POWSTANIE ZSRR
ZSRR - skrót nazwy: Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, w skrócie Związek Radziecki lub Związek Sowiecki) - państwo komunistyczne w Europie wschodniej i północnej oraz północnej i środkowej Azji. Obejmowało obszar od Morza Bałtyckiego i Czarnego do Pacyfiku. Państwo to istniało od 30 grudnia 1922 do 8 grudnia 1991.
O utworzeniu państwa i jego nazwie zadecydowały władze Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) w 1921 roku i w nazwie tej nie ma żadnego odniesienia do geografii, ani do tradycji narodów je zamieszkujących. Dlatego często unikano oficjalnej nazwy, używając innych określeń: Sowiety, Bolszewia a nawet Rosja W roku 1917 miała miejsce w Rosji Wielka Rewolucja Bolszewicka, w wyniku której władzę w Rosji przejmują Bolszewicy. Jednak pierwsze lata ich panowania nie są dla nich łatwe, gdyż silnie działa opozycja. Bolszewicy nie miale jeszcze wystarczająco scentralizowanego systemy sprawowania władzy, więc utworzyły się obozy przeciwnie nastawione do rządów Lenina. Biali chcieli stanu sprzed 1917 roku. Również państwa Ententy postanowiły zainterweniować w nowo tworzącej się komunistycznej Rosji. Sytuacja w Rosji jest bardzo ciężka - nowa władza nie zostaje uznana - od 1917 roku wybucha wojna domowa między bolszewikami, a białymi, prowadząca jedynie do pogłębienia kryzysu i doprowadzenia do śmierci tysięcy ludzi. Na wsi panuje samowola, chłopi ograbiają reszki nieokradzionych posiadłości, całkowita utrata kontroli nad strukturą społeczną wsi. Z zakładów przemysłowych usunięto niemal całkowicie starą, do świadczoną kadrę, co spowodowało spadek w produkcji. Załamała się też predykcja rolna i przemysłowa. Rynek wewnętrzny zanika niemal całkowicie. W nowym państwie zapanował totalny chaos. Sytuacja przemysłu jest równie katastrofalna jak wsi - produkcja spada.
Komuniści zdołali jednak wygrać wojnę domową i udało im się doprowadzić do całkowitego uzależnienie kraju od swoich rządów. Niemal natychmiast, bo w 1920 roku wprowadzają komunizm wojenny, który odbije swoje piętno na całej historii powstającego wówczas Związku Radzieckiego, oraz ukarze podwaliny systemu jaki nastąpi w ZSRR. Pierwszym etapem wprowadzania komunizmu wojennego była całkowita centralizacja wszystkich gałęzi przemysłu, zniesienie własności prywatnej. Ludność byłą zaopatrywana przez reglamentację. W ramach nowego systemu wycofano pieniądze z obieg - uznając je za zbędne w czystym ideologicznie socjalistycznym państwie. Problem wsi rozwiązano poprzez wprowadzenie monopolu zbożowego państwa - chłop musiał całe zboże oddać państwu (nie mając zezwolenia na pozostawienie dla siebie ziarna ani na następnoroczny siew, ani na przetrwanie). Ponadto nie mogą sprzedać zboża na własną rękę. chłopi stali się darmową siłą produkcyjną wsi. Komuniści wprowadzili również powszechny obowiązek pracy - zgodnie z hasłami: "kto nie pracuje, ten nie je". Komunizm wojenny miał przyjąć głownie sprawującym władzę, dając im zupełnie wolną rękę i możliwość absolutnego zarządzania dobrami kraju. Miał umożliwić utrzymanie władzy bolszewickiej.
Komunizm wojenny doprowadził również do wielu skutków ubocznych. Po wprowadzeniu monopolu państwa na zboża, na wsiach zapanował straszliwy głód. Produkcja rolna spadła do poziomu 13% produkcji z 1913 roku. W przemyśle produkcja spada o 90%. Miliony ludzi ginie śmierć głodową - szczególnie na Ukrainie, Zakałkaziu i na Powołżu. Jednak władza bolszewicka dopięła swego. Nastąpiło wzmocnienie partii bolszewickiej oraz budowanie jej dyktatury. Przewaga partii nad Radami Delegatów Robotniczych jest już bardzo widoczna. Krótko mówić Rady nie mają nic do powiedzenia. Bolszewicy przejmują władzę w hasłach demokratyzacji. Bolszewicy mieli w rękach stałą armię zamiast "uzbrojonego ludu". Natomiast zamiast sędziów ludowych powołano aparat Czeka ogólno rosyjska Nadzorcza Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem.
