Opóźnienia i zaburzenia rozwoju ruchowego dzieci utrudniające
rozpoczęcie nauki pisania
Pojecie fragmentarycznych deficytów rozwojowych
Większość dzieci rozwija się w ten sposób, że określonemu ich wiekowi odpowiada określony stan rozwoju fizycznego oraz psychoruchowego, Ponieważ różne umiejętności i sprawności, nabywane przez dziecko w poszczególnych latach jego życia, ściśle się ze sobą splatają, najczęściej statystycznie powtarzający się wzajemny ich układ nazywamy normalnym lub typowym. Dziecko o typowym układzie właściwości w zakresie rozwoju fizycznego, ruchowego oraz wszystkich sfer rozwoju psychiki nazywamy dzieckiem o rozwoju równomiernym lub harmonijnym.
Z doświadczenia wiemy, że istnieją dzieci, których ogólny rozwój, zarówno fizyczny, jak ruchowy i psychiczny, wykazuje przyspieszenie bądź opóźnienie w stosunku do wieku życia. Lata oddzielają nieraz faktyczny wiek dziecka, który można by mu przypisać nie tylko na drodze obserwacji, lecz również na podstawie szczegółowych badań lekarskich i psychologicznych. Jeśli młodsze wiekiem dziecko pod każdym względem wykazuje właściwości charakterystyczne dla dzieci starszych, wówczas mówimy, że tempo jego rozwoju jest globalnie przyspieszone.
O ogólnym opóźnieniu tempa rozwoju albo też o rozwoju globalnie opóźnionym będziemy mówić wówczas, gdy dziecko zbliża się pod każdym względem do dzieci reprezentujących rocznik młodszy.
O wiele częściej niż z rozwojem globalnie opóźnionym spotykamy się u dzieci z rozwojem opóźnionym częściowo. Tempo rozwoju tych dzieci jest wiec niejednakowe w różnych zakresach. Mówi się wtedy o zakłóceniach rytmu rozwojowego albo też o rozwoju nieharmonijnym czy nierównomiernym.
Badania przeprowadzone przez H. Spionek wykazały, że większość dzieci mających poważne trudności, zwłaszcza w czytaniu i pisaniu, mimo normalnego rozwoju umysłowego przejawia różnego rodzaju opóźnienia rozwoju psychoruchowego. Opóźnienia te - wprawdzie niewielkie i nie zawsze dostrzegalne - są jednak na tyle poważne, że uniemożliwiają dziecku prawidłowe wykonywanie czynności związanych z procesem uczenia się, zwłaszcza z opanowaniem umiejętności czytania i pisania. Ze względu na to, że opóźnienia rozwoju psychoruchowego dotyczą stosunkowo wąskiego zakresu i odnoszą się do funkcji elementarnych, zostały nazwane fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi. Należą do nich:
1) opóźnienia i zaburzenia rozwoju percepcji wzrokowej;
2) opóźnienia i zaburzenia rozwoju percepcji słuchowej;
3) opóźnienia i zaburzenia rozwoju percepcji kinestetyczno - ruchowej;
4) zaburzenia procesu lateralizacji.
Te nieprawidłowości rozwojowe mogą występować w sposób izolowany, mogą też obejmować kilka sfer funkcjonalnych. Współwystępowanie fragmentarycznych deficytów w kilku zakresach powoduje najpoważniejsze trudności w nauce szkolnej. Procesy myślenia są bowiem wówczas zakłócone na skutek nieprawidłowego spostrzegania i gorszego zapamiętywania.
Za miernik opóźnienia poszczególnych funkcji percepcyjno -motorycznych, H. Spionek przyjęła stosunek opóźnienia danej funkcji wyrażonego w latach do wieku życia dziecka i nazwała go wskaźnikiem fragmentarycznego deficytu rozwojowego - W. F. D. R. Wskaźnik fragmentarycznego deficytu rozwojowego poszczególnych funkcji oblicza się według wzoru:
W. F. D. R. = opóźnienie rozwoju funkcji ( wyrażone w latach ) :wiek życia.
Badający dziecko powinien wiec rozpoznać przy pomocy odpowiednich
testów, czy poziom rozwoju danej funkcji jest odpowiedni do wieku dziecka, czy też nie. Jeśli ma ono na przykład 6 lat, a wykonuje poszczególne zadania testu przewidziane zaledwie dla dziecka 4 - letniego, to znaczy, że opóźnienie rozwoju sięga dwu lat. W tym przypadku wskaźnik fragmentarycznego deficytu wynosi 0 , 33 i oznacza, zdaniem H. Spionek, konieczność stosowania ćwiczeń usprawniających, bez których dziecko nie przezwycięży trudności, jakie napotka w nauce.
