Doktryny odrodzenia. Ratio Status. Utopie.
Odrodzenie wyrażało świat zmieniony przez postęp gospodarki i techniki. Symbolizowało przewrót w pojęciach religijnych i renesans w kulturze duchowej. Było tożsame z humanizmem. Wiek XVI to postęp gospodarczy, rodziły się elementy wczesnego kapitalizmu, rozwój gospodarki towarowej na większą skalę - rozkwit miast i związków miast. Wzrastała ilość ludności żyjącej z pracy pozarolniczej - handel, rzemiosło, pobieranie zysków stało się godne natury człowieka. Bogate mieszczaństwo potrzebowało sprzymierzeńca w walce ze szlachtą - był nim monarcha który potrzebował pieniędzy na wojsko.
Odrodzenie dokonało rehabilitacji filozofii praktycznej, poparło badania nad etyką, astronomią, fizyką, ekonomią i polityką. W renesansie odkryto na nowo całe bogactwo starożytności, do czego w znaczący sposób przyczynili się Arabowie. To oni zajmowali się przepisywaniem ksiąg starożytnych. Wydobyto z zapomnienia stare pomniki kultury pogańskiej, wrócono do wyobrażeń dawnych Greków i Rzymian, wskrzeszono tę dziedzictwo ksiąg biblijnych i z pietyzmem docierano do „czystego słowa” Chrystusa i proroków. Dziedzictwu kultury antycznej nadawano nowe treści. Wielkie odkrycia geograficzne, odkrycia w fizyce, medycynie czy astronomii torowały drogę do przeświadczenia, że Bóg stworzył świat dla człowieka, że przyroda może być człowiekowi posłuszna.
Odrodzenie nie odrzuciło religii ale zgłaszało kategoryczny protest przeciwko tradycji kościelnej. Programem epoki stał się powrót do czystego słowa bożego, do religii naturalnej. Stwierdzono, że tylko Pismo Święte głosi prawdę, a wszystko co narosło wokół Pisma mija się z nią, brał tez górę pogląd, że każdy może sam poznać prawdę słów Chrystusa. Człowiek bowiem to indywiduum, które samo może dokonać interpretacji słowa bożego.- indywidualizm. Niepotrzebne są nakazy, odgórne dyrektywy wydawane przez Kościół jego urzędników i wszelkich apostołów. Zbędny jest rozbudowany aparat kościelny uprawiający świecki sposoby wyzysku - zbędny tez jest majątek duchowieństwa, annaty, dziesięciny i inne świadczenia. Wyrazem tego przewrotu była reformacja.
Hasłem humanizmu stała się maksyma Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce (łac. homo sum: humani nil a me alienum puto.).
Rozwinęła się działalność uniwersytetów. Coraz bardziej zaznaczał się kryzys społeczeństwa stanowego, opartego na zależności feudalnej. Człowiek XVI stulecia jest głęboko wierzący ale przede wszystkim ufa sobie.
Do rozwoju idei humanistycznej w Europie przyczynili się przede wszystkim drukarze i wynalezienie przez Gutenberga druku w 1450 r. Drukarnie pracowały wydając przede wszystkim dzieła humanistów. Dzięki nim idee humanistyczne rozpowszechniły się po całej Europie. Najwybitniejsi przedstawicieli humanizmu działali w Niemczech, we Francji i w Anglii. Humanizm europejski miał charakter elitarny. Nie miał dużego zasięgu oddziaływania w Europie. Dzieła humanizmu znane były tylko wybitnym jednostkom, a nie całemu społeczeństwu
Do najwybitniejszych przedstawicieli humanistycznych zaliczamy Erazma z Rotterdamu, Niccola Machiavellego, Tomasza Morusa, Jeana Bodina. Niccolo Machiavelli i Tomasz Morus podjęli studium nad człowiekiem, nad człowiekiem, który żyje w konkretnej rzeczywistości, w konkretnym społeczeństwie i którego to społeczeństwo kształtuje. W odróżnieniu od myślicieli średniowiecza Niccolo Machiavelli i Tomasz Morus nie próbowali robić komentarzy do dzieł Arystotelesa, ale podjęli wysiłek przeanalizowania aktualnej sytuacji społecznej człowieka.
