Wykład 1: Wprowadzenie.

Narodziny i rozwój estetyki

Pojęcie „estetyki” – Baumgarten

• Aleksander Baumgarten, wprowadzenie terminu 1735, rozwinięcie Aesthetica (1750-58)

• aisthesis – odczuwanie, postrzeganie, poznanie zmysłowe

• aisthetikos – odczuwający, postrzegający, poznający za pomocą zmysłów

• aestheta (rzeczy postrzegane za pomocą zmysłów) ← → noeta (rzeczy „postrzegane” i poznawane rozumowo)

Estetyka implicite i explicite

• do połowy XVIII wieku refleksja estetyczna obecna w filozofii (od starożytności), ale jedynie implicite: wpleciona w rozważania nad innymi kwestiami; możliwość „wydobywania” poglądów estetycznych danego filozofa z jego pism metafizycznych, teologicznych, psychologicznych itd. (W. Tatarkiewicz)

• od połowy XVIII wieku również estetyka explicite, rozważania i traktaty poświęcone wprost kwestiom estetycznym

Definicja estetyki wg. Baumgartena

• Baumgarten, Aesthetica: „Estetyka (jako teoria sztuk wyzwolonych, jako niższa gnozeologia, jako sztuka pięknego myślenia i jako sztuka myślenia analogicznego do rozumu) jest nauką o poznaniu zmysłowym”.

• filozofia (Leibniz, Wolff): logika – nauka o zasadach poznania umysłowego, którego przedmiotem są noeta, nie odnosi się bezpośrednio do sfery empirycznej, poznawanej zmysłowo

• estetyka ma być „młodszą siostrą” logiki, stanowić jej uzupełnienie i być z nią zharmonizowana

(B): relacja między logika i estetyką

• filozofia (i logika) w racjonalizmie pokartezjańskim: nauka o ogólnej istocie rzeczy, o ich „możliwościach”, o konieczności określającej to, czym rzecz musi być i jaka musi być

• estetyka: krytyka i korekta racjonalizmu, nauka o poznaniu tego, co indywidualne, o doświadczeniu empirycznych, postrzeganych zmysłowo bytów w ich jednostkowości, o tym, co tu-oto-bezpośrednio-dane, o tym, jakie coś jest, a nie jakie być musi

(B): estetyka jako suplement logiki

• „ten kwiat jest piękny”

• „ten kwiat jest piękniejszy od tamtego”

• niemożność czysto teoretycznego (logicznego) wyjaśnienia tych faktów – cechy piękna nie sposób rozłożyć na jakieś cechy składowe, nie sposób jej przedstawić liczbowo, nie sposób znaleźć „wzoru” na piękno; trzeba je poznać zmysłowo, doświadczyć naocznie

(B): poznanie umysłowe i zmysłowe

• „jasne” poznanie umysłowe ← → „ciemne” (lub „mętne”) poznanie zmysłowe

• poznanie zmysłowe:

  • intuicyjne chwytanie konglomeratów wielu spostrzeżeń, które nie dają się od siebie wyraźnie oddzielić ani odróżnić

  • niezdolność do rozłożenia na proste, osobne elementy składowe – cechy, jakości itp.

  • niemożność zawarcia w ściśle logicznym wywodzie

  • estetyka ma być nauką, która czyni poznanie „mętne” punktem wyjścia, ale dąży do zastąpienia go „jasnym” poznaniem rozumowym i jego logicznymi konstrukcjami → od „naturalnej estetyki” do „prawdy estetykologicznej”

  • niemożność całkowitego zniwelowania poznania „mętnego” → badanie jego własnych, odrębnych praw, próba opisu procesów psychologicznych pozwalających poznać te „ciemne” treści i utrwalić je w formie innego środka przekazu niż wywód logiczny, w formie dzieła sztuk pięknych

(B): estetyka i piękno

• założenie harmonijnej struktury świata (Leibniz) oraz koncepcja piękna jako harmonii struktury (Pitagorejczycy)

• Baumgarten: „Celem estetyki jest doskonałość (harmonijność) poznania zmysłowego jako takiego. Przez to zaś rozumie się piękno. Odpowiednio należałoby unikać niedoskonałości piękna poznania zmysłowego, jako brzydoty”.

