KSZTAŁCNIE SPECJALNE DZIECI NIEWIDOMYCH I SLOBOWIDZĄCYCH

Następuje konieczność adaptacji metod, technik i środków nauczania do bezwzrokowego sposobu zdobywania doświadczenia, uczenia się.

Celem wychowania dzieci z uszkodzeniem wzroku jest ich wszechstronny i maksymalny rozwój oraz przystosowanie do życia w społeczeństwie

Cele rewalidacyjne:

-rozbudzanie aktywności ruchowej, ze szczególnym uwzględnieniem precyzyjnych ruchów palców, umiejętności poruszania się w przestrzeni otwartej i zamkniętej,

- nauczanie dzieci od urodzenia niewidomych gestów i określonych reakcji ruchowych ludzi widzących oraz ich sposobów zachowania się

- budzenie i rozwijanie dynamizmu poznawczego oraz aktywizacja i kształcenie pozostałych zmysłów

- zdobywanie umiejętności korzystania ze specjalnych urządzeń i środków dydaktycznych

- przygotowanie do możliwie pełnej niezależności życiowej, osobistej, zawodowej i społecznej

- kształtowanie postaw sprzyjających włączeniu się do życia i pracy wśród ludzi widzących

- uczenie odbioru kultury i uwrażliwienie na piękno

- budzenie pogrzeby dbania o swój estetyczny wygląd, harmonią ruchów i gestów, sposób wysławiania się

Do zadań szczegółowych należą:

1. Maksymalne fizyczne usprawnienie niewidomego przez podniesienie jego stanu zdrowotnego, higienicznego oraz wyćwiczenie sprawności motorycznych

2. Opanowanie umiejętności czytania i pisania systemem braila

3. Psychiczna adaptacja do życia bez wzroku przez adaptację skutków inwalidztwa

4. Opanowanie umiejętności samodzielnego poruszania się

5. Nauczanie samoobsługi i niektórych czynności gospodarczych

6. Kształcenie umiejętności korzystania z różnych pomocy technicznych kompensujących brak wzroku

7. Rozbudzanie i rozwijanie zainteresowań życiem kulturalnym, gospodarczym, społecznym i politycznym

8. Przygotowanie do pracy zawodowej

9. Przyswojenie środowiska rodzinnego i społecznego do współżycia i współpracy z niewidomymi i widzącymi.

W szkołach dla niewidomych zmianie ulegają te treści z programów szkół ogólnodostępnych, których zrozumienie wymaga bezpośredniego poznania wzrokowego oraz te, których realizacja związana jest z potrzebami uczniów niewidomych ich możliwościami fizycznymi, poziomem wysiłkowym.

Poza przedmiotami realizowanymi w szkole ogólnodostępnej w szkole specjalnej dla uczniów z defektem wzroku realizowane są dodatkowe przedmioty. W szkole dla niewidomych jest to przedmiot- orientacja przestrzenna i poruszanie się, który ma za zadanie:

- kształtowanie odpowiednich cech psychomotorycznych uczniów

- kształtowanie wyobrażeń przestrzennych

- kształtowanie umiejętności samodzielnego poruszania się w przestrzeni zamkniętej i otwartej, małej i dużej

- nauczenie wykonywania potrzebnych czynności związanych z życiem codziennym

Dodatkowym przedmiotem jest maszynopisanie w ramach, którego uczniowie mają uczyć się pisać na maszynie czarno drukowej metodą” ślepą” dziesięciopalcową

Dodatkowym przedmiotem jest też rewalidacja indywidualna. W ramach tego przedmiotu indywidualnie prowadzone są:

- ćwiczenia kompensacyjne i usprawniające

- zajęcia dydaktyczno- wyrównawcze

- redukcja zaburzeń motoryki

- gimnastyka korekcyjna.

WPŁYW USZKODZENIA WZROKU NA OSIĄGANIE DOJRZAŁOŚCI SZKOLNEJ

Osiągnięcie przez dzieci takiego stopnia rozwoju psychicznego, fizycznego i społecznego, aby były gotowe do podjęcia pracy szkolnej, określa się terminem dojrzałość szkolna.

