„Filozofia oświecenia” Zbigniew Drozdowicz
Oświecenie we Włoszech
Włochy w XVIII wieku
1. Sytuacja społeczna i życie umysłowe
Jak określa to Giuliano Procacci w „Historii Włochów” przez drugą połowę XVI i cały XVII wiek we Włoszech panowała stagnacja, zacofanie i kryzys. Poziom życia zdecydowanej większości ludności był nędzny. Pierwszym sygnałem poprawy pojawiły się po zakończeniu wojny o sukcesję hiszpańską (1713 r.) oraz podpisanie traktatów w Utrecht i Rastatt., ale dopiero zakończenie wojny o sukcesję austriacką dało Włochom pewną stabilizację
Oświecenie we Włoszech wpisuje się w pięćdziesięcioletni okres stabilizacji. Choć nie miało takiego zasięgu jak w Anglii czy we Francji to było parę ośrodków życia umysłowego. Wartość pierwszorzędną miały myśli niezależne od kościelnych autorytetów, ale zależne od zdolności poznawczej człowieka. W Wenecji upowszechnianie idei oświeceniowych odbywało się w wydawanych przez Kaspra Gozziego „Dziennikach Weneckich”, a później „Obserwatora Weneckiego”. Z Neapolem związany był Antonio Genovesi (autor „Listów akademickich” - w których postulował o rewolucje intelektualną i moralną), Ferdinando Galiani, Geatano Filanfieri (autor „Nauk prawodawstwa” - dzieła o międzynarodowej karierze). Niewielu zyskało sławę poza krajem, w tym kręgu był między innymi Pietro Verdi - założyciel, redaktor i autor czasopisma „Kawa”. W nauce zajmował się kwestiami ekonomicznymi („Medytacje nad ekonomią polityczną”), w zarządzie Mediolanu doprowadził do usprawnienia gospodarki i administracji.
Ograniczenia dla myśli oświeceniowej w tamtym czasie były znaczne, księgarze mogli otwierać paczki z zagranicy tylko w obecności policji ( w obawie przed rozpowszechnianiem zakazanych książek, między innymi Locke'a, Collinsa, Mandeville'a, Bolingbroke'a, Hume'a i innych). W ówczesnej Europie głównym cenzorem były instytucje kościelne, na półwyspie Apenińskim (przez bliskość głowy kościoła Katolickiego) obowiązki były gorliwie spełniane. W XVIII przypadło to głównie Jezuitą, którym już w latach '60 i '70 tego wieku postawiono wiele zarzutów i zakazano działalności. Stwierdzono, że mieszają się do spraw świeckich i pozostają w sporze z kościołem.
2. Przeciw Kościołowi
Najsurowszym krytykiem kościoła w tamtych czasach był Pietro Giannone, który miał znaczny udział we zachwianiu zaufania wobec Kościoła, wiary i dogmatów chrześcijańskich we Włoszech. W swojej „Historii politycznej Neapolu” zawiera on nie tylko zarys historii miasta, ale także oskarżenie kleru o przywłaszczenie sobie w nim władzy. Pisał, że „starał się wykazać jak Kościół za pomocą podstępu i intrygi przejął uprawnienia władzy świeckiej. Dzieło to zostało umieszczone na Indeksie Ksiąg Zakazanych, a jego twórca wykluczony ze wspólnoty. W jego kolejnym dziele „Trzy królestwa”, rozkłada dzieje ludzkości na trzy epoki. W pierwszej przedstawia starożytne ludy wraz z Żydami, w drugiej nakreśla czasy chrystusowe, w trzeciej pokazuje obraz ludzkości przekonanej do słów Chrystusa owocując rozciągnięciem władzy papieskiej. Schwytany i osądzony spędził ostatnie 12 lat swojego życia w więzieniu.
Nie było drugiego takiego krytyka chrześcijaństwa. W jego cieniu zostali Antonio Genocesi (autor „Lekcji handlu” gdzie wykazał, że podzielność kleru dzieli Europę), Pietro Bosini ( autor „Wolnej Italii” wykazuje, że zniewolenie jest efektem polityki papieskiej).
3. Nowatorzy
Krytyka chrześcijaństwa nie była nowa ( raczej osobistą odwagą ), robili to już Giordano Bruno i Gulio Cesare Panini. Nowatorzy funkcjonowali w mniej oficjalnym lub nieoficjalnym obiegu.