• piękno: harmonia struktury rzeczy, wydarzeń lub znaków

(B): estetyka i sztuka

• ostateczne odnalezienie harmonii w przedmiotach poznania zmysłowego (zmiana poznania „ciemnego” w „jasne”) jest niemożliwe

• estetyka zajmuje się więc już „rozjaśnionymi” treściami tego poznania, zawartymi w ludzkiej twórczości i komunikowanymi przy użyciu środków artystycznych w wytworach cechujących się pięknem i harmonią = dziełach sztuki

(B): estetyka, piękno i sztuka

• estetyka bada harmonię nie tyle samego przedmiotu poznania, lecz wytworu artystycznego (pięknego dzieła sztuki) będącego już harmonijnym zapisem i wyrazem poznania zmysłowego tego przedmiotu.

• literatura, poezja (sztuka w ogóle):

  • myślenie piękne, myślenie analogiczne do rozumu: zdolność do abstrakcji, selekcji i kompozycji cech zmysłowych

  • środek wyrazu poznania zmysłowego – harmonia opisywanych przedmiotów, harmonia łączących je relacji oraz harmonia samych wyrażających je w dziele środków artystycznych

Estetyka wg. Baumgartena – podsumowanie

• estetyka to:

  • nauka o poznaniu zmysłowym zapisanym i wyrażonym w harmonijnej postaci pięknych dzieł sztuki

  • nauka o tym, co indywidualne, komplementarna względem logiki badającej zasady poznania umysłowego i zajmującej się ogólną istotą rzeczy

  • krytyka nowożytnej tradycji racjonalistycznej jako jednostronnego i redukcyjnego ujęcia rzeczywistości

Kontekst: estetyka i sztuka

• Charles Batteux, Les beaux-arts réduits à un même principe, 1746 [Sztuki piękne sprowadzone do wspólnej zasady]:

  • naśladowanie rzeczywistości

  • piękno

• sztuka jako taka, w liczbie pojedynczej i w sensie absolutnym, traktowana jako esencja wszystkich dziedzin sztuki; wcześniej wielość różnych sztuk, np. sztuka malarska itd.

• proces narodzin sztuki autonomicznej

Kontekst: estetyka i teologia

• pojawianie się zarysów autonomicznej estetyki i sztuki jako efekt procesów „sekularyzacyjnego” przemieszczenia teologii

• Augustyn, O nauce chrześcijańskiej, 397 n.e. → opozycja uti/frui = używanie czegoś jako narzędzia (świat zmysłowy)/radowanie się czymś jako celem samym w sobie (Bóg)

• Karl Philipp Moritz, 1785: próba ujęcia sztuk pięknych i literatury na podstawie wspólnej zasady samowystarczalności dzieła sztuki – pierwsza koncepcja autonomii sztuki

• Moritz: celem sztuki jest kreowanie dzieła jako doskonale „koherentnej, harmonijnej całości”. W odbiorze zaś dzieło „zupełnie przyciąga naszą uwagę, odwraca ją od nas samych tak, że zdajemy się zatracać w nim; to właśnie ta zatrata, to zapomnienie siebie stanowi najwyższy stopień czystej i bezinteresownej przyjemności, jaką daje piękno”.

• „perwersyjne” przeniesienie cech boskości i religijnego kontaktu z Bogiem na dzieło sztuki i przeżycie estetyczne (absolutność, autoreferencyjność, bezrelacyjność, samowystarczalność).

Kształtowanie się klasycznej
postaci estetyki

• porzucenie poznawczych ambicji Baumgartena

• zakwestionowanie „naukowego” charakteru estetyki: nowożytne kryteria „naukowości” i estetyka jako inny rodzaj nauki, jako „nauka o tym, co jednostkowe”

• zbliżenie estetyki do psychologicznych badań spod znaku „krytyki smaku”

• uznanie estetyki za osobną dziedzinę badań filozoficznych: estetyka jako filozofia sztuki

• estetyka jako dyskurs o sztuce i pięknie, jako nauka szczegółowa, jako jedna z teorii humanistycznych