Ogólna sprawność ruchowa całego ciała, pozwalająca na swobodne poruszanie się, bieganie, podskakiwanie, sprzyja dobremu samopoczuciu. Natomiast dziecko miało sprawne wyróżnia się niekorzystnie w grupie rówieśników i mimo wystarczających zdolności intelektualnych źle się czuje wśród ruchliwych i zręcznych kolegów.

Brak wzroku stwarza duże zagrożenie w dziedzinie rozwoju motorycznego, dlatego tez jednym z najważniejszych zadań wczesnej rehabilitacji jest wszechstronne stymulowanie aktywności ruchowej dziecka niewidomego.

Osiągnięcie zadowalającego poziomu sprawności motorycznej niewidomego dziecka, będącej jednym z najbardziej istotnych czynników jego powodzenia szkolnego, wymaga systematycznych ćwiczeń w zakresie podstawowych form ruchu, jak chód, bieg, skok, rzut, a także ćwiczeń w zakresie ogólnej koordynacji ruchów oraz koordynacji statycznej i dynamicznej.

Ćwiczenia biegu nastręczają o wiele więcej trudności. Muszą one być w większej mierze niż chód oparte na umiejętności oceny odległości, lepszej znajomości pokonywanej trasy, umiejętności kierowania się na cel oznaczony sygnałem dźwiękowym, wymagają dobrego poczucia równowagi oraz wyrabiania takich cech charaktery jak energia, śmiałość, odwaga.

Metoda nauczania ruchu powinna polegać na:

1. Dokładnym opisaniu słownym ćwiczeń

2. Wykonaniu ćwiczeń przez osobę dorosłą i umożliwieniu dziecku obserwacji dotykowej

3. Powtórzeniu ćwiczenia przez dziecko pod opieką korygującej osoby dorosłej.

Motorykę małą i duża oraz orientację przestrzenną ćwiczy się w przedszkolu w wielu codziennych zajęciach, grach zespołowych, zabawach ruchowych, ćwiczeniach na przyrządach, na zajęciach w ogródku przedszkolnym, na spacerze, wycieczkach.

Zajęcia z rytmiki mają bardzo duże znaczenie nie tylko dla rozwoju motoryki, kształtowania umiejętności kojarzenia bodźców słuchowych z dotykowo- ruchowymi, lecz także dla kształtowania estetyki gestu i harmonijnych ruchów całej sylwetki.

Nad samodzielnie poruszającym się dzieckiem trzeba stale czuwać, aby chronić przed niespodziewanym uderzeniem się lub zderzeniem z innymi biegnącymi czy też jadącymi na pojazdach dziećmi. Bolesne uderzenia czy skaleczenia mogą powodować urazy, które nawarstwiając się mogą najruchliwsze i najważniejsze dziecko zniechęcić do samodzielnego poruszania się.

Typowymi ćwiczeniami usprawniającymi dotykowe rozróżnienie jest klasyfikowanie rozmaitych przedmiotów według różnych cech, poczynając od przedmiotów dużych i bardzo się różniących od coraz mniejszych i coraz bardziej podobnych.

Dzieci bardzo lubią zabawy z klockiem- sześciopunktem i wykazują na tych zajęciach duże zainteresowanie, a tym samym chętnie wykonują wszelkie manipulacje, przeprowadzają obserwację dotykową i koncentrują uwagę. Budzenie w czasie zajęć tego rodzaju dodatnich motywacji stanowi bezpośrednie przygotowanie do nauki szkolnej.

Modelowanie powinno być częstym zajęciem niewidomego dziecka. Ta technika przestrzenna bardzo odpowiada stereo gnostycznemu sposobowi poznawania przedmiotów dotykiem i odtwarzania ich w ekspozycji plastycznej. „Ulepianki” stają się swoistym sprawdzianem, jak dzieci poznały przedmiot, czy uchwyciły kształt, najważniejsze elementy ich układ i proporcje.