Ludziom brakowało wszystkiego - pożywienia, towarów pierwszego użytku, paliwa. Przestał działać transport, ludzie marzli w ciemnych i zimnych pomieszczeniach. Polityka Komunizmu Wojennego, która wtedy była przeprowadzana nie dawała ludziom tzw. " napędu" zachęcającego i stymulującego chęć do pracy, a tym samym wydajność pracownika. Pracownicy nie widzieli sensu dobrze i wydajnie pracować- otrzymywali najmniejsze datki- nie w pieniądzach, lecz od dwóch ( rzadko)- 0,5 pajdy chleba trochę soli i czasem masło- najczęściej dawano wymierzoną ilość ziaren pszenicy, kukurydzy lub żyta. Chłopi także nie chcieli pracować ponad miarę . Głód i ubóstwo ludności nie były jedyną przyczyną zmiany polityki socjalnej - Bolszewicy za wszelką cenę chcieli utrzymać władzę w rękach. A przez głód pracownicy fabryk uciekali na wieś, by być bliżej ziemi ( co dawało szanse na przetrwanie trudnego okresu), dopełniali rzędy chłopów i przestawali być proletariuszami. Na początku lat dwudziestych liczba pracowników w przemyśle w porównanie do roku 1913, przed I Wojną światową zmalała dwukrotnie- im mniej robotników, tym mniej stronników u bolszewików. .
Liczba powstań na wsi rosła. Chłopi zdobyli Czarnoziemie, zlewisko Wołgi, Północny Kaukaz, Syberie. Największe wystąpienie przeciwko radzieckiej władzy przygotowała Taganska gubernia ( tzw. Antonoszina).W niektórych rejonach trzeba było małpa wprowadzić wojsko do stłumienia rewolty, lecz wojsko także składało się w 90 % z chłopów, więc coraz trudniej było je utrzymać w ryzach.
W 1921 roku dochodzi do wybuchy szeregu powstań, szczególnie chłopskich. Chłopi nie chcieli oddawać zboża, chcą władzy dla Rad, a nie dla partii.
Polityka komunizmu wojennego pozwoliła odnieść sukces jedynie na frontach wojny domowej - rezultaty gospodarcze katastrofalne dla państwa - rekwizycja żywnościowa (zboża, trzoda), spowodowała spadek produkcji rolnej, a w dalszej konsekwencji głód. Powstania chłopskie ogarniały cały kraj - przeciw nim wysyłano oddziały wojska. Należało coś uczynić, aby zabiec totalnej klęsce bolszewików. wtedy zrodził się pomysł NEPu. .
NEP
NEP - akronim utworzony od rosyjskich słów Nowaja ekonomiczeskaja politika (Nowa Polityka Ekonomiczna) określający zmianę podejścia reżimu sowieckiego do własności prywatnej w gospodarce. Została wprowadzona przez Lenina w 1921 roku, jako jedno z działań mających stłumić narastające niezadowolenie społeczne z powodu tragicznej sytuacji gospodarczej.
NEP był częściowym powrotem do gospodarki rynkowej, jednak podstawowe dziedziny przemysłu pozostały nadal własnością państwa. Odwołano zasady komunizmu wojennego: zniesiono system państwowego rozdzielnia towarów i przywrócono normalny rynek towarowo-pieniężny, obowiązkowe dostawy towarów rolnych zastąpiono podatkiem żywnościowym, zezwolono na własność prywatną w tych gałęziach, które znajdowały się poza państwowym monopolem, w przemyśle państwowym wprowadzono pewne liberalne zasady.
Posunięcia te przyniosły bardzo szybko ożywienie gospodarcze, odrodzenie handlu i rynku, wzrost produkcji rolnej i przemysłowej oraz stabilizacje finansową państwa. Wszystko to sprzyjało likwidacji zniszczeń wojennych, poprawie gospodarki i postrzegania ZSRR zagranicą - zwiedzione pozorną normalizacją kraje Zachodniej Europy zniosły blokadę gospodarczą ZSRR.