Charakterystyka mikroobjawów zaburzeń rozwoju motorycznego
Już potoczna obserwacja wykazuje, iż poszczególne dzieci różnią się od siebie nie tylko właściwościami umysłu, uczuć, woli i charakteru, lecz również stopniem swojej sprawności ruchowej. Prócz dzieci rozwijających się prawidłowo pod względem ruchowym oraz takich, które wyróżniają się wyjątkową sprawnością fizyczna, istnieją dzieci o ruchach niezręcznych, które z wielkim trudem wykonują zadania łatwe i proste dla swych rówieśników.
W procesie rozwoju ruchowego u niektórych dzieci można zaobserwować różnego typu zaburzenia. Niektóre z nich są konsekwencją schorzeń lub też uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego. Ta grupa zaburzeń stanowi bezpośredni przedmiot zainteresowań neurologów. W wielu wypadkach jednak rozwój ruchowy dziecka odbiega od norm, mimo że neurologicznie nie można ustalić wyraźnych uszkodzeń w zakresie jego układu nerwowego. Dzieci te zarówno przez lekarzy, jak i pedagogów - traktowane są jako zdrowe.
Według H. Nartowskiej, najczęściej obserwowanymi odchyleniami w rozwoju ruchowym, które wymagają szczególnych usprawnień, są:
1) Niezręczność ruchowa całego ciała;
2) Niezręczność manualna.
Natomiast H. Spionek wyróżnia 3 grupy tzw. mikrozaburzeń rozwoju ruchowego:
I grupa mikroobjawów - obniżenie sprawności funkcjonalnej w obrębie pojedynczych aktów ruchowych;
II grupa mikroobjawów - zaburzenia melodii kinetycznej oraz koordynacji ruchowej;
III grupa mikroobjawów - obniżenie precyzji ruchów docelowych z jednoczesnym wzmożeniem psychoruchowego napędu .
Niezręczność ruchowa całego ciała
Niezręczność ruchowa całego ciała to fragmentaryczne opóźnienie rozwoju ruchowego, którego charakterystycznymi objawami są:
Niechęć do włączania się do zespołowych zabaw ruchowych. Próby naśladowania innych dzieci, gdy nikt nie widzi.
Ruchy mało płynne, nieskoordynowane, kanciaste, niezręczność w zabawach z piłką ( rzucanie, łapanie, kopanie).
Nienadążanie za innymi dziećmi w bieganiu. Trudności w bieganiu na palcach, nie zawsze występuje umiejętność maszerowania „ w nogę”.
Z trudem opanowana jest jazda na rowerze, wrotkach czy łyżwach..
Niezręczność manualna
Charakterystycznymi objawami na przełomie wieku przedszkolnego i szkolnego są:
Braki w umiejętności samoobsługi. Czynności codzienne ( mycie, ubieranie się, jedzenie) wykonywane są powoli i niezręcznie.
Nadmierne napięcie mięśniowe. Zbyt silny nacisk ołówka ( kredki, długopisu). Linie rysunku są grube, stad częste przedzieranie kartki, łamanie kredki. Ruchy ręki gwałtowne, mało płynne, często kanciaste również przy innych czynnościach, nie tylko rysowania. W rysunkach przeważają linie proste, pogrubione, rzadko występują linie faliste. Ruchy mało precyzyjne.
Za małe napięcie mięśniowe. Linie rysunku nikłe, często ledwo widoczne. Linie proste są nierówne, faliste. Przeważają rysunki drobne i małe. Brak siły do wycinania nożyczkami. Słaba chwytliwość palców, stad częste wypuszczanie przedmiotów z rąk.
Niewłaściwa koordynacja obu rąk, chętne posługiwanie się jedną ręką, druga raczej przeszkadza. Stad trudności przy zapinaniu guzików, wiązaniu sznurowadeł, ubieraniu lalki, wycinaniu, chwytaniu piłki.
Zaburzona szybkość ruchów rak, zwalnianie dla uzyskania dokładności, pogarszanie się precyzji przy przyspieszaniu.
Trudności w nabywaniu automatyzmów ruchowych, zwolnione nabywanie wprawy w czynnościach ruchowych.