Wyzwania dla estetyki

• W XX wieku i współcześnie istnieją trojakie wyzwania dla tradycyjnie rozumianej estetyki:

  • nowe zjawiska artystyczne: anty- i a-estetyczny paradygmat w sztuce XX wieku

  • estetyzacja rzeczywistości i życia codziennego; zjawiska estetyczne poza sferą artystyczną

  • impuls interdyscyplinarny w polu dyskursu naukowego i humanistycznego w drugiej połowie XX wieku; „zwroty” i nowe praktyki dyskursywne

Poszerzone pole
estetyki współczesnej

• „estetyka poza estetyką” i estetyka pragmatyczna – estetyczne aspekty życia codziennego

• powrót ciała: soma(to)estetyka

• transformacja podstawowych założeń estetyki oraz inwencja nowych pojęć w odpowiedzi na technologię i sztukę „nowych mediów”: estetyka post-medialna

• praxis=ethos=creatio: relacyjne konfiguracje estetyki, etyki i polityki

Estetyczny wymiar poznania,
sensu i istnienia

• estetyzacja epistemologiczna – od Baumgartena i Kanta, aż po współczesność

• estetyka jako impuls dla filozofii tego, co jednostkowe; estetyka jako „pierwsza filozofia”

• wytwarzanie znaczeń – przejście od paradygmatu signifiant/signifié do signifiance

• sens świata/bycia – zmiana metafor: nie sens „w głębi”, „poza” lub „nad”, lecz sens „na powierzchni” [à même] skończonego, materialnego, jednostkowego i zmysłowego bytu

Wykład 2: „Kanon” estetyki jako autonomicznej dyscypliny badawczej

Estetyka jako dyskurs o sztuce i pięknie

Typy dyskursów o sztuce w zależności od stopnia ogólności

• krytyka sztuki

• historia sztuki

• teoria sztuki (poszczególnych dziedzin sztuk)

• estetyka jako filozofia sztuki

Przedmiot estetyki:
sytuacja estetyczna

• dzieło sztuki

• proces twórczy artysty

• przeżycie estetyczne (oraz sądy wartościujące i oceny)

• wartości i kategorie estetyczne

Dzieło sztuki a piękno

• idea piękna ← → przedmiot piękny (budzący upodobanie)

• estetyka idealistyczna ← → dzieła sztuki

• estetyka obiektywistyczna ← → subiektywistyczna

• absolutyzm estetyczny ← → relatywizm estetyczny

• stanowisko pośrednie pomiędzy radykalnie idealistycznym i obiektywistycznym a radykalnie subiektywistycznym i relatywistycznym: piękno jako realizujące się i istniejące w dziele sztuki

• historyczność sztuki i pluralizm wartości estetycznych

• przedmiot estetyki: dzieło sztuki jako nośnik wartości estetycznych

• dzieło sztuki ← → przedmiot natury

• wytwór artystyczny ← → arcydzieło

• dzieło jako wytwór izolowany ← → w kontekście kulturowym (teorie wewnętrzne ← → zewnętrzne)

• dzieło sztuki badane w estetyce w aspekcie wartości estetycznych (w aspekcie „zmysłowym” - „wyglądu”)

Proces twórczy artysty

• identyfikacja dzieła z twórcą ← → oderwanie dzieła od artysty

• dzieło jako wyraz psychiki twórcy: psychologizm estetyczny

  • ekspresja emocji, stanów psychiki twórcy, dzieło jako przekaz tego, co w gotowej postaci jest już w artyście

• obiektywizm: skupienie na samym dziele, artysta nie jest istotny

• twórczość jako ekspresja osobowości (styl, autografia, sygnatura, osobowość, emocje) ← → jako sprawność „techniczna” i/lub intelektualna, wytwarzanie wg. reguł (materiał, narzędzia, procedury)

• realna osobowość twórcy ← → podmiot twórczy, autokreacja artysty w dziele

• estetyka twórczości, estetyka procesu twórczego

typy (idealne) procesów twórczych:

• typ intuicyjny – ścisłe połączenie fazy przeżyciowej i realizacyjnej, udział świadomości przedrefleksyjnej, szybki proces realizacji, kreacja bez motywacji dyskursywnej i bez udziału pełnej świadomości