Prace dzieci nie powinny być szybko niszczone, zwłaszcza te, za które dziecko otrzymało pochwałę i jest dumne, że ładnie coś wykonało. Dziecko niewidome, które nie ma wiary we własne siły i łatwo się zniechęca, przekonuje się, że późniejsze jego prace w porównaniu z wcześniej wykonanymi są o wiele lepsze.

Dzieci bardzo lubią modelowanie dowolne. Czasem rozpoczynając pracę nie wiedzą dokładnie, co to będzie.

Działalność plastyczna wpływa korzystnie na sferę emocjonalna, dając radość tworzenia i wyrażania. Ponadto uściśla wyobrażenia o przedmiotach i istotach żywych otaczających dziecko, rozwija myślenie i wyobraźnię, ćwiczy pamięć, uczy wytrwałości i dokładności pracy.

Dojrzałość emocjonalna i społeczna dziecka przejawia się w umiejętności nawiązywania przyjaznych kontaktów z rówieśnikami, umiejętności wspólnej zabawy, podporządkowania się regułom gry, wybierania określonych zabawek itp. Dojrzałość społeczna przejawia się także w chętnym podejmowaniu zadań, stosowaniu się do poleceń dorosłych, gotowości do podjęcia pracy w grupie.

Dojrzałość społeczna to także umiejętność przyswajania wartościowych wzorów zachowań, otwierania się na przekazywane wartości, podatność na budzenie zainteresowań, plastyczność w kształtowaniu pozytywnych postaw.

Dziecko dojrzałe społecznie łatwo rozstaje się z rodzicami ma przekonanie, że w nowym środowisku da sobie radę, z zaufaniem odnosi się do nauczycieli i kolegów, jest swobodnie, wierzy we własne siły i możliwości, co świadczy o jego równowadze emocjonalnej. Dzieci niedojrzałe społecznie mają trudności w adaptacji do nowego środowiska i nie umieją nawiązać kontaktu z dorosłymi oraz rówieśnikami.

Brak dojrzałości społecznej przejawia się również w niechęci do sytuacji zadaniowych.

Deprecjonująca postawa otoczenia udziela się niewidomemu dziecku i kształtuje poczucie mniejszej wartości.

Czynnikami kształtującymi rozwój emocjonalno- społeczny niewidomego dziecka są przede wszystkim: atmosfera środowiska rodzinnego, kontakty interpersonalne z rodzeństwem i rówieśnikami, warunki wzrastania w pierwszą grupę społeczna, którą stanowi oddział przedszkolny.

UKIERUNKOWANA AKTYWNOŚĆ POZNAWCZA

Dziecko powinno nie tylko posiadać wiedza o świecie, lecz wykazywać zainteresowanie nim, mieć motywację do poznawania budowy przedmiotów, ich funkcji i przeznaczenia, prawidłowo spostrzegać wzajemne zależności i układy.

Na dojrzałość umysłowa składa się prawidłowe rozumienie i opanowanie takich pojęć przestrzennych jak: dół, góra, pod, nad, za, na prawo, na lewo itp. oraz zdolność ujmowania i reprodukowania prostych kształtów. Z zakresu myślenia matematycznego dziecko powinno interesować się liczeniem, znać liczby i określać za ich pomocą zbiór oraz wykonywać najprostsze działania dodawania i odejmowania.

Z dojrzałością umysłową wiąże się także umiejętność wypowiadania swoich myśli, a tym samym także umiejętności wypowiadania swoich myśli, a tym samym operowanie określonym zasobem słów, prawidłowo używanych.

Dzieci, które nie umieją spostrzegać, koncentrować uwagi, które nie osiągnęły w procesach myślenia zdolności do analizy i syntezy, które mają ubogi zasób słów, nie znają dobrze ich znaczenia i nie potrafią przekazać swoich myśli w wypowiedzi słownej- mają w szkole istotne trudności w przyswajaniu materiału nauczania. A w kontaktach z kolegami mającymi duża łatwość wysławiania się i bogaty słownik stają się nie śmiałe, zahamowane i zamknięte.