Obniżenie sprawności funkcjonalnej w obrębie pojedynczych aktów ruchowych
W pierwszej grupie mikroobjawów zaburzenia rozwoju ruchowego H. Spionek wymienia obniżenie sprawności funkcjonalnej w obrębie pojedynczych aktów ruchowych. Przykładem zaburzeń ruchowych tego rodzaju jest wybiórcze upośledzenie niektórych ruchów chwytnych, np. chwytu pęsetkowego, powodujące niewłaściwe posługiwanie się przedmiotami codziennego użytku.
Trudność w przeciwstawieniu kciuka palcowi wskazującemu uniemożliwia dziecku również prawidłowe posługiwanie się ołówkiem i piórem, co z kolei obniża poziom graficzny jego rysunków i pisma.
Zaburzenia melodii kinetycznej oraz koordynacji ruchowej
Do drugiej grupy mikroobjawów zaburzeń rozwoju motorycznego należy zaszeregować wszelkie zaburzenia melodii kinetycznej oraz koordynacji ruchowej. Dziecko wykonuje poprawnie poszczególne akty ruchowe, nie potrafi ich jednak powiązać w harmonijną całość. U dzieci tych z dużym opóźnieniem wytwarzają się stereotypy oraz automatyzmy ruchowe. Odnosi się wrażenie, iż w tych przypadkach każda grupa mięsni pracuje jakby niezależnie od siebie. U jednych dzieci brak koordynacji ruchowej zaznacza się wyraźniej w zakresie czynności manualnych, u innych natomiast w zakresie lokomocji i utrzymania równowagi ciała przy różnych zmianach jego pozycji. Często w życiu codziennym określane bywają jako niezgrabne ruchowo, zwłaszcza gdy zaburzona jest koordynacja ruchów ich tułowia w stosunku do ruchów kończyn. Powoduje to szczególne trudności w zdobyciu takich umiejętności i sprawności sportowych, jak jazda na rowerze, na nartach, pływanie.
Zaburzenie melodii ruchów manualnych uniemożliwia natomiast dziecku osiągniecie w normalnym czasie odpowiedniego poziomu graficznego przede wszystkim w zakresie pisma, a także rysunków.
Obniżenie precyzji ruchów docelowych z jednoczesnym wzmożeniem
psychoruchowego napędu
Do trzeciej grupy mikroobjawów zaburzeń rozwoju ruchowego, według H. Spionek, zalicza się obniżenie precyzji ruchów docelowych z jednoczesnym wzmożeniem psychoruchowego napędu. Ruchom docelowym towarzyszą w tej grupie zaburzeń zazwyczaj współruchy oraz wzmożone napięcie mięśniowe.
Przyglądając się dziecku w czasie jego codziennej działalności - łatwo możemy zauważyć, ile energii zużywa ono na ruchy niepotrzebne. Owe ruchy towarzyszące ruchom docelowym określamy mianem współruchów. Zjawisko to jest - w pewnym nasileniu i zakresie oraz w określonych granicach wieku - zjawiskiem fizjologicznym. Do powszechnie znanych objawów tego rodzaju należy pomaganie sobie w pracy, wymagającej jedynie ruchów rak, ruchami tułowia, szyi, a nawet języka. Zachowanie takie u małych dzieci nie dziwi. Zbyt silnie zaznaczone i zbyt długo utrzymujące się współruchy wykraczają jednak poza granice tzw. normy i traktowane być muszą jako przejaw zaburzonego rozwoju dziecka. Współruchy potęgują się wyraźnie w sytuacjach trudnych, wymagających wysiłku i precyzji. Objaw ten może z jednej strony świadczyć o ogólnej nadmiernej pobudliwości nerwowej, bywa jednak często także symptomem zakłóceń rozwoju ruchowego.
Podobnie jak ruchy dziecka, tak samo i napięcie jego mięsni zmienia się wraz z wiekiem i ściśle jest związane z funkcjonowaniem układu nerwowego.
Dzieci o mikrozaburzeniach motorycznych charakteryzują się często tzw. paratonią, czyli wadliwie wzmożonym tonusem mięśniowym, który powoduje, iż dziecko nie może rozluźnić mięśni, niezaangażowanych w wykonywanej czynności. Dzieci takie są jakby stale napięte, a ruchy pozbawione naturalnej swobody sprawiają wrażenie sztywnych i kanciastych.
4