Thomas More (Morus) podjął próbę odpowiedzi na pytanie jak można doprowadzić do zmiany stosunków społecznych. Największym dziełem Thomasa More była "Utopia". W "Utopii" Tomasz Morus podjął krytykę stosunków społecznych, które panowały w Anglii. Podstawą zła jest istnienie własności prywatnej. More protestował przeciwko sytuacji w jakiej znalazła się Anglia po wojnie Dwóch Róż - rozwój wczesnokapitalistycznego układu. Niepokoił go upadek morale społeczeństwa, oburzał absolutyzm ustroju.
Przeciwieństwem tego był ustrój jaki odkrył żeglarz Rafael Hitlodeo (ten co plecie bajdy) na wyspie Utopii. Następnie ukazuje idealną wyspę Utopię czyli miejsce, którego nie ma. Utopia to państwo, w którym nie istnieje własność prywatna. Społeczeństwo nie jest tam podzielone na klasy. Komunizm mieszkańców wyraża się w rygorystycznym przestrzeganiu równości. Mimo to Utopia zna niewolników - rekrutują się oni z jeńców wojennych i przestępców i są przeznaczani do ciężkich i przykrych prac. Wszyscy uczestniczą w produkcji. Nie ma w państwie elementów nie produkcyjnych. Do takich elementów Morus zalicza żołnierzy, bankierów, służbę, ludzi żyjących z renty i bandytów. Wyprodukowane dobra ulegają podziałowi według zasady: każdemu według potrzeb. Nie znają pieniądza bo wszystkie potrzeby (umiarkowane) zaspokaja państwo. Nadmiernie pazernych skazuje na niewolę. Dzień pracy trwa tylko 6 godzin. Ustrój jest hierarchiczny a zarazem jest demokratyczny. Podstawą społeczeństwa jest rodzina. Każde 30 rodzin corocznie wybiera swoich urzędników (filarchów), oni zaś wybierają spośród siebie swoich szefów (protofilarchów). Na czele stoi książę wybrany z grona 4 kandydatów wysuniętych przez lud na zgromadzeniu filarchów i protofilarchów. Książę ma władzę dożywotnią ale w przypadku ujawnienia skłonności do tyranii może być usunięty. Wolny czas Utopianie poświęcają nauce. Społeczeństwo cieszy się także szeroką tolerancją religijną, wojny zdarzają się rzadko. Utopia jest państwem praworządnym - praw jest niewiele i są proste. W ten sposób Thomas More stworzył podstawy socjalizmu utopijnego. Socjalizm utopijny próbował później przejąć poglądy More uważając, że można stworzyć takie społeczeństwo.
Dzieło More zapoczątkowało drukowanie licznych utopii. Najgłośniejsze to „Państwo Słońca” Tomaso Campanella i „Nowa Atlantyda” Francisa Bacona.
„Państwo Słońca” Tomasza Campanelli
Autor powstałego w 1602 r. Dzieła o tym tytule, Tomasz Campanella (1568-1639), jest zupełnie odmienną od Morusa postacią. Campanella, od swych młodych lat członek Zakonu Dominikanów, w niezwykle radykalny sposób rozwija swą koncepcję idealnego państwa. Być może nie bez wpływu na taki kształt jego utopii miały okoliczności jej powstania (została napisana w czasie jego w sumie 27-letniego pobytu w lochach neapolitańskich), a także wpływy naturalistycznego filozofa Bernardyna Telesio (1509-1588) oraz maga i okultysty Giovanniego Babtisty della Porta (1535-1615). Swoje idealne państwo umieszcza Campanella na rozległym wzgórzu na pewnej wyspie (jest nią Cejlon) i określa jako „La Citta del Sole” - Państwo Słońca. Utwór ma, jak w przypadku dzieła Morusa, formę dialogu pomiędzy Wielkim Mistrzem Zakonnym a przybyłym z podróży na morza południowe genueńskim admirałem. To właśnie ten ostatni roztacza przed swoim interlokutorem, a tym samym przed czytelnikami, obraz idealnego państwa.
