czuje w tym wierszu?); 2) model historyczny (często wyklucza interpretację, zastępując ją pytaniami o genezę, zaczerpniętymi z cudzych sądów); 3) model immanentny (zakłada autonomiczność tekstu jest antidotum na instrumentalne wykorzystywanie literatury do celów wychowawczych słabością jest zlekceważenie odbiorcy); według autorki model hermeneutyczny może wykluczyć błędy tych trzech modeli

• Utrudnienia w hermeneutycznym podejściu do dzieła: konflikt oczekiwań młodego człowieka w zetknięciu z tekstem adresowanym do dorosłych; zderzenie niewiedzy czytelnika z utworem nasyconym odwołaniami do tradycji kulturalnej; konflikt światopoglądowy, kiedy to odbiorca swoimi „przesądami” narzuca dziełu „niejasną” wobec niego interpretację

• Te problemy można przezwyciężyć, spełniając kilka warunków: ważna jest postawa nauczyciela – partnera i przewodnika, który inicjuje rozmowę o tekście i tworzy atmosferę sprzyjającą rozumieniu i porozumieniu; musi on z wyczuciem wybierać lektury do szkolnej analizy, kierując się zainteresowaniami i możliwościami swojej klasy; musi dostosowywać strategie interpretacyjne, kierując się niepowtarzalnością tekstu musi tworzyć sytuacje dydaktyczne sprzyjające motywacji lektury (by w uczniu zrodziła się refleksja, co mi to dało, czego dowiedziałam się o sobie i innym człowieku, co przeżyłem nowego itp.)

• Ważny jest postulat respektowania [podczas szkolnej interpretacji wieloznaczności dzieła, czego realizacja powinna mieć miejsce we wstępnej rozmowie (faza formułowania i weryfikowania hipotez interpretacyjnych)

• Rozumienie tekstu zależy od wiedzy i umiejętności interpretatora, więc nauczyciel musi pracować nieustannie nad poszerzaniem kultury literackiej, wiedzy o języku
  i kompetencji interpretacyjnych swoich wychowanków

• Elżbieta Mikoś koncentruje się na empatii jako dyspozycji emocjonalno – intelektualnej, która służy pełniejszej interpretacji i rozumieniu tekstu

• Spotkanie czytelnika z tekstem ma być otwarciem się na kontakt z innym człowiekiem, oraz akceptację Innego

• Model hermeneutycznej pracy z tekstem składa się z trzech etapów: 1) faza wstępnego rozumienia tekstu, oparta na empatycznym nastawieniu do poszukiwania innego Ja, lecz gotowość na porozumienie (niezbędne jest zaangażowanie emocjonalne czytelnika); 2) odwołuje się między innymi do wiedzy interpretatora
  o sztuce słowa (należy rozpocząć od miejsc, „gdzie coś brzmi dziwnie”); 3) akt zrozumienia, równoważny z samo rozumieniem

• Model E. Mikoś jest ważny dla tych ośrodków, które widzą potrzebę motywowania młodych ludzi do czytania poprzez inspirowanie ich osobistego zaangażowania
  w lekturę

PRZYKŁADY INTERPRETACJI ZNAWCÓW:

• Metoda hermeneutyki jest najczęściej używana do analizy tekstów poetyckich

• Analiza wiersza Zbigniewa Herberta Do pieści, autorstwa Ryszarda Handke

• Handke mówił, że szkoła nie docenia „dystansu obcości”, Ajki wywołuje tekst, tego odczucia niepokojącego odczucia , które winno stymulować procesy poznawcze,
  a tym samym jest przez nauczycieli tępione „w zarodku”; na tych momentach niezrozumienia buduje Handke interpretacje wiersza Herberta

• Czytelnik zatrzymuje się przy miejscach dla niego niejasnych, przywołuje sobie znane skojarzenia, szuka podobieństw do innych utworów, otwiera się na inne znaczenia, zdobywają nowe doświadczenia

• Brakuje w tej analizie „przed-sądów”, pierwszego intuicyjnego określenia ogólnego sensu wiersza

• To, co hermeneuci nazywają „przed-sądem” a Stanisław Bortnowskim „hipotezą interpretacyjną”, co kształtuje się w naszym umyśle po pierwszym odczytaniu wiersza lub po przeczytaniu początku dłuższej lektury i co będzie ulegało weryfikacji
  w dalszym ciągu spotkania z dziełem, jest niezbędnym elementem, by mogła zaistnieć interpretacja; danie szansy uczniowi na sformułowanie takiej wstępnej hipotezy ułatwia mu dalsza pracę - widzenie tekstu jako całości

• Cenne jest wykorzystanie „elementów nierozumienia” i uczynienie z nich szansy na budowanie sytuacji motywującej do czytania, do zmierzenia się z tekstem

• Według Krystyny Koziołek „obcość” towarzyszy każdej lekturze, bez względu na wiek
  i na kompetencję czytającego

• Ponadto trudności mogą wiązać się z brakiem doświadczenia młodych ludzi

KU PRAKTYCE: DWA MODELE SZKOLNEJ STRATEGII HERMENEUTYCZNEJ:

• Czy (a jeśli tak, to w jaki sposób) można (czy warto?) stosować hermeneutyczne podejście do tekstu w szkolenie sytuacji pracy z lekturą?

