Można spotkać się z różnymi stanowiskami odnośnie kwestii, czy dzieci przewlekle chore oraz z zaburzeniami psychicznymi podlegają kształceniu specjalnemu czy nie.
W rozwiązanie problemu zaangażowani są m.in. Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka oraz Społeczny Rzecznik Praw Ucznia. Kwestia ta była też przedmiotem licznych interpelacji poselskich, na które odpowiadało Ministerstwo Edukacji Narodowej, niestety zdarzało się, że przyjmowało w tym zakresie stanowiska niespójne i rozbieżne. Sytuacja dzieci przewlekle chorych diametralnie zmieniła się po zaprezentowaniu stanowiska przez MEN w piśmie z dnia 24 września 2007 r. (DKZU-030-49/07/AU), które stanowiło uzasadnienie do wytycznych do Systemu Informacji Oświatowej. Ministerstwo przekonuje, że przepisy prawa oświatowego nie przewidują organizowania dzieciom przewlekle chorym kształcenia specjalnego, bowiem dzieciom z chorobami przewlekłymi i z zaburzeniami psychicznymi, którym stan zdrowia utrudnia lub uniemożliwia uczęszczanie do szkoły, system oświaty zapewnia możliwość realizowania obowiązku szkolnego w szkołach specjalnych zorganizowanych w zakładach opieki zdrowotnej, a także w formie indywidualnego nauczania. Innymi słowy MEN chce, aby dzieci z chorobami przewlekłymi oraz zaburzeniami psychicznymi chodziły przede wszystkim do szkół działających przy szpitalach i sanatoriach. Trudno oprzeć się wrażeniu, że ministerialni urzędnicy próbują dostosować prawo dotyczące kształcenia dzieci niepełnosprawnych do mało elastycznego SIO. Czy stanowisko MEN ma na pewno normatywne podstawy?
Zgodnie z art. 71b ust. 1 Ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (DzU z 2004 r., Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) kształceniem specjalnym obejmuje się dzieci i młodzież wymagające stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy. Kształcenie to może być prowadzone w formie nauki w szkołach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnych i ośrodkach. Stosownie do ust. 3 ww. artykułu opinie o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka oraz orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego albo indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego i indywidualnego nauczania, a także o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych organizowanych zgodnie z odrębnymi przepisami wydają zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych, w tym w poradniach specjalistycznych. Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego określa zalecane formy kształcenia specjalnego, z uwzględnieniem rodzaju niepełnosprawności, w tym stopnia upośledzenia umysłowego.
O tym, że szkoły specjalne organizuje się dla dzieci i młodzieży z chorobami przewlekłymi oraz z zaburzeniami psychicznymi, przesądza wprost § 2 ust. 1 pkt 10 i 11 Rozporządzenia z dnia 18 stycznia 2005 r. (DzU z 2005 r., Nr 19, poz. 166) MENiS w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w ośrodkach. Z punktu widzenia przepisów prawa nie ulega wątpliwości, że zespół orzekający działający w publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej może wydawać orzeczenia o potrzebie kształcenia w tym zakresie. Wyłączenie zawarte w § 2 ust. 3 ww. rozporządzenia dotyczy tylko organizacji oddziałów specjalnych w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych (i nie obejmuje oddziałów specjalnych zorganizowanych w zakładach opieki zdrowotnej).
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że brak jest podstawy prawnej do wydawania przez MEN oraz Kuratorium Oświaty wytycznych czy też zaleceń dotyczących wydawania orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego uczniom przewlekle chorym oraz z zaburzeniami psychicznymi, bowiem merytoryczna praca zespołów orzekających o potrzebie kształcenia specjalnego działających przy poradniach psychologiczno-pedagogicznych nie podlega nadzorowi pedagogicznemu, o którym mowa w art. 33 ustawy o systemie oświaty. Takiemu podejściu nie przeczy istotny fakt, że od orzeczenia zespołu przysługuje odwołanie do kuratora oświaty, o czym stanowi § 17 Rozporządzenia Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 18 września 2008 r. w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych (DzU z 2008 r., Nr 173, poz. 1072).
