Koncepcje etyczne w ujęciu
klasycznym (1)
W klasycznym ujęciu ze względu na
kryterium oceny wartości czynu odróżnić
możemy:
• etykę dzielności (cnoty; usposobienia),
• etykę deontologiczną (powinności)
• etykę konsekwencjalistyczną (skutków,
odpowiedzialności).
Etyka dzielności w poszukiwaniu reguł postępowania, którymi
powinniśmy się kierować w działaniu, wskazuje - w pierwszej
kolejności - na cnotę, a nie na dobro, obowiązek, prawo czy rozum.
Cnota jest przy tym rozumiana jako cecha charakteru zasługująca na
podziw, posiadanie jej sprawia, że jesteśmy lepsi albo moralnie albo
intelektualnie, albo w prowadzeniu jakichś spraw szczególnych.
Dzielność jest pewnym nastawieniem, a nawet swoistym przyzwyczajeniem
do zwracania się ku dobrom najwyższego rzędu.
„Dzielny jest mianowicie ten, i tylko ten, kto działa sprawnie w sprawie
godziwej. Celowość, energia i ekonomiczność na usługach niecnego
zamiaru nie tylko nie wystarczają do uzasadnienia dodatniej oceny
moralnej za całość działania, lecz, przeciwnie, wzmagają negatywny
jego charakter” (Kotarbiński).
Etyka deontologiczna oparta jest na pojęciu obowiązku, słuszności albo
prawa. Zgodnie z tym stanowiskiem czyn jest etycznie dobry dlatego,
że stanowi wypełnienie obowiązku, prawa (kantyzm). Kryterium
oceny moralnej zawarte jest w czynach niezależnie od ich
konsekwencji. Opiera się na sądach powinnościowych (a więc nie to,
co jest, ale co być powinno). Odwołuje się do świadomości moralnej
człowieka.
Jej zwolennicy uważają, że istnieją obiektywne normy postępowania,
które określają nasze obowiązki, w świetle który możemy ocenić
ludzkie zachowanie. Mniej ważne są dla nich wewnętrzne nastawienie
lub dążenie do szczęścia - każdy z nas powinien po prostu trzymać się
zasad i czynić, co do niego należy.
Człowiek nie tworzy wartości, lecz je odczytuje i w związku z tym
przeżywa powinność moralną. Imperatyw moralny jest podstawowym
czynnikiem kształtującym moralność ludzkiego działania.
Imperatyw kategoryczny
Immanuel Kant starał się zbudować etykę, która nie opierałaby się na
żadnej teorii bytu (wierze w Boga, materializmie czy naturalizmie), lecz
byłaby prostą analizą wspólnych wszystkim ludziom form poznania w
zakresie moralności. Poszukując wspólnej wszystkim ludziom formy
umysłu praktycznego, która odpowiada za ich wybory moralne, Kant
doszedł do wniosku, że można ją sformułować w jednym zdaniu jako
jego słynny bezwarunkowy nakaz moralny - imperatyw kategoryczny:
"Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem
chcieć, żeby stała się powszechnym prawem" - cytat z książki "Uzasadnienie metafizyki moralności" I.Kanta.
Kant dodał później jeszcze jedną formę umysłu praktycznego zwaną
zmysłem obowiązku. Zmysł obowiązku jest, zdaniem Kanta, narzucany
ludziom w procesie wychowania i wynika z miejsca, jakie przyszło nam
zajmować w społeczeństwie. Można by go krótko streścić w formie
imperatywu obowiązku:
Czyń to, co wynika z Twoich społecznych powinności, a nie to, na co masz
aktualnie ochotę.
Koncepcje etyczne w ujęciu
klasycznym (4)
Etyka konsekwencjalistyczna (konsekwencjalizm) głosi, że wartość czynu
bierze się w pełni z wartości jego konsekwencji. Zgodnie z tym
stanowiskiem, żaden czyn nie jest dobry lub zły sam w sobie, a jedynie
ze względu na konsekwencje, jakie za sobą pociąga.
Konsekwencjalistyczny charakter ma etyka utylitarystyczna (czyn jest
moralnie dobry, jeśli maksymalizuje użyteczność społeczności; im
więcej beneficjentów, tym lepiej).
Chcąc zatem ocenić, czy pewna decyzja będzie etycznie słuszna, czy nie,
należy wziąć pod uwagę wszystko, co z niej prawdopodobnie wyniknie i
co będzie posiadać jakąś określoną wartość, tzn. będzie pewnym dobrem
albo pewnym złem. Słuszny jest sposób postępowania, z którego wynika
więcej dobra aniżeli zła, lub też - jak uściślają niektórzy - więcej dobra
albo mniej zła, niż wynikłoby z postępowania w którykolwiek inny z
możliwych sposobów, wchodzących w rachubę w danej sytuacji.
Jak uprawiać etykę?
Można wyróżnić kilka sposobów uprawiania etyki:
• moralizowanie - przekonywanie ludzi za pomocą rozmaitych form
perswazji, aby w większym stopniu kierowali się motywami poza
osobistymi,
• racjonalizowanie - wymyślanie przekonujących uzasadnień
dotyczących tego, co faktycznie się dzieje oraz co ludzie uważają za
etyczne i wreszcie
• formułowanie szlachetnych celów, wyprowadzanych z określonej
wizji świata, człowieka i społeczeństwa.
Niewątpliwie moralizowanie oraz nakreślanie etycznych celów działań
psychologów jest pociągające, ale mało skuteczne, zaś uzasadnianie
praktyki wydaje się praktyczne, ale i cyniczne.
Jak propagować etykę?
Można wyróżnić kilka sposobów promowania etyki:
• propagowanie dobrych wzorów i "budujących przykładów".
• stanowcze potępianie nieetycznych zachowań. Przewidziane w
kodeksach etycznych sankcje dyscyplinarne obejmują wymiar od nagany
aż po wykluczenie z grona członków organizacji. Konieczny jest pewnego
rodzaju ostracyzm w środowisku. Osoby postępujące nieetycznie muszą
wiedzieć, że znalezienie przy z taką opinią będzie trudne.
• treningi wrażliwości etycznej. Pracujemy wyłącznie na budujących
przykładach z życia wziętych. Opierając dyskusję czy ćwiczenia
treningowe na budujących przykładach lub stawiając uczestników
warsztatów w trudnych etycznie sytuacjach, trenujemy zachowania
określane jako etyczne.
Nie wystarczy więc tylko pisać o etycznym kontekście psychologii - podejmowa- nie
moralnej odpowiedzialności za swoje działania powinno być stałym ele- mentem
badań i praktyki psychologicznej, a pewnie i pozostałych działań psychologa.