Antologia poezji łacińskiej w Polsce,1
oprac. Ignacy Lewandowski, Poznań 1996.
Geneza i ramy chronologiczne renesansu w Polsce:
Przyczyny napływu idei humanistycznych do RP:
Kontakty Polaków z zagranicą [uniwersytety włoskie Akademia Krakowska]
Wizyty cudzoziemców
Kontakty z humanistyczną północą [znajomość Erazma z Rotterdamu]
Ramy czasowe epoki : ok. 1470-1620
Obraz społeczeństwa polskiego w okresie renesansu
Polityka :
Demokracja szlachecka
Wojny z Moskwą, Tatarami, Turkami i Szwecją
Nieporozumienia z Prusami
Opozycja linii politycznych pro- i antyhabsburskiej
Pierwsze elekcje
Społeczeństwo:
Zamykanie się stanów
Dominacja chłopów pańszczyźnianych [ograniczanie chłopskiej wolności]
Uszczuplenie praw mieszczan [zakaz pełnienia urzędów]
Różnicowanie się szlachty [średnia, drobna, gołota etc.]
Religia:
Polska i Litwa Katole, Białoruś i Ukraina Prawosławni
Tolerancja religijna
Szlachta interesuje się kalwinizmem, luteranizm zyskuje popularność na Pomorzu i w Prusach, pojawiają się znienawidzeni przez całą resztę arianie.
Odpływ fali reformacyjnej po soborze trydenckim (1545-1563)
Dochodziło do tumultów, ale nie do wojen religijnych.
Szkolnictwo:
Szkoła parafialna niemal w każdej parafii.
Powstawanie szkół średnich [wyłaniały się ze szkół parafialnych, tworzyli je innowiercy czy jezuici kolegia jezuickie] ważne szkoły:
Akademia Lubrańskiego, Gimnazjum Toruńskie i Gdańskie
Wyjadaczem była Akademia Krakowska
Wysoki poziom matematyki, astronomii, prawa i medycyny
Wprowadzenie do programu twórców antycznych
Wpływ wędrownych humanistów na program
Akademia zamojska
Pobierano również nauki za granią
Nauka i sztuka:
Kopernik [nie tylko astronom ekonomista]
Andrzej Frycz Modrzewski, Marcin Kromer, Józef Struś i inni [ogólnie to polska nauka rozkwita i mamy tak mądrych naukowców że ho! ho!]
Rozwój muzyki świeckiej i religijnej [na dworach utrzymywano kapele, kompozytorzy Wacław z Szamotuł, Mikołaj Gomółka]
Rozwój architektury [przebudowa Wawelu, budowa renesansowych ratuszy (np. Poznań), kamienic (np. Kraków), zamków]
Rzeźba plastyka nagrobna
Druk pozwala na szybki szerzenie się nowych idei [drukarnie należą głownie do Szkopów]
Łacina i Polszczyzna:
Powszechna znajomość łaciny w RP stopniowe przechodzenie do kultury dwujęzycznej
Pierwszy polski druk ”Bogurodzica” w statucie J.Łaskiego
Reformacja sprzyja rozwojowi polszczyzny
Polskie przekłady Biblii
Biblia Jana Nycza Leopolity (katolicka)
Biblia Radziwiłłowska (kalwińska)
Biblia nieświeska (ariańska)
Biblia Jakuba Wujka
Rensansowa poezja łacińska w Polsce:
Fazy Rozwojowe:
Pierwsza faza (1470 -1500)
Napływ twórców z zagranicy F. Kallimach, Konrad Celtis, Henryk Bebel…
Tematem głównie przeżycia osobiste: miłość do kobiety, przyjaźń, nienawiść, uwielbienie piękna świata.
Druga faza (1500-1543)
Pojawiają się twórcy rodzimi Mikołaj Hussowski, Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki
Trzecia faza (1543 – koniec XVI w.)