• Kwestia popularności pogadanki heurystycznej: zaleta jest uwrażliwienie ucznia na pytania, jakie może on zadać tekstowi, a także poszerzeni jego kultury literackiej; negatywnym skutkiem może być przekonanie ucznia, że bez pomocy nauczyciela sobie nie poradzi

• Nauczyciel musi zdawać sobie sprawę, że kształcimy przyszłych czytelników, a nie literaturoznawców

• Ważne jest połączenie proponowanego modelu czytania z kształtowaniem umiejętności werbalizowania własnych przemyśleń; istotne są „ćwiczenia kontemplacji”, zajęcia prowadzone w ciszy, uczące skupienia i myślenia na zadany temat; uczniowie potrzebują też czasu; efektów takich poczynień nauczyciel zbadać nie może

• Aby nauczyciel miała wgląd w postępy uczniów, potrzebne są zajęcia, na których przemyślenia uczniów przybierają formę pisaną, utrwalającą drogę ich rozumienia. Powinny być poprzedzone wzorcowa interpretacją nauczyciela, który przedstawi uczniom możliwości refleksyjnego spotkania z tekstem

• Ciekawy i autentyczny monolog powinien, z jednej strony, uwolnić uczniów od błędnego przeświadczenia o istnieniu jakichś jedynie słusznych i obiektywnych prawd wpisanych w tekst, po drugie - zarazić przyjemnością tego typu wyzwań czy potyczek z tekstem; monolog nauczyciel z uczniami dzielącego się swoimi przygodami
  z literatura tez może działać nic nich motywująco

• Lekcja, przygotowująca uczniów do odbioru dzieła powinna rezygnować ze zbiorowego dochodzenia do określonego sensu; każdy indywidualnie powinien pracować nad tekstem z pomocniczymi pytaniami od nauczyciela, które pomagają uporządkowanie własnych refleksji

• Dwa modele spotkania z literaturą:

  • Szereg pytań do uczniów (patrz: kserówka); kolejnym etapem może być odczytanie końcowych wniosków bądź uporządkowanie relacji ze spotkania
    z tekstem – rozmowa o ich (nie)prawdopodobieństwie itp.

  • Drugi model zakłada postawę badawczą czytelnika, który dąży do odczytania intencji autorskiej. Uczy szacunku wobec cudzej mowy, kształci umiejętność uważnego wsłuchiwania się w to, co ktoś chce przekazać; wymaga od czytelnika (w przeciwieństwie do pierwszego) zastosowania pewnych procedur interpretacyjnych i przestrzegania ich w toku analizy; zastosowanie jakiejkolwiek metodologie musza akceptować fakt, że żadna z interpretacji nie będzie ta ostateczną, jedynie słuszną.

PROPOZYCJA SZKOLNEJ LEKTURY. UCZEŃ W ROLI POSZUKIWACZA SENSU TEKSTU
I „ROZUMIENIA SIEBIE SAMEGO PRZEZ TEKST” – WIESŁAW MYŚLIWSKI TRAKTAT O ŁUSKANIU FASOLI

• Jeszcze przed lekturą powieści – wprowadzi uczniów w klimat sprzyjający rozważaniom, refleksjom, przyjemnością – możemy spróbować skłonić ich do wejścia w role filozofia mówiącego o Rzeczach Naprawdę Wielkich (przeczytanie krótkich filozoficznych tekstów wielkich filozofów); zadaniem uczniów będzie napisanie takiego tekstu na wybrany przez siebie/nauczyciela temat; musi zawierać opis jakiegoś wydarzenia, ilustrującego ogólniejszą tezę, której odczytanie/ dostrzeżenie będzie zadanie całej klasy

• Omawianie tej książki powinno zacząć się od jej streszczeni; można poprosić uczniów, aby je napisali

• Rozmowę zacząć od kwestii niezrozumiałych, najciekawszych itp.

• Omówić tytuł (jakie budzi skojarzenia/ domysły? Czemu służy?); role rytuału (jakie zajęcia urastają do rangi rytuału? Czemu służą?); doświadczenia z przeszłości (W jakich okolicznościach wraca się do przeszłości? Po co?); monolog/rozmowa – rozmówca (Dlaczego to jest monolog? Kim jest drugi rozmówca?)

• Na koniec zastanowić się, w jaki sposób ww. kwestie wpłynęły na rozumienie całego dzieła; każdy może napisać, o czym jest ta powieść; jakie egzystencjalne i etyczne pytania stawia przed czytelnikiem

• Zachęcić uczniów do podzielenia się refleksją, co do niego ten tekst powiedział.