Zgodnie z konstytucją z grudnia 1922 r. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) był państwem demokratycznym o charakterze federalnym. Cesarstwo Rosyjskie obejmowało niegdyś niemal 50 różnych narodowości i bolszewicy musieli rozwiązać problem, jak uporządkować ich stosunki z nową władzą, a jednocześnie zahamować tendencje separatystyczne. Lenin zdecydował się na zasadę federalizmu (zapożyczoną zresztą z ustroju Stanów Zjednoczonych). Regiony o silnych odrębnościach narodowych i historycznych otrzymały status republik związkowych; do 1930 r. istniało ich siedem. Podporządkowano im pozostałe terytoria, które tworzyły niższe organizacyjnie republiki autonomiczne, obwody autonomiczne i okręgi narodowościowe. Największą republiką była Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka. Każda republika posiadała własne organy administracyjne i pewną samodzielność w sprawach wewnętrznych. Ustrój Związku Radzieckiego opierał się, zgodnie z konstytucją, na radach (ros. sowiety) i to one miały stanowić podstawowe organa władzy. Rady robotnicze i chłopskie wybierały delegatów na Zjazd Rad, który z kolei wybierał najwyższy organ władzy - Wszechzwiązkowy Centralny Komitet Wykonawczy. Ten wyłaniał Radę Komisarzy Ludowych, czyli rząd federalny. Praw wyborczych nie otrzymali "wyzyskiwacze", czyli byli arystokraci, fabrykanci, kupcy, właściciele ziemscy itp.
Rzeczywista władza w Związku Radzieckim należała jednak nie do organów państwowych, lecz spoczywała w rękach jedynej partii (monopartii) - Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików), przemianowanej w 1925 r. na Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię (bolszewików). Tę jej szczególną, "kierowniczą" rolę sankcjonowała także konstytucja z 1922 r. Partię budowano według sformułowanych przez Lenina jeszcze w 1903 r. zasad tzw. centralizmu demokratycznego. Struktura partii była ściśle hierarchiczna i zarządzanie nią odbywało się odgórnie za pomocą dyrektyw. Początkowo istniała możliwość dość swobodnej działalności partyjnej, ale rychło Lenin uznał to za zagrożenie dla systemu komunistycznego. W 1921 r. zakazano więc "działalności frakcyjnej". Praktycznie jedynym decydentem pozostawał do swojej śmierci Lenin, a podstawowym instrumentem władzy - aparat partyjny i nomenklatura. Największą władzę skupiało Biuro Polityczne Komitetu Centralnego partii (tzw. Politbiuro). Decydowało ono o składzie Rady Komisarzy Ludowych, ustalało listy wyborcze w wyborach do Zjazdu Rad i wpływało na wyłanianie Wszechzwiązkowego Centralnego Komitetu Wykonawczego. W konsekwencji instytucje państwowe, samorządowe i związkowe pełniły jedynie funkcje fasadowe. Wszelkie znaczenie utraciły rady, a zasady parlamentaryzmu nie były przestrzegane (pogwałcenie zasady wolnych wyborów, faktyczne wyłanianie rządu przez Biuro Polityczne).
ZSRR w czasach Stalina
Już przed śmiercią pierwszego przywódcy radzieckiego Włodzimierza Lenina szefowie partii komunistycznej zaczęli rywalizować ze sobą o władzę .Kontrola nad partią znaczyła bowiem kontrolę nad państwem, które choć obszarowo ogromne było zniszczone przez wojny i zacofane gospodarczo. W 1923 Józef Stalin sekretarz generalny partii komunistycznej wszedł w układy z Zinowiewem(Czołowy działacz ruchu bolszewickiego) i Kamieniewem e celu wyeliminowania błyskotliwego i potencjalnego dla nich groźnego przywódcy, Lwa Trockiego.W 1925 roku Stalin znalazł nowych współpracowników w Bucharinie i Rykowie odsuwając Zinowiewa i Kamieniewa. Wreszcie w 1929 roku Stalin wyeliminował dawnych sojuszników i został niekwestionowanym przywódcą ZSRR .
Prawdziwe nazwisko Stalina brzmiało Józef Dżugaszwili. „Stalin” to pseudonim .który przyjął on jako działacz rewolucyjny .Stalin urodził się w biednej, skromnej rodzinie z pochodzenia był Gruzinem(Gruzja należała wtedy do posiadłości kaukaskich carskiej Rosji) W szkole przykościelnej nauczył się mówić płynnie po rosyjsku a następnie wysłano go do seminarium duchownego .Jednak na Stalinie duże wrażenie wywarły socjalistyczne pisma i idee ,które krążyły nawet po seminarium i w 1899 roku został on stamtąd wydalony .Natychmiast skontaktował się z rewolucjonistami i spędził wiele lat jako agitator rewolucyjny, często pozbawiany wolności przez policję carską.