Głownie poeci polscy Kochanowski, Andrzej Trzeciewski, Grzegorz z Sambora
Tworzą również po polsku
Czwarta faza (koniec XVI w. – ok. 1620)
Twórczość Szymonowica elementy renesansowe mieszają się z barokowymi
Myśl teoretycznoliteracka w RP:
Popularyzacja antycznych poetyk Horacego i Arystotelesa
Uwielbienie poezji społecznie użyteczna, szlachetna , dostojna, nazywana nawet najważniejszą dziedziną ludzkiej działalności
Polscy twórcy opierają się na poetykach i doktrynach opracowanych za granicą [głownie we Włoszech]
„Docere et delectare” – poezja ma podwójną funkcją dydaktyczną i estetyczną
Pod względem praktyczności wyżej ceniono od poezji wymowę.
Antyk:
Dwa stanowiska wobec antyku:
Klasycyzujący
Chrystianizujący
Odwoływanie się do mitologii ma charakter formalny i popisowy. Chrystianizacja antycznych pojęć, aktualizacja ich zgodnie z polskimi realiami.
W XV w. napływają do RP ważne dzieła starożytne.
Obok mitologii pojawiają się również postaci i wydarzenia z historii Grecji i Rzymu.
Wzorowano się na antycznych mistrzach
Miary wierszowe:
Odrzucenie miar średniowiecznych
Starożytne miary heksametr daktyliczny i dystych elegijny
Tematyka:
Poezja patriotyczna i polityczna:
Poeci wciągnięci w sprawy polityczne.
Tematem są zmagania RP z Zakonem, Moskwą, Tatarami czy Turcją jak również stosunki obyczajowe i moralne w społeczeństwie.
Przykłady:
„Pieśń o żubrze” M. Hussowski
Poezja okolicznościowa:
Wydarzania z życia i działalności znanych postaci.
Śluby (epitalamia), pogrzeby (epicedia, epitafia), urodziny (geethliaca), zwycięstwa nad wrogiem (epinicia), podróże (hodoeporica)
Przykłady:
„Pieśń o zwycięstwie nad Moskwą” A.Krzycki
„Pieśń weselna Zygmunta i Barbary” J. Dantyszek
Poezja religijna:
Wszyscy poeci odwoływali się do tematyki religijnych.
Pochwała Boga i świętych, polemika z heretykami, modlitwy, wartość życia duchowego
Utwory związane z cyklem świąt kościelnych
Poezja maryjna
Przykłady:
„Na Boże Narodzenie do dzieciątka Jezus” A. Krzycki
„O zmartwychwstaniu” J.Dantyszek
Poezja miłosna:
Szczególna popularność elegii
Liryczne „ja” ukryte w antycznych konwencjach literackich
Nieliczne pieśni erotyczne
Przykłady:
„Książeczka elegii dla Fanii Swentochy” F.Kallimach
„Do Przyjaciółki – pięć rysów miłości” A.Krzycki
Poezja dydaktyczna:
Nieliczna poezja cysto dydaktyczna, swoje „docere” poeci eksponują przy innych okazjach
Wywody na temat naprawy obyczajów, łagodne upomnienia, przysłowia, satyry, a nawet złośliwe szyderstwa.
Przykłady:
„Epitafium Rzeczypospolitej” A. Krzycki
„Służba” J. Dantyszek
Poezja autobiograficzna i biograficzna:
Mówi samo za siebie
Przykłady:
„Żywoty książąt polskich” K. Janicki
„Elegia VII” K. Janicki
__________________________________________________________________________________
Kallimach (Filip Buonaccorsi) ur. w 1437 r., w 1468 r. ostał oskarżony o spisek przeciwko pa-pieżowi, udało mu się uciec z Rzymu, tułaczkę zakończył w Polsce, opis podróży zawarł w elegii dla Fanni (stylizował się na Odyseusza), czas spędzony na dworze Grzegorza z Sano-ka był najpłodniejszym okresem w jego życiu, pierwsza biografia w Polsce (Grzegorza) – wy-raz hołdu i wdzięczności poety dla opiekuna, wiersze Kallimacha do Grzegorza świadczą o rzeczywistej serdeczności, uznaniu i wdzięczności; Fanni – niezidentyfikowana osoba, wzo-rem poetów starożytnych Kallimach zaciera wszelkie ślady, kreując jak gdyby pod tym imie-niem kilka postaci, dane dotyczące Fanni wykluczają się nawzajem; pierwsza poezja erotycz-na w Polsce; po śmierci papieża Kallimach udaje się do Krakowa, pisze wiersze dla nowych przyjaciół i opiekunów, nawiązuje stosunki z Długoszem, zostaje wychowawcą synów królew-skich, miejsce Fanni zastępuje Drusilla, później Roksana, córka zduna lub garncarza.