W mojej ocenie, jeśli MEN chce rzeczywiście pozbawić dzieci przewlekle chore oraz z zaburzeniami psychicznymi możliwości kształcenia w szkołach specjalnych, powinno zainicjować zmiany przedmiotowego aktu wykonawczego, a nie usiłować interpretować przepisy wbrew ich literalnemu brzmieniu, stosując pozanormatywną linię argumentacji.
Od kształcenia w szkołach specjalnych należy odróżnić kształcenie dzieci przewlekle chorych oraz z zaburzeniami psychicznymi w oddziałach integracyjnych przedszkoli i szkół ogólnodostępnych. Tutaj sprawa jest nieco bardziej skomplikowana. W mojej ocenie przepisy oświatowe, a w szczególności § 1 pkt 2 Rozporządzenia z dnia 18 stycznia 2005 r. MENiS w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych (DzU z 2005 r., Nr 19, poz. 167), dopuszczają przyjmowanie dzieci z chorobami przewlekłymi oraz z zaburzeniami psychicznymi do przedszkoli i szkół ogólnodostępnych z oddziałami integracyjnymi. Kluczowa dla rozstrzygnięcia omawianej kwestii jest próba zdefiniowania pojęcia niepełnosprawności, którego na próżno szukać na gruncie przepisów oświatowych. Nie ulega wątpliwości, że nie można posługiwać się w tym miejscu definicją zawartą w Ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DzU z 2008 r., Nr 14, poz. 92 z późn. zm.), która zawiera wyjaśnienie pojęcia niepełnosprawności dla celów w niej przewidzianych. Dodatkowo ustawa o rehabilitacji posługuje się pojęciem stopni niepełnosprawności, a przepisy oświatowe mówią o rodzaju niepełnosprawności. Wobec braku definicji legalnej można spróbować posiłkować się definicją niepełnosprawności zawartą w słowniku języka polskiego, która bardzo szeroko i elastycznie wyjaśnia to pojęcie: „niepełnosprawny – pozbawiony pełnej sprawności fizycznej lub psychicznej wskutek choroby, wypadku, wad wrodzonych itp.”.
Wobec powyższego za ucznia niepełnosprawnego w rozumieniu przepisów oświatowych (odnotować należy, że ustawa o systemie oświaty mówi o „dzieciach i młodzieży niepełnosprawnych”, a obok tego posługuje się pojęciem „ucznia niepełnosprawnego” – vide art. 1 ust. 5 i 5a ustawy) można uznać ucznia posiadającego orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane przez zespół orzekający działający w publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej. Innymi słowy, w mojej ocenie, dzieci przewlekle chore mogą również korzystać z edukacji w szkołach i klasach integracyjnych, jednakże dopiero na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Jednak każdy przypadek musi być rozpatrzony przez zespół orzekający indywidualnie. Warto zaznaczyć, że teza ta znalazła odzwierciedlenie w odpowiedzi z dnia 11 marca 2008 r. sekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej – z upoważnienia ministra – na interpelację nr 1397 poseł Joanny Fabisiak (SPS-023-1397/08) w sprawie przywrócenia kształcenia specjalnego dzieciom przewlekle chorym, z zaburzeniami psychicznymi i specyficznymi zaburzeniami rozwoju.
Niestety, w najbliższym czasie nie zanosi się na jednoznaczne rozstrzygnięcie przez ustawodawcę pewnych wątpliwości, które nasuwają się w związku z edukacją w szkołach i klasach integracyjnych uczniów niepełnosprawnych. Sejm na posiedzeniu w dniu 23 stycznia 2009 r. uchwalił ustawę o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw, która wprowadzając definicję niepełnosprawności sprzężonej, w dalszym ciągu pomija wyjaśnienie samego pojęcia niepełnosprawności.
Tomasz Lewicki – prawnik, specjalista z zakresu prawa oświatowego i prawa pracy, pracownik oświaty w samorządzie terytorialnym, nauczyciel przedmiotów prawniczych w zaocznej szkole policealnej.