Wybrane zagadnienia rozwojowe
Zabawa jako szczególny przejaw aktywności dziecka.
Jak można ją wykorzystać w fizjoterapii i w psychologii.
Wydaje się ,że pojecie zabawy dla każdego z nas jest oczywiste niezależnie w jakim wieku jesteśmy. Jednak przyglądając się bliżej temu zagadnieniu okazuje się, że przy próbie definicji pojawia się nieco problemów.
Psychologowie zadają sobie pytanie :Co zawiera w sobie pojęcie „zabawy”?
Czy mówimy tylko o aktywności dziecięcej, czy włączamy także aktywność dorosłych np., gry towarzyskie, realizowanie własnych pasji, uprawianie sportu itp.
Wokół pojęcia „zabawy” jest wiele różnych teorii i pytań choć wydawałoby się, że jest to pojęcie oczywiste.
Kilka definicji zabawy.
Jest to najbardziej charakterystyczna cecha życia dziecka, która jest dla niego samą istotą i ciągłą nutą jego życia. Dziecko łaknie zabawy, bo zabawa zaspokaja jego pragnienie działania i poznawania rzeczywistości, W. Dyner( 1989)
Zabawa jest przejawem aktywności dziecka, na którą składa się wiele różnorodnych czynności i działań. Uważana jest za jeden z głównych rodzajów działalności człowieka, odgrywających istotną role w jego życiu, a szczególnie w dzieciństwie. (M.Prztacznik- Gierowska, G. Makieło- Jarża, 1985)
Termin zabawa odnosi się do każdej czynności, którą dziecko podejmuje dobrowolnie, bez przymusu z zewnątrz, dla własnej przyjemności, bez względu na końcowy rezultat.
Celem zabawy jest rozrywka, co w znaczący sposób różni ją od pracy. ( K. Taborowska (1966)
Teorie zabawy ( ujęcie historyczne)
Teoria nadmiaru energii ( Fryderyk Schiller, Herbert Spencer) . Teoria ta odnosi się do nauk biologicznych, opiera się na obserwacji.
Zwierzęta wysoko zorganizowane, a więc przede wszystkim ludzie, zaspakajają bez trudu wszystkie elementarne potrzeby życiowe, a nagromadzony nadmiar sił witalnych wyładowują w zabawach.
Szczególnie dużo mają energii młode osobniki, które nie muszą walczyć o byt.
( teoria ta nie wyjaśnia dlaczego nadmiar energii jest wyładowywany w zabawie, a nie w jakiejś innej działalności)
Teoria wytchnienia ( Schaller i Lazarus), przeciwstawna do poprzedniej.
Teoria ta głosi, że zabawa jest formą aktywnego wypoczynku, regeneracji sił, odprężenia po pracy.
Teoria ta nie wyjaśnia jednak zabaw dzieci, które bawią się w różnych sytuacjach, najlepiej bawią się jednak kiedy nie są zmęczone.
Teoria atawizmu (Stanley Hall)
Uważa on, że w zabawie dzieci pojawiają się kolejno czynności analogiczne do tych, które ludzkość podejmowała w toku swego historycznego rozwoju. Wg tej teorii dziecko w zabawie wyładowuje atawistyczne skłonności, nie mające racji bytu we współczesności np. dziecko w bójkach zaspakaja instynkt walki.
( późniejsze badania wykazały, że historyczny rozwój człowieka jako gatunku, a rozwój indywidualny nie wpływają na siebie w tak prosty sposób).
Teoria ćwiczenia przygotowawczego ( Karol Gros)
Teoria ta głosi, że celem zabawy jest ćwiczenie czynności przydatnych później w życiu. Bawiąc się dziecko ćwiczy sprawności i umiejętności, które pozwolą przystosować mu się do warunków środowiska, u zwierząt wysoko zorganizowanych także u człowieka dzieciństwo jest dosyć długie, a więc tym lepsze przystosowanie do środowiska.
Przypominam wykład o historii dzieciństwa, dzieciństwo w różnych okresach historycznych miało różną długość. Starożytność i średniowiecze bardzo krótkie, renesans, wiek XX, wydłużenie, czasy obecne ponowne skrócenie okresu dzieciństwa na rzecz wczesnego nauczania.
