1. Doktryna polskiego odrodzenia

Polska doktryna polityczna ukształtowała się jako naturalny efekt przezwyciężania rozdrobnienia feudalnego i powstania zjednoczonej monarchii stanowej. Duży wpływ na rozwój polskiej świadomości narodowej wywarł też szerzący się od czasów Jagiełły ruch husycki oraz walki z zakonem krzyżackim.

Świadomość narodowa tworzyła punkt wyjścia dla nowych wyobrażeń o integralności terytorialnej i suwerenności państwa. Umacniała ona przekonanie o naturalnej jedności wszystkich ziem etnicznych, zjednoczonych w Koronie Królestwa.

Ideologia wzmocnienia władzy królewskiej. Program wzmocnienia władzy króla głosił Jan Ostroróg, wybitny humanista, autor Memoriału o poprawie Rzeczypospolitej. Ostroróg należał do "młodej" magnaterii (był wojewodą poznańskim) i w popieraniu króla oraz średniej szlachty widział możliwość osłabienia pozycji starych rodów, skupionych wówczas u boku kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. Ostroróg mówił więc o królu jako twórcy prawa. Żądał współdziałania sejmu z monarchą, optymistycznie wyobrażając sobie efekty tego współdziałania. Podkreślał niezależność monarchy od czynników zewnętrznych.

Ostro występował przeciwko wszelkim formom zależności od papiestwa, sprzeciwiał się wysyłaniu annat do Rzymu, domagał się zniesienia prawa apelacji do kurii od wyroków sądów duchownych, zobowiązywał polskie duchowieństwo do ponoszenia kosztów utrzymania państwa.

Znacznie dalej w swych sympatiach dla absolutyzmu szedł Filip Buonaccorsi, zwany Kallimachem, emigrant włoski, pełniący na dworze polskim funkcję sekretarza królewskiego. W swych Radach dla Jana Olbrachta domagał się obalenia przywilejów szlacheckich i kościelnych, rozbudowy skarbu królews­kiego oraz silnego rządu z królem na czele. Monarcha miał załatwiać ważne sprawy państwowe tylko wespół z radą tajną. Proponował usunięcie biskupów, z senatu oraz roztoczenie kontroli nad klerem. Mocnym wsparciem dla absolutnego władcy miały być skarbce miast, których mieszkańcy mieli też cieszyć się szczególną protekcją tronu.

Program egzekucji praw. Zbliżenie między szlachtą a królem, widoczne u schyłku XV w., kiedy to szlachta gotowa była przymknąć oko na praktykę osobistych rządów Kazimierza Jagiellończyka, ustąpiło już za panowania Jana Olbrachta.

Średnioszlachecki program z połowy XVIw,. przyjął nazwę programu egzekucji praw. Szyld był konserwatywny - chodziło o wyegzekwowanie praw i obyczajów, które znajdują się w konstytucjach i są dobre, tyle że nie wykonywane.

Program polityczny obozu egzekucyjnego łączył w całość dwa hasła: Nihil novi (nic nowego bez nas, czyli udział w stanowieniu praw) z hasłem silnego rządu. Zasada silnego rządu nie oznaczała już teraz silnego króla. Król reprezentuje w państ­wie monarchię, senat - arystokrację, zaś izba poselska - demokrację.

Ale egzekucjoniści nie kładli znaku równości między trzema "sejmującymi stana­mi". Punkt ciężkości spoczywa w izbie poselskiej, która jest najważniejszym politycznym stanem królestwa - oczyszczona z elementów magnackich i miesz­czańskich, reprezentuje stan pośredni, kontrolujący dwa pozostałe stany, będący wędzidłem na króla i możnych oraz tamą dla zuchwało­ści plebsu. Izba jest też najbardziej predestynowana do trzymania steru władzy.

Program egzekucjonistów był programem antykrólewskim, ale także programem antymagnackim.

Domagano się więc egzekucji dóbr- tj. odebrania magnatom królewszczyzn nadanych przez królów nieprawnie (po 1504 r.). Dobra te miały wrócić do skarbu państwa i przynieść ulgi w podatkach nakładanych na dobra dziedziczne szlachty.

Żądano kodyfikacji prawa. Opowiadano się za unowocześnieniem procedury sądowej i ograniczeniem mocy praw obcych. Domagano się reformy urzędów.

Nie brakowało też w programie egzekucyjnym treści antyklerykalnych. Najważniejszym w tej dziedzinie postulatem były żądania opodatkowania duchowieństwa, sekularyzacja dóbr kościelnych oraz ograniczenia właściwości sądów duchownych. Podtrzymywali egzekucjoniści dawniejsze głosy o przeprowadzenie skutecznego uniezależnienia się od papiestwa oraz o poddanie kleru władzy państwowej.

Obok tych postępowych postulatów program egzekucyjny głosił też mniej szczytne hasła. Żądał zaostrzenia reżimu poddańczego w stosunku do chłopów oraz utwierdzał dyskryminację prawną mieszczaństwa.

Frycz Modrzewski - napisał „O poprawie Rzeczypospolitej” - dzieło zyskało duży rozgłos na Zachodzie i doczekało się rychło wielu przekładów.

Największą jego zasługą było sformułowanie idei złagodzenia przedziałów stanowych i pewnej demokratyzacji zreformowanego państwa, a także reformy kościoła polskiego. Patrzył na stosunki polskie z wyżyn realisty.

Modrzewski przeprowadził ostrą i wnikliwą krytykę stosunków społecznych w kraju.

Wziął w obronę chłopa. Protestował przeciwko nadmiernej pańszczyź­nie, powątpiewał w celowość utrzymywania poddaństwa. Domagał się dla chłopa ochrony prawnej, opiekę nad nim chciał powierzyć państwu. Postulował ochronę chłopskiego stanu posiadania i żądał zrównania główszczyzny chłopskiej z karą za mężobójstwo wyznaczoną na szlachcica.

Wystąpił też w obronie mieszczan.

Przeciwstawiając się złotej wolności, proponował wzmocnienie władzy króla. Monarcha miał stać na czele państwa, miał być jego sternikiem, jego władza miała być największa. Miał być też arbitrem nad stanami, twórcą obywatelskiej zgody i równowagi społecznej i politycznej. Do niego miał należeć decyujący udział w tworzeniu prawa.

Domagał się kodyfikacji praw.

Piotr Powęski (Skarga) autor Kazań sejmowych. Potępiał politykę szlachty. Dał przejmujący obraz warcholstwa i swawoli szlacheckiej. Nawoływał do reformy w duchu centralizmu i absolutyzmu. Chciał znieść izbę poselską w sejmie. Całą władzę zwierzchnią powierzał królowi; ten z kolei miał ją dzielić z możnowładztwem skupionym w senacie. Żądał od monarchy zgniecenia reformacji i ugruntowania nietolerancji religijnej.

---