Wyjątkiem był Cesare Beccaria ( pochodził z Mediolanu), autor „O przestępstwach i karach” w którym próbował uchwycić źródło istniejących praw jako spadku po barbarzyńskich prawach ludów zdobywców. Według Beccaria stosowanie ich zależało wyłącznie od przesądów i humoru sędziów. Zaproponował gruntowną rewolucję prawa karnego: zakazanie tortur, zniesienie kary śmierci, stosowanie się zasadą możliwie największego dobra dla jak największej liczby obywateli. Twierdził, że życie w społeczeństwie to nieustanna walka ludzkich namiętności i tym trudniej zapanować nad krajem im jest większe.
Nowatorskie pomysły pojawiają się również u Francesco Mario Pagano, Vicenzo Russo, Giuseppe Marii Galanti oraz Francesco Longano. Nowatorskie pomysły pojawiły się również w sztuce. Carlo Goldoni, autor licznych utworów teatralnych, przemierzając całą Europę pisał w jednym sezonie po kilkanaście sztuk nadając commedia dell'arte bardziej realistyczny charakter.
Kontrowersyjną postacią był również Giovanni Giacomo Casanova, uwodziciel i rozpustnik, symbol rozwiązłości seksualnej. W „Historii mojego życia” opisuje jak bez majątku, ale ubrany jak arystokrata gościł na dworach imając się różnych zawodów.
4. Dziejopisarze
Próby pisania historii swojego narodu od nowa były popularne w epoce Oświecenia. Ich przedstawienia zapoczątkował już Piccolo Machiavelli (1469 - 1527 )„Historiami florenckimi” w których określił Florencję jako miejsce zepsute i zapowiedział, ze w swoim dziele opowie do jakich oszustw, chytrości i sztuczek uciekli się władcy, żołnierze i przywódcy. Podobne przesłanie miało dzieło „Historia Włoch” Francesco Guicciardiniego (1483 - 1540 ) przedstawiającego Toskanię jako kraju geniuszy podejmujących się różnego rodzaju zajęć. W XVIII linię historyków kontynuował Francesco Maria Ottieri autor „Historii wojen w Europie” podkreślający, że interesuje go tylko prawda (a jest ona taka, że każdego można za „coś” szanować, nawet barbarzyńców zza Alp tzn. Hiszpan, Francuzów i Niemców). W podobny sposób pisał Angelo Zabroni („Życie Włochów”), Giuliano B. Baldelli ( autor „Życia Boccaccia” - utwór zyskał sławę za swój moralizatorski ton).
Wielu dziejopisarzy było również w Mediolanie. Najbardziej znanym był Ludovico Antonio Muratori ( autor „Roczników włoskich”), do młodszego pokolenia należał Georgio Giulini („pamiętniki”), Angelo Fumagali oraz do najmłodszego Carlo Rossini (autor „Histori Mediolanu”).
Kilku dziejopisarzy miała również Sycylia: Giovanni Ewangelista Di Blasi ( autor „Historii Królestwa Sycylii”), Vincenzo Galio ( autor „Problemów historycznych, krytycznych i politycznych Sycyli”). Ważną postacią jest Roberto Gregorio ( autor Rozważań nad historią Sycylii” gdzie opisuje między innymi jakie były w różnych epokach instytucje władzy publicznej, rozwój prawa itp. Godny odnotowania jest również Piccolo Palameri autor „Sumy historii Sycylii” gdzie pojawiają się akcenty antyfeudalne. W pierwszej połowie XIX galerię sycylijskich historyków dopełnił Demenico Sciena autor „Szkicu historycznego i politycznego o konstytucji Królestwa Sycylii do roku 1816”.
Indywidualności
1. Giambattista Vico ( 1668 -1744 )
Vico znany jest przede wszystkim za jego „Naukę nową”. Pochodził z niezamożnej rodziny jednak szanującej wartości intelektualne. Studiował samodzielnie historię i filozofię, później zrobił doktorat z prawa. W 1699 otrzymał stanowisko profesora retoryki na Uniwersytecie w Neapolu. Pierwszym jego dziełem filozoficznym było „O najstarszej wiedzy Włochów odczytanej ze źródeł języka łacińskiego”. Które na początku miało składać się z 3 części (metafizyki, filozofii przyrody i etyki), ale krytyka pierwszej części spowodowała, że projekt upadł. Rozprawy „O jednej zasadzie i jednym celu prawa powszechnego” i „O stałym elemencie prawa” stanowiły zapowiedz „Nauki nowej”, która została niedoceniona.