Teoria- zabawa jako podnieta wzrastania (H.Carr)
Wg tej teorii zabawa jest podnietą niezbędną dla rozwoju układu nerwowego oraz całego organizmu. Dodatkowo pełni funkcje oczyszczającą tzn. podobieństwo do teorii atawistycznej , dziecko wyładowuje destrukcyjne popędy w zabawie co pozwala na osłabienie ich wpływu na późniejsze zachowanie.
Teoria zabawy jako funkcji zastępczej(Edward Clapared).
Łączy w sobie elementy poprzednich teorii. Funkcja zabawy wg tej teorii polega na daniu osobnikowi możliwości zrealizowania samego siebie, rozwinięcia swej osobowości, pójścia po linii największego swojego zainteresowania, w tych wypadkach, gdy tego nie można zrobić za pośrednictwem zajęć poważnych.
Zabawa jest więc namiastką, zastępstwem działalności poważnej. np. czytanie awanturniczych książek w miejsce realnego przeżywania przygód.
Dzieci mają stosunkowo niewielką możliwość działania w rzeczywistym świecie, kompensują to w różnorodnych zabawach, uciekając w krainę fantazji.
Zabawa posiada także znaczenie przygotowawcze dla doskonalenia różnych funkcji i pełnienia różnych ról.
Tak więc w zabawach zapaśniczych dzieci usprawniają czynności, których podłożem jest instynkt walki , w zabawach towarzyskich rozwijają instynkty społeczne, w zabawach w rodzinę doskonali instynkt macierzyński itp.
Współczesne poglądy na zabawę.
Psychologia amerykańska -E. Harlock. Zdaniem tej badaczki zabawa jest ważnym czynnikiem kształtowania osobowości i narzędziem przystosowania społecznego, ponieważ uczy dziecko dawać, brać, podporządkowywać się grupie, współpracować.
Psychologia radziecka ( Rubinstejn, , Zaporożec) traktują zabawę jako wyraz określonego stosunku jednostki do otaczającej ja rzeczywistości, a także jako specyficzną więź dziecka ze społeczeństwem, ponieważ dzieci w zabawach odtwarzają działalność osób dorosłych i stosunki międzyludzkie.
Psychologia polska ( Szuman, S. Baley)
Wskazują oni na następujące funkcje zabawy .
Dziecko traktuje swoja zabawę bardzo serio, nadając często zabawie charakter twórczy, produkując często twory bardzo oryginalne.
Zabawa jest także uważana za naturalną, wrodzoną, specjalną metodą uczenia się małego dziecka.
K. Taborowska( 1966) zwraca uwagę na cztery właściwości zabawy, uwydatniane przez współczesną psychologię rozwojową:
1. Zabawa jest zjawiskiem społecznym a nie czysto biologicznym. Powstaje i rozwija się pod wpływem otoczenia i własnej aktywności dziecka, kierowanej przez wychowawcę.
2. Zabawa dziecka jest jakościowo inna od zabawy zwierząt.
3. Zabawa ma charakter holistyczny tzn. zmienia się i kształtuje się zależnie od warunków historyczno- społecznych.
Zależnie od tych właśnie warunków zmienia się tematyka i treść zabawy.
4. Zabawa dziecka jest odzwierciedleniem poznawanej przez nie rzeczywistości.
Zabawa nauka i praca mają wiele cech wspólnych; są to czynności celowe, społecznie uwarunkowane, wpływające kształcąco na rozwój jednostki i społeczeństwa.
Rodzaje zabaw
tak np. z uwagi na okresy rozwojowe możemy wyróżnić Patern( 1932):
Zabawę samotną ,która przeważa do wieku 18 miesięcy- do 2 lat. Dzieci bawią się same wykorzystując różne przedmioty, zabawki.
Zabawę równoległą 3 rok życia - dzieci bawią
się obok siebie obserwując się i naśladując, ale nie wchodzą jeszcze w prawdziwe interakcje.
Nie dzielą miedzy siebie określonych ról i funkcji .
Zabawę uspołecznioną ok. 4 roku życia gdzie zaczynają występować interakcje z innymi.
Jednak inni badacze zauważyli, że słaba stroną tej koncepcji jest to, że większość dzieci miesza różne rodzaje zabawy.
Zabawy mogą być także klasyfikowane jako swobodne czyli podejmowane z inicjatywy dziecka i kierowane przez nauczyciela lub rodzica.
Innym podziałem jest podział na :
Zabawy manipulacyjne - występują już w 4-5 miesiącu życia, gdy dziecko osiągnie sprawność chwytania.