Po wstąpieniu do partii bolszewickiej( później przemianowaną na komunistyczną ).Stalin został w 1912 roku członkiem jej Komitetu Centralnego .W rewolucji październikowej 1917 roku, która wyniosła komunistów do władzy odegrał niewielką rolę(co potem ukrywano) ,ale wyróżniał się dynamizmem później w czasie wojny domowej. W roku 1922 awansował ze stanowiska komisarza (ministra) do spraw narodowości na sekretarza generalnego partii komunistycznej .To stanowisko dawało mu klucz do władzy, pozwalając kontrolować poszczególne komitety partyjne i promować w nich popleczników. Sytuacja ta pozwoliła Stalinowi osiągnąć wiele zwycięstw nad politycznymi rywalami w latach dwudziestych.
Walki wewnętrzne w partii miały charakter czysto polityczny ,nie były starciami na śmierć i życie. Komuniści jakkolwiek brutalni w traktowaniu przeciwników partii, powstrzymywali się od zabijania swoich towarzyszy. Takie konflikty miały często charakter prywatnej walki i wpływy ,ale posiadały także aspekt ideologiczny , każdą grupa bowiem odpowiadała się za odmienna strategią działania . Z czysto ideologicznego punktu widzenia najważniejszy był konflikt między Stalinem a Trockim .Trocki opierał się na tradycyjnej doktrynie marsistowskiej twierdząc ,że w zacofanym ,wyizolowanym politycznie ZSRR nie może powstać społeczeństwo socjalistyczne. Należy po prostu wytrwać , próbując rozszerzyć rewolucję na cały świat po czym państwa uprzemysłowione miałyby udzielić Rosjanom koniecznej pomocy. Stalin jednak był przekonany, e ze względu na niepowodzenie ruchów rewolucyjnych w Europie po I wojnie światowej ZSRR może i musi iśc własną drogą. Jego hasło o „budowaniu socjalizmu w jednym kraju” było trudne do uzasadnienia na gruncie marksizmu, znalazło jednak pozytywny oddźwięk przemawiając do nowego młodego pokolenia działaczy ,których Stalin zachęcał do wstępowania do partii, Z pomocą propagandy Stalin zdołał zmobilizować energię społeczeństwa radzieckiego wywołując falę autentycznego entuzjazmu dla „budowy socjalizmu” .
Okrucieństwa kolektywizacji
Dlatego też ,gdy wprowadzono w życie program kolektywizacji, chłopi często stawiali opór a próby jego przełamania doprowadziły do strasznego w skutkach konfliktu podczas którego niesławą o kryła się szczególnie radziecka tajna policja. Wielu chłopów zginęło a miliony zostały zesłane choć oficjalna wersja propagandowa głosiła, że opór stawiali głównie bogaci chłopi (tzw. kułacy) ,którzy starali się w ten sposób ochronić swe zdobyte oszustwem dobra. Chaos spowodowany przez kolektywizację doprowadził do straszliwej klęski głodu, której skutki pogłębiała jeszcze obojętność władz. Kolejne miliony mieszkańców wsi straciły życie . Dopiero po 1932 roku, gdy opór chłopstwa został ostatecznie złamany, wydawało się ,że sytuacja wraca do normy. Kolektywizacja nigdy jednak nie dała spodziewanych rezultatów. Pomimo ofiar poniesionych przez miliony ludzi w czasie prób narzucania „modernizacji” rolnictwo pozostało najsłabszym punktem gospodarki radzieckiej.
W roku 1934 wydawało się ,że najgorsze już minęło .ale w rzeczywistości miało ono dopiero nadejść . Zabójstwo jednego z czołowych komunistów Siergiejewa Kirowa w grudniu 1934 roku wywołało falę aresztowań i egzekucji na domniemanych sabotażystach, zdrajcach, szpiegach. Cała prawda o zabójstwie i czystkach , które po nim nastąpiły wciąż jest nieznana .Zbrodnia mogła zresztą być zaaranżowana przez samego Stalina ,aby wyeliminować rywala politycznego i zapewnić sobie wymówkę do bezwzględnego stłumienia wszelkiej rzeczywistej czy potencjalnej opozycji. Jeszcze w tym czasie bowiem Stalin musiał dzielić się władzą ze swymi współpracownikami z Komitetu Centralnego partii . Po okresie nazwanym później wielkim terrorem (osiągnął on szczytowe nasilenie w latach 1936-39 )dyktatura Stalina była już zupełnie przez nikogo nie kontrolowana, pomimo, że on sam usilnie pozował skromnego działacza partyjnego z fajeczką w ustach.