• typ refleksyjny – oddzielenie faz, przeżyciowa poprzedza realizacyjną, udział pełnej świadomości, długi proces twórczy, najpierw koncepcja, potem realizacja przy silnej samokontroli;

• typ behawioralny – oddzielenie faz, realizacyjna w pewnym stopniu poprzedza przeżyciową, udział obu typów świadomości, metoda prób i błędów: brak wstępnej koncepcji, dzieło konkretyzuje się w kolejnych posunięciach i aktach samooceny

Przeżycie estetyczne

• procesy odbiorcze jako przedmiot estetyki

• przeżycie (doświadczenie) estetyczne: ujęcie dzieła w aspekcie jego wartości estetycznej przez podmiot estetyczny (zaangażowanie czynników emocjonalno-intelektualnych, uwarunkowanie „a priori estetycznym” - zdolność reagowania, czyli wrażliwość estetyczna, wiedza o sztuce, znajomość kategorii estetycznych, doświadczenie zyskane w kontakcie z dziełami sztuki itp.) i w efekcie wytworzenie przedmiotu estetycznego

• specyfika przeżycia estetycznego jako takiego (modele aprioryczne) ← → empiryczne badania zróżnicowanych kulturowo reakcji na sztukę

• specyfika przeżycia estetycznego ← → możliwość redukcji do innych przeżyć bądź ich konglomeratu

• kontemplacja estetyczna (bierność, poddanie się dziełu) ← → aktywność estetyczna (współtworzenie w odbiorze – konkretyzacja estetyczna i przedmiot estetyczny)

• ekspresja odbiorcy ← → dominacja dzieła

• estetyka recepcji – zróżnicowane stopnie radykalności

Wartość estetyczna

• „wartość estetyczna to szczególna własność przysługująca niektórym przedmiotom przynależnym do świata człowieka” (M. Gołaszewska); wielość szczegółowych definicji – wielość teorii estetycznych

• wartościowanie (przypisanie określonej wartości przedmiotowi estetycznemu) → ocena (ustosunkowanie się, sąd (dez)aprobujący przedmiot ze względu na przypisaną mu wartość)

• wartość w dziele sztuki ← → wartość w odbiorze

• obiektywizm ← → subiektywizm

• absolutyzm ← → relatywizm

• relacjonizm (W. Tatarkiewicz): między dziełem a odbiorem

• autonomiczność ← → heteronomiczność

• immanentna teoria wartości ← → transcendentna (związek z innymi przedmiotami w kontekście kulturowym)

• (wartość estetyczna ← → wartość artystyczna)

• piękno jako nadrzędna (a nawet jedyna) wartość estetyczna ← → jako jedna z wielu wartości

• pluralizm ← → monizm estetyczny

• próby klasyfikacji i hierarchizacji, różne kryteria podziału (w. „łagodne” i „ostre” - M. Wallis)

• kategoria estetyczna: pojęcie opisujące i charakteryzujące daną wartość estetyczną

• piękno, brzydota, tragizm, wzniosłość, komizm, malowniczność, groteskowość, wdzięk, wspaniałość, dramatyczność, dowcip, ironia, szlachetność, ładność...

Sytuacja estetyczna

• sytuacja estetyczna – zespolenie wszystkich przedmiotów badań estetyki: procesu twórczego → dzieła → przeżycia estetycznego → wartości estetycznej

• model sytuacji estetycznej: artysta – dzieło – odbiorca (A – D – O)

• sytuacja estetyczna jako swoista komunikacja wartości estetycznej, jej przekaz przez artystę, poprzez dzieło, do odbiorcy (odkrywanie, kreowanie, wydobywanie, aktualizacja, współkreacja)

Postawa estetyczna
i prezentyzm estetyki

• postawa estetyczna (nastawienie estetyczne): nastawienie na recepcję aspektów/wartości estetycznych przedmiotu, wyłączenie uwagi dla innych aspektów (tulipan Kanta)

• estetyka a historia sztuki: historia sztuki jako rekonstrukcja wartości artystycznych i estetycznych, jakie dzieło posiadało w swojej epoce ← → estetyka rozpatruje dzieło i jego wartości estetyczne w aspekcie współczesności (prezentyzm)