Mikołaj Hussowczyk / Hussowski – niewielki dorobek poetycki, Poemat o żubrze zapewnił mu poczesne miejsce w literaturze staropolskiej, dzieło powstało na zlecenie jego opiekuna, biskupa płockiego Erazma Ciołka, wydane w 1523 r., zadedykowane Bonie, autor powołuje się tu na źródła starożytne, ale wyłącznie przytaczając opinie źródłowe o żubrze, brak porów-nań z bajecznymi bestiami i ozdobnego wielosłowia, doświadczenia łowieckie, wiedza własna o zwierzęciu (obserwacja obyczajów żubrów, szlachetność i piękno ich bytowania), poemat zakończony modlitwą do Marii; na zlecenie Bony napisał wiersz dla uczczenia zwycięstwa Polaków pod Trembowlą – uderza tu dążenie do autentyzmu (jak w Poemacie o żubrze), wierności w odtworzeniu wydarzeń, znanych wyłącznie z opowieści świadków, brak retoryki, kwiecistych i wspaniałych przemówień, pozbawiony ozdób mitologicznych i modnej frazeolo-gii wiersz jest jednym z najmocniejszych oskarżeń pod adresem wojny i niedoli, którą niesie ona dla ludzi, bardziej wymownym niż apologie pokoju i dosytu o kwietystycznym posmaku w literaturze staropolskiej; nie wiemy, jak utwór został przyjęty przez opinię dworską, nie wiemy też wiele o dalszych losach autora.
Andrzej Krzycki – ur. w 1482 r., pochodził z Wielkopolski, studiował w Krakowie, a potem w Bolonii, po powrocie do Polski zaczął szybko awansować, był sekretarzem Barbary Zapolyi, szczerze opłakiwał jej zgon, w 1522 r. otrzymał biskupstwo przemyskie, w 1527 r. płockie, a w 1538 arcybiskupstwo gnieźnieńskie (prymas Polski); starannie wykształcony humanista, oczytany zarówno w literaturze antycznej, jak współczesnej humanistycznej, daleki był od uważania poezji za najważniejszą sprawę swego życia; jego poezja pełniła raczej funkcje usługowe, służyła rejestrowaniu i upamiętnianiu faktów i wydarzeń z życia dworu Zygmunta, staje się pewnego rodzaju kroniką dworu. Panegiryzm i paszkwilanctwo, gdy rozprawia się z tymi, którzy mu się narazili – to główne nurty jego poezji, zwłaszcza we wcześniejszym okre-sie; był założyciele lub współtwórcą towarzystwa wesołków, bibones et comedones (opilcy i oźralcy), mniej ambitne cele niż Sodalitas, Korybut Koszyrski, Zambocki, Nipszyc i Danty-szek; parodia hymnów kościelnych – zabawny hymn pogrzebowy; natchnienie z różnych źró-deł, nie tylko z wzorców antycznych; w jego utworach pojawiają się elementy zapowiadające już przyszły konceptualizm baroku; utwory o treści politycznej, w których autor przemawia jak mąż stanu i kaznodzieja gromiący grzechy rodaków, kreśląc ponury obraz nieprawości społe-cznych, panoszenia się prywaty, zaniedbywania obowiązków religijnych i patriotycznych; już jako prymas Polski sparodiował sejm piotrkowski z 1535 r., mimo operowania alegorią śred-niowieczną (Nikt, Każdy) satyra dotyczy spraw konkretnych, dowcipna, pisana z tempera-mentem polemisty, zawiera aluzje zrozumiałe dla szlachty, mniej moralistyki niż zdystanso-wanego sceptycyzmu w stosunku do sejmowego zgromadzenia; był zdecydowanym wrogiem luteranizmu, jego wydana w 1524 r. książka Encomia Luteri stanowiła niewybredne paszkwile skierowane przeciw reformatorowi i jego zwolennikom; był autorem dzieł liturgicznych, gorli-wym obrońcą Kościoła – zapewne nie podejrzewał, że i sam znajdzie się kiedyś na indeksie kościelnym; u szczytu kariery był postacią szeroko znaną, utrzymywał kontakty z wybitnymi cudzoziemcami, miał szerokie zainteresowania kulturalne i literackie, posiadał wspaniałą bi-bliotekę, śledził produkcję wydawniczą swych czasów, był także mecenasem – jego opiece wiele zawdzięcza Hozjusz i Klemens Janicjusz, zm. 1537 r.