Vico w swej młodości należał neapolitańskich kartezjańczyków, pod koniec XVII zaczął jednak zgłaszać swoje wątpliwości wobec filozofii Kartezjusza. Doszło do tego, że zakwestionował samo „cogito ergo sum”. Pokazuje, że kryterium prawdy nie powinna być jasność i wyrazistość lecz konfrontacja myśli z światem: „prawda i fakt wzajemnie na siebie oddziałują, przechodząc jedno w drugie”. Vico proponuje zamiast dualizmu „coś w rodzaju spirytualistycznego monizmu, który prowadzi do podobnych rezultatów, co monizm materialistyczny”. Jednak większa część „Nauki nowej” poświęcona jest kwestiom historycznym, wynika z niej, że dokonujące się zmiany mają „uniwersalny” cel i sens. Wskazuje trzy fazy nazwane epokami, „Były to epoki: bogów, bohaterów i ludzi”. Wskazuje na różnice w języku żyjących w tych trzech epokach. Vico podpisuje się jednak pod myślą oświeceniową, że rozwój i postęp ludzki polega na przechodzeniu od form niższych do wyższych, nie tylko po względem intelektualnym, ale również moralnym, obyczajowym, prawnym, politycznym, religijnym i innym.
2. Ludovico Antonio Muratori (1672 - 1750)
Mediolański ksiądz, bibliotekarz i archiwista, autor „Starożytności włoskich w wiekach średnich”, „Roczników włoskich” oraz traktatów „O szczęściu powszechnym”.
Muratori szczególną uwagę zwraca na wojny prowadzone na terenie Włoch, stwierdza nawet, że stały się one chlebem powszednim. Pisał również o obojętności władców na cierpienia zwykłych ludzi, za przykład podaje papieża Aleksandra III który walcząc z siłami króla niemieckiego doprowadził do sytuacji gdzie głównymi ofiarami zostali mieszkańcy Włoch. Jego sympatie stoją jednak po stronie Kościoła i duchowieństwa. Pisze o przywiązaniu do chrześcijańskich wartości i etosów (zwłaszcza miłości do bliźniego), które jego zdaniem mogą uczynić szczęśliwym społeczeństwo ludzkie. Potępia zbyt dużą ilość świąt, procesji, świętych misji, bowiem odwracają uwagę biednych ludzi od pracy i obracają się na ogromną niekorzyść tych najbardziej potrzebujących. Zdaniem V. Titone, Muratori może być uznawany za prekursora Risorgimento.
3. Vincenzo Cuoco (1770 - 1823)
Filozofujący historyk, ukończył studia w Neapolu i wykonywał zawód adwokata. Próbował uzyskać jakąś posadę urzędniczą po zajęciu Neapolu przez Francje, za co został skazany na 20 lat wygnania po uwolnieniu się Włoch od Francji. Zamieszkał w Mediolanie gdzie pisał w „Redattore cisalpino”, później został redaktorem naczelnym „Giornale italiano”.
Po zwycięstwie Napoleona nad wojskami austriackimi otrzymał stanowisko Sacro Real Consilio w Neapolu.
Najbardziej uwikłany w ówczesną politykę jest jego „Szkic historyczny”, w którym nie jest tak krytyczny wobec tych, którzy doprowadzili do wybuchu rewolucji francuskiej. Próbował wytłumaczyć te wydarzenia obiektywnymi warunkami, np. życie religijne we Francji powstało wiele różnych sekt, a we Włoszech, z braku „energii moralnej”, fanatyzmu czy ducha buntu, nie (co nie było do końca prawdą).
Pisząc o zdaniach prawodawców stwierdza, że ich głównym celem powinno być sprawianie aby naród czół się szczęśliwy. Prawa powinny odwoływać się do regionalnych wzorców. We „Fragmentach listów do Vincenzio Russo” (trzecim) przedstawia propozycje ustroju nazwanego „despotyzmem prawa” (prawa konstytucyjnego) którego realizatorami powinny być władze miejskie oraz oświecony monarcha. Cuoco był za zlikwidowaniem klasy średniej nazywając ją „pasożytami królestwa”
Program edukacyjny Cuoco zawierał postulat równouprawnienia kobiet i mężczyzn, wprowadzenie bezpłatnego szkolnictwa publicznego (na szczeblu podstawowym) oraz uniezależnienia go od Kościoła.
Generalnie Cuoco uznaje się za jedną z większych indywidualności włoskiego Oświecenia i za prekursora włoskiego Risorgimento.