Sytuacja estetyczna a różne sposoby podejścia do sztuki

• A – D – O (artysta - dzieło - odbiorca)

• akcentowanie poszczególnych elementów lub relacji → różne typy teorii/koncepcji sztuki

• koncepcje wewnętrzne, liczy się przedmiot (D) ← → koncepcje zewnętrzne, liczy się relacja przedmiot - człowiek (A-D) (D-O)

• wewnętrzne: forma, treść, ekspresja, pluralizm

• zewnętrzne: genetyczne (A-D) i funkcjonalistyczne (D-O)

Wykład 3: Trzy wielkie nurty refleksji estetycznej

przed narodzinami estetyki:

tradycja pitagorejska, neoplatońska

i empiryczno-sensualistyczna.

Pitagoras i pitagorejczycy

• Pitagoras (ok. 572-497 pne.)

• Pitagorejczycy: stowarzyszenie religijne, nauka o wędrówce dusz (metempsychozie), życie podporządkowane ideałowi etycznemu, praca nad sobą, asceza, odpór namiętnościom

• etyka – estetyka – polityka podporządkowane epistemologii (poznanie → działanie)

• „wszystkie rzeczy są liczbami” - możliwość ujęcia jakościowej rzeczywistości za pomocą liczb

(P): harmonia

• odkrycie w dziedzinie muzyki: matematyczne zdefiniowanie trzech zasadniczych interwałów muzycznych – oktawy, kwinty i kwarty

• monochord (ruchomy mostek, jedna struna podzielna na 12 części): oktawa (6:12 → 1/2), kwinta (9:12 → 3/4), kwarta (8:12 → 2/3)

• harmonia („spójnia”, „zestrój”):

  • skala muzyczna

  • zdolność do wydawania skoordynowanych dźwięków

  • system interwałów stanowiący o ładzie wszechświata

(P): harmonia kosmosu

• kosmos – „porządek, słuszność, piękno”

• organizm – cały wszechświat (kosmos) cechuje wewnętrzna harmonia, ma on charakter boski, jest ograniczony (motyw granicy), jest żyjącym organizmem, złożoną i uporządkowaną strukturą, której elementy są podporządkowane wspólnemu celowi

• piękno: miara, liczba, proporcja („symmetria”), struktura, harmonia

• piękno jest obiektywne, jest harmonią – funkcją ładu i prawidłowości, układu wielości części, układu o charakterze ilościowym, podlegającego mierze, proporcji i liczbie

• kosmos uporządkowany we wszystkich swoich częściach – jego harmonia powoduje, że rozbrzmiewa w nim „muzyka sfer” - wyższych ciał niebieskich

• tylko ziemia - „świat podksiężycowy” cechuje się chaosem (a-kosmos), brakiem porządku, słuszności i piękna

• człowiek ma doprowadzić do przywrócenia ładu tu na ziemi

(P): kosmos i człowiek

• makrokosmos i mikrokosmos:

  • organizmem, jakim jest człowiek rządzą te same prawa, co całym organizmem kosmicznym (medycyna)

  • mikrokosmos (człowiek) musi się dostosować do ładu makrokosmosu, musi go w sobie odzwierciedlić

(P): harmonizacja świata

• poznanie kosmicznego ładu → zostaje on wprowadzony do duszy poznającego człowieka, który badając kosmos staje się kosmios (uładzony, uporządkowany w duszy)

• zaczyna żyć harmonijnie i wprowadzać porządek w swoje otoczenie – harmonizacja życia indywidualnego

• polityka – sposób na wprowadzenie ładu do życia zbiorowego i totalnego uporządkowania świata, w którym żyje człowiek

• epistemologia (poznanie harmonii kosmosu) → estetyka-etyka-polityka

Platon i Plotyn

• Platon (427-347 p.n.e.) - dialog „Uczta”

• drabina Erosa: wspinanie się na coraz wyższe, bardziej idealne stopnie piękna, prawdziwe piękno dostępne tylko umysłowi

• od piękna zmysłowego pojedynczej osoby, przez piękno świata, piękno charakteru, aż po ogląd samej ponadzmysłowej idei piękna