U dzieci niewidomych bodźce monosensoryczne sygnalizujące określone przedmioty zaczynają się stopniowo przetwarzać w znaki i symbole oznaczające te przedmioty a także ich cechy u rozmaite relacje.

Mowa od początku odgrywa duża rolą w rozwoju procesów poznawczych. Dziecko zaczyna spostrzegać nie tylko za pośrednictwem zmysłów, ale także za pomocą mowy i to właśnie staje się podstawą rozwoju spostrzegania.

Pod koniec 2 roku życia dziecko operuje już na ogół 250-300 słowami. W tym czasie umie już chodzić, powinno być ruchliwe, zainteresowane tym, co się dookoła niego znajduje i dzieje. Podobnie jak dziecko widzące jest ono nastawione na odkrywanie świata.

Podstawowa zasada, obowiązującą do końca wieku przedszkolnego jest stałe podawanie dziecku do rak wszystkich przedmiotów znajdujących się w jego otoczenia.

Wiek 4-5 lat cechuje duże nasilenie pytań. Pytania dziecka odgrywają duża rolę w procesach jego rozwoju umysłowego, dlatego tez należy na nie cierpliwie, wyczerpująco, z uwzględnieniem poziomu dziecka, odpowiadać.

KOMPENSOWANIE BRAKU WZROKU W POZNAWANIU I UCZENIU SIĘ

Dziecko magazynuje przetworzoną informację i może ją przekazywać na zewnątrz, wyrażając swoje pojęcia poprzez mowę ruchy ciała. Gromadzone informacje stają się podstawą przyszłych skojarzeń z nowymi danymi, a wytworzone pojęcia mogą także stać się danymi, które wzmocnią myśli dziecka, jego słowa i działania za pomocą powtarzania i sprzężenia zwrotnego.

Ślepota nie zaburza funkcji poznawczych, bowiem układ przetwarzania i programowania danych a także zdolności ekspresywne( wyrażanie) są takie Dame jak u widzących.

Wobec braków wrażeń optycznych w jego skład wchodzą wrażenia dostarczane przez pozostałe zmysły, które obok swej normalnej funkcji odgrywają jeszcze rolą dodatkową, zastępczą. Im liczniejsze i bardziej różnorodne będą dane dostarczone przez te zmysły, tym pełniejsza będzie kompensacja, tym większa będzie adekwatność wyobrażeń, które utworzy dziecko po zinterpretowaniu i przetworzeniu otrzymanej informacji.

Brak informacji wzrokowej musi być skompensowana poprzez aktywność dotyku, słuchu i innych zmysłów. Podstawa uczenia się i nauczania niewidomych dzieci jest wypełnienie luk w ich wyobrażeniach przez stosowanie obserwacji dotykowej.

Niewidome dzieci na ogół dochodzą do własnego sposobu przeprowadzanie obserwacji dotykowej.

Rozwój czynności i operacji umysłowych dziecka w wieku przedszkolnym jest ściśle uzależniony od poznawanych treści. Jeśli są one dostępne w bezpośrednim kontakcie oraz interesujące, dziecko przyswaja je łatwiej i szybciej.

Poznanie świata przyrody, zwierząt, roślin zjawisk w ich naturalnym środowisku na tle lokalnego krajobrazu i pór roku stanowi jedno z podstawowych zadań przygotowania niewidomych dzieci do nauki szkolnej.

PISMO NIEWIDOMEGO DZIECKA:

Rodzice powinni zapoznać się z pismem, którym będzie się posługiwało ich dziecko, jak najszybciej. W historii wypukłego pisma niewidomych można wyróżnić dwa nurty jego rozwoju: pismo liniowe oparte na alfabecie łacińskim i pismo punktowe oparte na systemie innych znaków.

Wypukłe pismo Hauya było oparte na powiększonych literach alfabetu łacińskiego. Wysokość liter dochodziła niejednokrotnie do 22 mm.