Jan Dantyszek – poeta, dyplomata, bliski współpracownik trzech królów polskich: Jana Ol-brachta, Aleksandra i Zygmunta Starego, ur. w 1485 r., potomek gdańskiej rodziny miesz-czańskiej von Höfen (Flachsbinderów), był uczniem Pawła z Krosna, podróżował wiele po Europie, w Hiszpanii spędził 7 lat jako stały poseł króla, był rzecznikiem spraw polskich na dworze Karola V, w Anglii zetknął się z Tomaszem More’em, korespondował z Ferdynandem Kortezem, z kanclerzem Karola V, Gattinarą, z Erazmem z Rotterdamu, w obronie którego wystąpił przed biskupami w Lowanium, otrzymywał probostwa i kanonie, a w 1530 r. nawet biskupstwo chełmińskie, święcenia uzyskał dopiero w 1533 r., jego dorobek poetycki z lat służby nie jest obfity, bogata jest za to jego korespondencja, zawierająca wiele ciekawostek ówczesnych, anegdot i komentarzy do bieżących wydarzeń, po 1532 r. zmienił tryb życia na bardziej osiadły; pierwszy zbiór jego poezji odbito u Hallera w 1510 r., sam autor określił je ja-ko primitiae, głównie pochwały i panegiryki dla protektora poety, Macieja Drzewickiego, ten-dencje parenetyczne, moralizuje, poucza swoich czytelników, występuje jako obrońca cnoty; nurt dydaktyczny będzie nieodmiennie tkwił w całej jego twórczości; tematy polityczne; poezja okolicznościowa; elegie, najciekawsza z nich „Do Grynei”, kochanki z czasów pobytu w Aus-trii (wbrew swym moralistycznym zaleceniom poetyckim prowadził życie bujne i swobodne, przygód miał mnóstwo, obojętny wobec konsekwencji, np. jego córką, Juanitą, zaopiekowali się jego przyjaciele); w późniejszym wieku zwraca się ku poezji religijnej, pisze hymny na wzór hymnów brewiarzowych, proste, pozbawione aparatu mitologicznego i ozdobników; po-zostawił tez pierwszą w literaturze polskiej autobiografię poetycką, wizerunek wyidealizowa-ny, niemniej wiele tu autentyzmu; w Heilsbergu stworzył centrum nauki i sztuki, zgromadził tam wielką bibliotekę, miał tam galerię obrazów i gabinet numizmatyczny.