• Plotyn (204-269 ne) – neoplatonizm, odnowienie i przekształcenie systemu filozofii Platońskiej, metafizyka dynamiczna, teoria emanacji

Plotyn i teoria emanacji

• emanacja – z Jednego (absolutu) emanuje cała rzeczywistość, coraz to bardziej niedoskonałe i materialne byty:

  • Jedno → idee → dusze → ciała → materia nieożywiona

• powrót do Jednego: człowiek i sposób jego życia, odwrót od cielesności ku duszy oraz ideom, mistyczny kontakt z Jednym:

  • materia nieożywiona → ciała → dusze → idee → Jedno

Motyw neoplatoński
w refleksji estetycznej

• piękno zmysłowe jako „odblask” piękna idealnego, ponadzmysłowego

• piękno jako „odblask” świata nadzmysłowego w zmysłowym

• uzupełnienie pitagorejskiej definicji piękna: obok piękna harmonii (złożona, uporządkowana struktura) istnieje piękno rzeczy i jakości prostych, nierozkładalnych, jak barwa czy światło

• w pięknie zmysłowym rzeczy „prześwieca” idealny, wieczny wzór tej rzeczy

• piękno jako „przeświecanie”, przejawianie się świata idei i absolutu w świecie zmysłowym

• piękno jako droga powrotna do absolutu, jako sposób przemiany moralno-duchowej człowieka

• „Nigdy nie ujrzy słońca oko, które nie stało się słoneczne i żadna dusza nie widzi piękna, jeśli sama nie stała się piękna” (Plotyn)

Motyw neoplatoński
w estetyce chrześcijańskiej

• estetyka neoplatońska w filozofii i kulturze chrześcijańskiej (Pseudo-Dionizy, V w ne)

• consonantia et claritas: połączenie wątków pitagorejskich i neoplatońskich w estetyce chrześcijańskiej

Estetyka empiryczno-sensualistyczna XVIII wieku

• empirystyczne prądy w filozofii (Wielka Brytania, Francja) oraz romantyczne (w szerokim znaczeniu) nurty w sztuce (romantyzm angielski, francuskie rokoko i sentymentalizm, pre-romantyzm niemiecki)

• „Piękno nie jest właściwością samych rzeczy. Istnieje w umyśle, który je ogląda, a każdy umysł postrzega inne piękno” (D. Hume)

• psychologiczne analizy reakcji ludzkich na piękno

• subiektywizacja piękna, od piękna kształtu rzeczy → do piękna zawartego w ludzkich przeżyciach, w oglądającym umyśle i wyobraźni

• piękno jest subiektywne, względne, umowne, jest związane ze skojarzeniami, jakie budzi – teoria asocjacjonistyczna

• piękno nie polega na proporcji i regularności, jest nawet ich przeciwieństwem, brakiem uporządkowania, żywością, malownicznością

• ogólna teoria piękna jest niemożliwa, ale możliwa jest ogólna teoria doznawania piękna, psychologiczna teoria przeżycia estetycznego (powszechne jakości umysłu, wyobraźni i „smaku” - „zmysł piękna”)

Wykład 4: Problematyka estetyczna w filozofii Kanta

Filozofia Kanta

• Immanuel Kant (1724-1804)

• filozofia przedkrytyczna, filozofia krytyczna (Krytyka czystego rozumu, Krytyka rozumu praktycznego, Krytyka władzy sądzenia), doktryna

• „przewrót kopernikański”, „wstrząs sejsmiczny” w filozofii

• „Estetyka transcendentalna”, Krytyka władzy sądzenia

• zwrot estetyczny, „estetyzacja” filozofii

• konfiguracja estetyczno-etyczno-polityczna

Nowożytność
i zmiana paradygmatu filozofii

• progres nauk przyrodniczych i matematyki

• podmiot (jako „fundament” filozofii) i jego postrzeżenia - „przedstawienia” świata

• rola epistemologii - pytanie o możliwość wiedzy: pytanie o to, co i jak można poznać, przed przejściem do „właściwego” poznania

• Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego

• eliminacja fałszywych problemów, określenie granic poznania, szansa na progres w filozofii

Świat i jego „przedstawienia”