Jego struktura zdaje się odzwierciedlać głębokie przekonanie Campanelli, iż religia chrześcijańska, jeżeli tylko uwolnić ją od wszelkich nadużyć, jest najprawdziwsza ze wszystkich i z tego też względu powinna dominować w całym świecie. Nic więc dziwnego, iż campanellowskie Państwo Słońca jest teokracją, w której zarówno świecka, jak i duchowa władza leży w ręku kapłanów. Obszar państwa podzielony jest na siedem koncentrycznych pierścieni, odpowiadających siedmiu planetom i przeciętych czterema biegnącymi przez cztery bramy w czterech kierunkach świata arteriami. Obok wspaniałych pałaców, tarasów i deptaków w centrum Państwa Słońca znajduje się wspaniała świątynia, na której kopule odzwierciedlony jest firmament, a na ołtarzu znajdują się dwie kule, symbolizujące ziemię i niebo. Mieszkańcy zdecydowali się prowadzić, jak to określa Campanella, życie filozoficzne, pod mądrym okiem Metafizykusa, zwanego także Hoh, bądź Sol. Wszystko jest poddane jego kontroli, a on sprawuje rządy z pomocą swoich trzech ministrów, Pola (będącego personifikacją władzy i odpowiadającego za sprawy wojny i pokoju), Sina (symbolizującego mądrość i odpowiadającego za obszar wszelkich sztuk i nauk) oraz Mora (będącego symbolem miłości i mającego pod swoją kuratelą sprawy prokreacji). Władza Sola jest dożywotnia, chyba, żeby zechciał ją wcześniej oddać komuś mądrzejszemu i bardziej odpowiedniemu.
Mieszkańcy Państwa Słońca żyją w dobrobycie i nie znają nudy, pracując na swoje utrzymanie, a także poddając swoje życie drobiazgowo określonym przez władców rygorom.
„Nowa Atlantyda” Franciszka Bacona
Anglia jest ojczyzną kolejnego autora utopijnego dzieła, Franciszka Bacona (1561-1626). Jak Morus, również Bacon miał poważne ambicje polityczne, piastując, jak jego wielki poprzednik, godność lorda - kanclerza. Gdy jednak w 1626 r. jego kariera została zniweczona przez skandal korupcyjny, Bacon poświęcił się całkowicie nauce. Jego „Instauratio magna”, a szczególnie druga część tego dzieła, „Organum scientiarum”, stała się czymś w rodzaju „Biblii nauk empirycznych”. To właśnie zabezpieczeniu zdobyczy ludzkiego rozumu i pełnemu rozwojowi wiedzy i techniki miało służyć idealne państwo, które Bacon umieścił również na wyspie, zwanej Bensalem, nadając mu nazwę Nowa Atlantyda. Powstała w 1624 r., czyli w ponad sto lat po „Utopii” wizja idealnego państwa nie została niestety przez Bacona ukończona, dlatego też można ją tylko do pewnego stopnia zestawiać z dwoma pozostałymi utworami. Wyciągnięte na podstawie zachowanego fragmentu wnioski będą zatem z góry naznaczone sposobem myślenia interpretatora.