Piaget zabawę taką nazywa zabawą doskonalącą występującą od urodzenia do 2 roku życia.
W zabawie takiej dziecko ogląda, obserwuje, uczy się poznawać powierzchnię i kształt przedmiotów.
Zabawy konstrukcyjne
Polegają na tworzeniu tzw. dzieła z dowolnego materiału, dotychczasowa zabawa manipulacyjna jest zastępowana przez zabawę konstrukcyjną. Jest nią budowanie z klocków, rysowanie, pisanie budowanie z piasku i gliny itp.
Piaget wyróżnił zabawę symboliczną występującą pomiędzy 2 a 7 rokiem życia, w zabawie tej dziecko wykorzystuje fantazję i używa do zabawy jednego przedmiotu, który może stać się wszystkim np. krzesło może stać się samochodem.
Zabawy tematyczne zabawy fikcyjne w odgrywanie roli, udawane przedstawienia.
Piaget taką zabawę nazywa zabawą w rolę występuje on od 7 roku życia. Dziecko zaczyna tworzyć i wykorzystywać w zabawie rozmaite reguły i procedury.
Zabawy i gry dydaktyczne najczęściej kierowane przez nauczyciela lub rodzica, pozwalają one w bezbolesny sposób ocenić dziecko i porównać je z innym dziećmi.
Do zabaw takich należą zagadki, loteryjki itp.
Zabawy ruchowe - można w nich wykorzystać wszystkie rodzaje naturalnych ruchów człowieka.
Funkcje zabawy
- kształcąca- dziecko doskonali zmysły,
motorykę, wiedzę o świecie i o sobie.
Piaget uważa, że zabawa jest wyrazem procesu asymilacji, w którym dziecko włącza wiedzę o świecie, dopasowując ja do już posiadanych doświadczeń.
Wygotski, zaś uważa, że zabawa jest strefą najbliższego rozwoju, tzn., umożliwia działanie na poziomie wyższym niż właściwy dla wieku dziecka np. wykonywanie po raz pierwszy ruchów wchodzących w skład czynności pisania.
- wychowawcza- poznawanie norm, reguł, postępowania.
funkcja diagnostyczna- zachowanie dziecka jest manifestacją jego stanów emocjonalnych, można zaobserwować z czym ma trudność.
- funkcja terapeutyczna- korekcyjna , dziecko ma możliwość uwolnić się od napięć emocjonalnych, uczy się wyrażania emocji, ma okazje w konstruktywny sposób rozwiązać swoje problemy.
Znaczenie zabawy w rozwoju dziecka
Zabawa jest: (Taborowska, 1966)
-znaczącym czynnikiem wychowania moralnego
-znacząco wpływa na rozwój fizyczny dziecka
-kształtuje jego umiejętności i sprawności
-rozwija myślenie przyczynowo-skutkowe
wywołuje uczucie zadowolenia i satysfakcji.
-uczy współpracować z innymi oraz podporządkowywać się przepisom i prawidłom obowiązującym w grupie
Zabawę lub jej elementy można wykorzystywać na prawie każdym poziomie rozwojowym, zarówno w psychologii jak i w fizjoterapii.
Zabawa może być nieintencjonalnym sposobem nauczenia dziecka lub osoby dorosłej umiejętności psychologicznej jak i ruchowej.
Należy pamiętać, że noworodek już w od ok. 5 miesiącu życia potrafi rozróżniać osoby bliskie od obcych ( przed tym wiekiem przywita nas uśmiechem). Jest to ważne kiedy potrzebna jest terapia dziecko musi się do nas przyzwyczaić i uznać za swojego.
Niemowlęta do 6 miesiąca życia zapominają o zabawce kiedy znika z pola widzenia, starsze niemowlęta próbują ja odszukać.
Zawsze prawie niezależnie od wieku ważne jest nagradzanie. U dzieci starszych rywalizacja - współzawodnictwo.
W psychologii wykorzystanie zabawy - psychodrama, różnego rodzaju.( rozbitkowie)
Pracownia ręki - doskonalenie funkcji ręki- między innymi tak jak to mówią dzieci „ babranie się w glinie ( zabawy manipulacyjne i konstrukcyjne).
Psychozabawa ( rady dla ludzi szczęśliwych).
Wykład w oparciu o Psychologię rozwojową dzieci i młodzieży, Żebrowska, i Psychologia Rozwojowa w zarysie. Brich.