Pismo Hauya zostało zmodyfikowane przez Kleina założyciela i dyrektora zakładu dla niewidomych w Wiedniu. Na podstawie obserwacji, że dotyk łatwiej ujmuje i odróżnia wypukłą linię przerywaną niż ciągłą zastosował on w podręcznikach dla niewidomych uczniów druk wypukły oparty na literach wykonanych linią punktową.

Trzecią odmianę wypukłego pisma opartego na alfabecie łacińskim tworzy Moon w 1847 r. w Anglii. Składało się ono z 8 znaków alfabetu łacińskiego o uproszczonym kształcie. W celu ułatwienia niewidomym korespondencji z widzącymi zostało wprowadzone w 1859r pismo płaskie Hebolda, który opracował w tym celu specjalna linijkę. Składała się ona z klatek, w których ołówkiem lub piórem pisało się drukowane litery ogólnie używanym alfabetem.

Genialnym wynalazcą pisma wypukłego był Ludwik Braille, który utracił wzrok całkowicie w 3 roku życia.

Znak pełny( tworzący), z którego pochodzą wszystkie inne znaki składa się z 6 punktów ułożonych w dwa pionowe szeregi. Całość każdego znaku nie przekracza pola dotyku czubka palca i jest postrzegana jednym aktem dotyku, bez konieczności wykonywania palcem ruchów z dołu do góry.

System pisma Braille’a składa się z 7 serii- 6 po 10 i 1-3 . Dwie pierwsze serie i połowa trzeciej zawierają znaki odpowiadające 25 literom alfabetu łacińskiego, które wspólne wszystkim językom posługującym się tym alfabetem. Druga część serii trzeciej i czwarta zawierają litery charakterystyczne dla danego języka, np. ą, ę, ć, ź. Pozostałe serie zawierają znaki interpunkcyjne i inne.

W Polsce teoretyczne podstawy nauki czytania i pisania systemem Braille’a opracowała Grzegorzewska w roku 1927 w rozprawce „ struktura psychiczna czytania wzrokowego i dotykowego” przeprowadziła ona psychologiczną analizę obydwóch składającym się z człony zmysłowego- odróżnienie i rozpoznanie kształtu liter oraz umysłowego ujmowanie treści, czyli rozumienie wyrazów zdań i całych fragmentów tekstu.

U osób rozpoczynających naukę czytania dotykowego ruchy mające na celu przesuwanie dłoni wzdłuż linii wypukłego tekstu udzielają się całemu ramieniu. Gdy nastąpi szybsze ujmowanie znaków, ruchy ograniczają się do przedramienia, które zatacza kręgi, mając łokieć, jako punkt oparcia. Po zapoznaniu się ze znaczkami także lewa ręka zaczyna brać udział w czytaniu, nie osiąga jednak lewa ręka zaczyna brać udział w czytaniu, nie osiąga jednak tej wprawy, co prawa. Udział obydwóch rąk w czytaniu jest różny u poszczególnych osób. Na ogół ręką sprawniejszą jest prawa. Mimo możliwości posługiwania się wszystkimi palcami przy czytania biorą przede wszystkim udział opuszki palca wskazującego i średniego. Dziecko odczytuje literę po literze, wyszukuje dla każdej z nich wartość dźwiękową i dla każdej wykonuje oddzielny akt motoryczny wymawiania. Dopiero na podstawie tych odrębnych aktów psychicznych powstaje dzięki kojarzeni właściwe czytanie wyrazowe.

Litera i sylaba są dla małego dziecka czymś abstrakcyjnym, trudnym do zrozumienia, obcym niebudzącym zainteresowania. Dziecko 6-7 letnie ujmuje zjawisko całościowo i początkowo nie jest zdolne do analizy.

Zgodnie z właściwością synkretycznego spostrzegania należy zacząć naukę od całych zdań, zdanie jest dla dziecka konkretniejsze od wyrazu, a wyraz konkretniejszy od sylaby i litery.