Klemens Janicjusz – ostatni i najwybitniejszy z poetów łacińskich pierwszej połowy XVI w., stosunkowo najlepiej dziś znany, żył w latach 1516-1542, pochodził z Wielkopolski, syn chło-pa z Januszkowa, ojciec Klemensa utracił wszystkie dzieci podczas zarazy, syna, który uro-dził mu się w kilka miesięcy później, postanowił oszczędzać i wysłał go do szkół, gdy miał 16 lat, dalszym kształceniem zajął się Krzycki, na jego dworze Janicjusz mógł zetknąć się z Dan-tyszkiem, Hozjuszem, Wargawskim, Kromerem, na zlecenie Krzyckiego pisał krótkie epigra-maty poświęcone kolejnym biskupom gnieźnieńskim (Vitae archiepiscoporum gnesnensium), drobne wiersze i elegie, utwory poświęcone Krzyckiemu pełne są wdzięczności i przywiąza-nia, zarazem wolne są od panegirycznego pustosłowia; z maju 1537 r. Krzycki zmarł, Jani-cjusz znalazł schronienie na dworze Kmity, możnowładcy i mecenasa, prawdopodobnie na je-go zlecenie napisał Skargę Rzeczypospolitej i Do magnatów oraz rozpoczął pracę nad żywo-tami królów polskich; dzięki Kmicie udał się do Włoch, przyjaźń zwłaszcza z Łazarzem Bona-mikiem, który wspiera Janicjusza w czasie nawrotu choroby – puchliny wodnej – oraz poma-ga mu finansowo (Kmita rozczarowany brakiem panegiryków dla siebie przysyła zasiłki rzad-kie i skąpe), dzięki Bonamikowi Janicjusz skróconą drogą uzyskał stopien doktora filozofii, po złożeniu egzaminu w obecności cesarskiego pełnomocnika otrzymał laur poetycki; wrócił do Polski, schorowany i zmęczony przybył do Krakowa, gdzie Kmita przyjął go zimno, zerwali na początku 1541 r., obejmuje probostwo w Gołaczowie, sprowadza do siebie matkę, przyjaźnił się z Janem Antoninem, Węgrem i lekarzem, dzięki jego opiece zdrowie Janicjusza poprawiło się na jakiś czas; zatroszczył się o zebranie i wydanie swych utworów, większość wychodziła już pośmiertnie; Tristium liber (Księga żalów) – wzorowana częściowo na Owidiuszu, zawarła elegie pisane w Padwie i Krakowie po powrocie, często adresowane do przyjaciół padews-kich, tu znalazła się też elegia „O sobie samym” – cenna autobiografia poetycka, utwór ude-rza szczerością, melancholią i liryzmem, pisał ją człowiek ciężko chory, zdający sobie sprawę z bliskości śmierci; w jego poezji akcesoria starożytności ustąpiły miejsca realiom polskiej rzeczywistości; zbiór „elegie różne” zawiera wcześniejsze elegie dla Krzyckiego i przyjaciół w Padwie, wiersze religijne, żartobliwe, epitafia dla zmarłych przyjaciół i niewiele epigramatów miłosnych, subtelnych i owianych melancholią; przed śmiercią wrócił do tematyki politycznej – Dialog o pstrokaciźnie i zmienności polskich ubiorów – dialog dwóch osób: zmarłego przed wiekiem Jagiełły i żywego Stańczyka, zatroskanych o to, czy Polska zdoła jeszcze obronić się przed Turkiem wobec upadku męstwa, zniewieściałości i skłonności do zbytku współczes-nych. Utwór celny i gorzki w przeciwieństwie do wielu pism politycznych epoki odznacza się wielką konkretnością szczegółów, nie ma tu ogólnikowych westchnień. Zdziwione pytania dawno zmarłego króla i gryzące riposty królewskiego błazna jaskrawo malują nastroje ludzi zaniepokojonych stanem obronności kraju; ostatnim utworem pisanym już prawie na łożu śmierci było Epitalamium na ślub Zygmunta Augusta. Ślubu tego poeta już nie dożył; w stycz-niu 1543 r. ostatni nawrót choroby zabiera najzdolniejszego z poetów polsko-łacińskich. Od tej pory zaczyna się zmierzch literatury łacińskiej w Polsce, a zarazem złoty wiek literatury w języku polskim.