Nowa Atlantyda to państwo, w którym naczelną zasadą jest niezłomna wiara w potęgę ludzkiego rozumu. To dzięki niemu człowiek może zapanować nad światem, ujarzmiając otaczającą go naturę. Ludzki geniusz gwarantuje, zdaniem Bacona, iż życie mieszkańców Nowej Atlantydy, oparte na rozumowych zasadach i wspomagane przez techniczne wynalazki, układa się w harmonijną całość. Dobrobyt i szczęśliwość Atlantowie zawdzięczają pracy elity, grupy naukowców, tworzących tzw. „Dom Salomona”. Ten swoisty instytut naukowy jest miejscem gromadzenia wszelkiej wiedzy. Opisywane drobiazgowo przez Bacona obszary badań i techniczne eksperymenty, a także muzea, uwieczniające wielkie umysły historii, robią ogromne wrażenie nie tylko na słuchających tych rewelacji bohaterach baconowskiej utopii, ale także na współczesnym czytelniku. „Dom Salomona” jest jednak nie tylko instytutem naukowym, ale pełni także funkcje religijne-państwowe zapewniając także niezbędny dla dobrobytu zakres izolacji Nowej Atlantydy od otaczającego świata. - Czy to jest ratio status? w moim tłumaczeniu chyba chodzi o „miejsce” rozumu w doktrynach tego okresu.
Wielu interpretatorów podkreśla zależność dzieł Campanelli i Bacona od „Utopii” Morusa, a także niewątpliwe ślady znajomości platońskiej „Politei” w dziełach całej trójki. Wszystkie trzy dzieła należą do typu tzw. „utopii miejsca” (niem. Utopien des Raumes) w odróżnieniu od powstałych później „utopii czasu” (niem. Zeitutopien).
Jednym z istotnych zagadnień w interpretacji tych dzieł jest pytanie o to, czy wszyscy trzej utopiści podzielali podziw i entuzjazm swoich fikcyjnych narratorów, opisujących kształt idealnego państwa. Niektórzy komentatorzy podkreślają, iż próba przenoszenia utopii w realia, nawet, jeżeli miałaby to być jedynie operacja myślowa, rzekomo całkowicie mija się z zamiarami autorów. Ich utopie nie miałyby być schematami dla racjonalnego działania, a jedynie impulsami mającymi zainicjować w czytelniku proces zmiany świadomości, prowadzący do odmiennego spojrzenia na otaczającą go rzeczywistość. Szczególnie miałoby się odnosić do „Utopii” Morusa. Idąc zapewne za opinią G. K. Chestertona niektórzy sądzą nawet, iż cale przedsięwzięcie Morusa nie było niczym innym, jak tylko ćwiczeniem filozoficznym, swoistą intelektualną grą i że cały utwór nie odzwierciedla politycznych poglądów Morusa.
Można jednak zadać pytanie odwrotne: czy takie wyjaśnienia nie są bardziej próbami swoistego „udomowienia” poglądów utopijnych i projekcjami współczesnych interpretatorów, niż odzwierciedleniem zamiaru autorów dzieł utopijnych? Szczególnie w odniesieniu do koncepcji Campanelli, w kontekście jego życiorysu, nie można mówić o braku woli urzeczywistnienia utopijnej wizji. Oczywiście próba łącznej analizy wszystkich trzech utworów niesie w sobie niebezpieczeństwo ulegania pokusie sztucznej harmonizacji, które niech będzie krytycznym korektywem poniższych dywagacji. Mimo tych zastrzeżeń przeprowadzona niejako z ponadczasowej perspektywy próba oceny podstaw, na których zostały zbudowane idealne państwa, nie jest pozbawiona zasadności, szczególnie wobec faktu, iż niektóre elementy utopijnych państw pojawiały się nie tylko w późniejszych literackich utopiach, ale także doczekały się historycznych prób urzeczywistnienia. Jednak nawet w przypadku, gdyby uznać renesansowe utopie jedynie za intelektualną grę, nic nie przeszkadza, aby wraz z Morusem, Campanellą i Baconem w nią zagrać. Zapytajmy więc: co by było, gdyby....?