• świat nie jest dany podmiotowi bezpośrednio, lecz za pośrednictwem „przedstawień”, reprezentacji sensualnych i mentalnych

• problem solipsyzmu, „mózg w naczyniu”: czy świat istnieje, czy jest tylko moim wewnętrznym wytworem i wyobrażeniem

• Locke – podejście „fizjologiczne”: budowa naszej zmysłowo-umysłowej aparatury poznawczej, hipoteza istot z kosmosu o innym aparacie poznawczym, a w efekcie mających inny odbiór świata

• inna konstrukcja aparatury zmysłowej u zwierząt (mucha, pies)

Jakości „pierwotne” i „wtórne”

• Galileusz – podział na:

  • jakości obiektywne, realne składniki rzeczy dające się mierzyć ilościowo i opisywać matematycznie

  • jakości subiektywne, czysto zjawiskowe, pozorne (→ jakości estetyczne, barwy, dźwięki itd.)

• Kartezjusz:

  • jakości pierwotne – wielkość, ruch, kształt (istnieją w samych rzeczach)

  • jakości wtórne – kolor, smak, zapach, dźwięk (są tworem umysłu, za ich pomocą oddaje on pewne cechy materii, które w postaci bodźców docierają do zmysłów)

• Locke:

  • jakości pierwotne – rozciągłość, kształt, ruch i masywność (istnieją w samych rzeczach)

  • jakości wtórne – kolor, smak, zapach, dźwięk (istnieją w rzeczach jako „siły”, jako zdolności przyczynowego wywoływania w podmiocie wrażeń zmysłowych)

Aktywna rola umysłu

• świat nie ma „sam w sobie” takiej postaci, w jakiej jawi się podmiotowi w jego przedstawieniach. Podmiot współtworzy swoje przedstawienia świata, jego umysł pełni aktywną rolę w poznaniu, organizuje i formuje bodźce, moduluje sygnały wysyłane mu przez świat

• podmiot współkreuje świat w swoim doświadczeniu poznawczym, narzuca (do pewnego stopnia) formę, jaką świat przybiera w jego postrzeżeniach

• jak duży jest ten konstrukcyjny wkład podmiotu w kształt, jaki świat przybiera w jego postrzeżeniach?

Kant i projekt „krytyki”

• Krytyka – krinein: oznaczanie, ustanawianie granic

• Krytyka czystego rozumu: co mogę poznać? Co mogę wiedzieć? → wyznaczenie zakresu i granic poznania

• „przebudzenie z dogmatycznej drzemki” - próba usytuowania się pomiędzy metafizycznym dogmatyzmem a empirycystycznym sceptycyzmem

• jak możliwe jest poznanie praw z koniecznością rządzących światem przyrody – światem zjawisk?

Rewolucja kopernikańska w filozofii

• odwrócenie perspektywy: nie tyle rzeczy narzucają swą gotowa już postać naszym władzom poznawczym, ile nasze władze poznawcze narzucają formę materii świata i organizują ją, konstruując dany nam w empirycznym postrzeganiu świat zjawisk

• umysł pełni rolę aktywną: wprowadza w poznawany świat organizujące go formy i kategorie, choć nie oznacza to, że całkowicie go kreuje → świat nie jest tylko wytworem umysłu

• rozróżnienie: rzecz sama w sobie – zjawisko

Transcendentalizm

• Krytyka czystego rozumu: badanie apriorycznych, „transcendentalnych” warunków poznania świata zjawisk

• „transcendentalne” - struktury organizujące poznanie, nie mają charaktery empirycznego, nie nabywamy ich w empirycznym kontekście ze światem, lecz są zawsze już uprzednio dane, mają charakter aprioryczny i idealny, poprzedzają, umożliwiają i nadają ogólny kształt wszelkiemu empirycznemu doświadczeniu i postrzeżeniu zjawiska

Warunki możliwości

• przejście od badania przyczyn do analizy warunków możliwości

• warunki możliwości poznania zjawisk są zarazem warunkami możliwości samych zjawisk – struktura naszych władz poznawczych narzuca kształt poznawanym zjawiskom

• posiadamy pewne uprzednie formy i pojęcia organizujące świat do tej postaci, w jakiej nam się on jawi w empirycznym postrzeżeniu (→ struktura umysłu, zmysłów i umysłu itp.)