Metodę wyrazową w nauce czytania rozpowszechnił w naszym kraju Falski przyjmując w swoim elementarzu za punkt wyjścia słowo związane z przeżyciami dziecka. W stosowanej metodzie całościowej( globalnej) zgodnie z założeniami psychologicznymi punktem wyjścia są przeżycia dziecka, konkretne obserwacje i spostrzeżenia. Na tej podstawie tworzy się zdania, które następnie dzieli się na wyrazy a potem następuje analiza wyrazu i podział na sylaby i litery.

Dzieci czytając powinny dotykać palcami tego wyrazu, który wymawiają, aby prawidłowo łączyć obrazy: rzeczywisty, myślowy i słowno- symboliczny.

Małe dziecko ucząc się pisania za pomocą tabliczki napotyka 3 problemy:

1 w trakcie wykłuwania trudno mu znaleźć odpowiednie miejsce w polu 6- punktu

2 wykłuwanie wymaga odpowiedniego ustawienia dłoni i dłutka oraz jest czynnością męczącą.

3 litera napisana stanowi odwrotność czytanej.

Nowoczesną i łatwiejszą dla dziecka metodą jest rozpoczynanie nauki pisania na maszynie. Dziecko szybko się uczy kolejności naciskania klawiszy, uzyskując od razu po prawej stronie wypukłe litery i nie musi dokonywać myślowej i dotykowej Moni[pulsacji odwracania liter.

Wprowadzając naukę pisania na maszynie realizuje się podstawową zasadę pedagogiki- wybiera się metodę łatwiejszą dla dziecka, która pomoże szybciej i lepiej uzyskiwać zamierzony efekt.

Trudniejszym problemem jest dobre i trwale opanowanie techniki czytania pisma Braille’a osiągnięcie odpowiedniego tempa i płynności.

Świerczek: urządzenia tyflotechniczne wyposażone w monitory brajlowskie rozszerzają znacznie możliwości niewidomych. Stosowane w szkołach ułatwiają i przyśpieszają proces poznawczy. Służą również, jako narzędzie w pracy.

Dzięki współczesnej technice niewidomi mogą posługiwać się pismem płaskim- czarnym.

Aparatem pozwalającym niewidomym odczytywać pismo płaskiej jest Optacon. Przetwarza on obraz płaski pojedynczej litery na obraz wypukły. Czytający trzyma wskazujący palec jednej ręki na wibracyjnym ekranie dotykowym, utworzonym przez 144 drgające pionowo cieniutkie pręciki i odczytuje kolejne litery. Druga ręka prowadzi wzdłuż linii tekstu miniaturową kamerę, która rejestruje literę po literze przetwarzając ich kształty na impulsy elektryczne wprawiające w drgania pulsatory ekranu wibracyjnego.

Do najważniejszych przyczyn ograniczających tempo czytania należą:

1. W przypadku czytania Optaconem rozpoznania znaku dokonuje tylko jeden palec, natomiast osoby posługujące się biegle brajlem używają czytanie obu rąk.

2. W systemie brajla każdy znak jest jedna z 63 kombinacji w ramach 6 punktu, przy czym litery brajlowskie mają bardzo proste kształty. Jeśli chodzi o pismo drukowane to liczba znaków stosowana w różnych dziedzinach nauki jest praktycznie nieograniczona.

3. Te same litery drukowane mogą być różne, co do kształtu w zależności do kroju czcionki i rodzaju druku.

4. W czasie odczytywania Optaconem dokonujemy najczęściej powiększenia liter, dlatego nieznaczne ruchy ręki prowadzące kamerę wywołują duże zmiany na ekranie wibracyjnym tzn. zniekształcone litery.

W ostatnich latach zostały opracowane wersje Optaconu mówiącego. Znaki pisma płaskiego przetwarzane są na jednostki mowy. Problemem trudnym do rozwiązania za pomocą maszyny jest przetwarzanie ogromnej różnorodności kształtów litery pisma płaskiego i innych znaków na jednostki płaskie.