Czystki
Podczas wielkiego terroru tajna policja( od 1934 roku NKWD) aresztowała miliony ludzi. Wielu stracono, lecz jeszcze więcej rozsianych po całym kraju obozów pracy przymusowej (łagrów) , których sieć rozrosła się do monstrualnych rozmiarów. Porzucono zasady wewnętrznej partyjnej solidarności , szeregi partii zostały zdziesiątkowane. Wszyscy rywale Stalina- Zinowiew, Kamieniew Bucharin pojawili się jako oskarżeni w pokazowych procesach, przyznając się do nieprawdopodobnych przestępstw na przykład do wieloletniej działalności szpiegowskiej na rzecz obcych mocarstw. Wszyscy zostali straceni. Do zeznań zmuszano ich głownie za pomocą presji psychologicznej i gróźb pod adresem ich rodzin, lecz zapewne stosowano również przemoc psychiczną .
Wielki terror objął wszystkie grupy społeczeństwa radzieckiego .Ludzie powszechnie zachęcani byli do donosicielstwa. Bez względu na pierwotną przyczynę czystek ,w kraju zapanował rodzaj masowego szaleństwa ,porównywalny z klimatem średniowiecznego polowania na czarownice, dopiero w 1939 roku Stalin otrzymał nagonkę.
W tym czasie sytuacja w Europie stała się dramatyczna. Pomimo wzrastającego zagrożenia ze strony hitlerowskich Niemiec wzajemna niechęć i podejrzenia nie pozwalały na efektywną współpracę między ZSRR a Wielką Brytanią i Francją. W tym przypadku wina leżała nie tylko po stronie Stalina. Ostatecznie Stalin zdecydował się podpisać z Niemcami pakt o nieagresji mimo, że komunizm i faszyzm zawsze były uważane za śmiertelnych wrogów . W tajnym protokole do paktu Europa Wschodnia podzielona została na strefy interesów niemieckich i radzieckich, zgodnie z tymi postawieniami 17 września 1939 roku wojska radzieckie wkroczyły na wschodnie ziemie Polski a w roku 1940 ZSRR anektował państwa nadbałtyckie : Litwę ,Łotwę i Estonię. Związek Radziecki zagarnął także część terytorium Finlandii po wojnie radziecko-fińskiej (listopad 1939 marzec 1940) .Mimo radzieckiego zwycięstwa w tym konflikcie wojna pokazała słabość Armii Czerwonej ,która w czasie wielkich czystek straciła niemal cały korpus oficerski.
Choć wiadomo jak Hitler traktuje porozumienia z innymi państwami Stalina zaskoczył zajazd Niemców na ZSRR w czerwcu 1941 roku Brak natychmiastowej reakcji z jego strony stał się jedną z przyczyn straszliwych strat, których doznały armie radzieckie .Jednak później zachował zimną krew gdy Niemcy podeszli pod Moskwę nie opuszczając miasta wydał rozkaz o wprowadzeniu „taktyki spalonej ziemi”, która spowolniła z czasem postępy Niemców. Ostatecznie Stalin wyszedł z wojny jako zwycięski przywódca co potwierdziło jego nadludzki status w oczach narodu.
W końcowym okresie wojny wojska radzieckie kontrolowały całą Europę wschodnią co umożliwiło Stalinowi zainstalowanie w Polsce, Czechosłowacji i na Węgrzech i w innych państwach reżimów komunistycznych .Gdy komuniści wygrali wojnę domową w Chinach Stalin stał się przywódcą dużego bloku państw komunistycznych. Przywódcy mocarstw zachodnich stali się w stosunku do Stalina nieufni a ich obawy potwierdzone jego brutalnym stłumieniem ruchów wolnościowych w Europie Wschodniej doprowadziły do rozłamu w gronie byłych sojuszników co ostatecznie zapoczątkowało „zimną wojnę”
Podejrzliwość
Powojenna odbudowa ZSRR była długim bolesnym procesem .W tym czasie Stalin stał się wręcz obsesyjnie podejrzliwy nasyłając tajna policję między innymi na Żydów oraz żołnierzy Armii czerwonej ,którzy jak sądził mogli zostać skażeni obcym burżuazyjnym myśleniem. Odrodzenie się w ZSRR terroru na pełną skalę wydawało się być kwestią czasu ,ale 5 marca 1953 roku Stalin zmarł. Jeden z największych tyranów w historii był opłakiwany i czczony przez miliony radzieckich obywateli jako „Wielki Wódz i Nauczyciel”