• warunki możliwości wg Kanta: zmysłowe formy i intelektualne pojęcia

„Warstwy” poznania

• poznanie rozłożone na poszczególne „warstwy”:

• rzeczywistość - materia wrażenia

• ogólne formy doświadczenia zmysłowego – czas i przestrzeń (zmysłowość)

• ogólne kategorie pojęciowe (intelekt)

• pomiędzy: „schematyzm” pozwalający powiązać pojęcia intelektu (które same w sobie są czystymi funkcjami logicznymi) ze zmysłowymi treściami, podporządkować pod ogólne pojęcie poszczególne zjawisko zmysłowe (wyobraźnia)

Estetyka transcendentalna

• dział Krytyki czystego rozumu opisujący aprioryczne formy zmysłowe wszelkiego doświadczenia – czas i przestrzeń

• czas i przestrzeń są to ramy doświadczenia, wprowadzane do świata zjawisk przez porządkujący i organizujący umysł

• „estetyka” - tu w sensie Baumgartenowskim jako „teoria poznania zmysłowego”, nie ma tu nic wspólnego z pięknem, smakiem itd.

Podmiot poznania a moralny podmiot działania

• Krytyka czystego rozumu – świat zjawisk, fenomenów, człowiek jako element świata praw przyczynowo-skutkowych i przyrodniczej determinacji

• Krytyka rozumu praktycznego – człowiek jako wolny podmiot działania moralnego i odpowiedzialności, świat noumenów, rzeczy samych w sobie, koniecznych do tego, by możliwa była etyka, ale niepostrzegalnych w doświadczeniu empirycznym

• problem: człowiek nie może doświadczyć siebie jako wolnego podmiotu moralnego

Krytyka władzy sądzenia

• władza sądzenia: zdolność do łączenia tego, co ogólne i tego, co szczegółowe, jednostkowe – rozstrzyganie, czy coś jest piękne czy nie

• refleksyjna władza sądzenia: dane jest tylko to, co szczegółowe, zmysłowy konkret („to oto” dzieło sztuki, zjawisko przyrodnicze), a władza sądzenia ma znaleźć, wyprowadzić z niego ogólną zasadę

• antynomia: mamy do czynienia tylko z konkretnymi, szczegółowymi przedmiotami, nie dysponujemy w ich przypadku danymi ogólnymi pojęciami, a mamy mówić o nich i opisywać je za pomocą ogólnych pojęć

Dwa sposoby interpretacji Krytyki władzy sądzenia

• wąska: skupianie się na pierwszej części „Krytyka estetycznej władzy sądzenia” i traktowanie jej jako zbioru poglądów Kanta na temat piękna i innych kwestii estetycznych; podstawa do zbudowania klasycznej estetyki jako autonomicznej dyscypliny badawczej

• szeroka: uwzględnienie całego tekstu (obu części) i kontekstu trzeciej Krytyki, traktowanie tego dzieła Kanta jako inspiracji do budowania nowej postaci filozofii, zakładającej ścisłe powiązanie estetyki, etyki i polityki z kwestiami ontologicznymi; trzecia Krytyka jako jeden z fundacyjnych tekstów dla projektu nowoczesności

„Wąska” interpretacja – kwestia „smaku”

• „estetyka” - tu „teoria smaku i piękna”

• charakterystyka piękna i wzniosłości (jakości estetycznych)

• subiektywny charakter sądu na temat tych jakości

• sensus communis jako „zmysł wspólny”, który trzeba założyć, aby do pomyślenia była sytuacja subiektywności, a zarazem powszechności sądów smaku – rozstrzygnięć, czy dana rzecz jest piękna, czy nie

4 znamiona piękna

• piękno – doświadczenie wolnej, harmonijnej gry władz wyobraźni, poczucie intensywniejszego życia, powstające w konfrontacji z ograniczoną formą przedmiotu

• 4 składowe definicje piękna wysnute z 4 znamion sądu smaku:

• 1. „Smak jest zdolnością do oceniania pewnego przedmiotu lub sposobu przedstawiania na podstawie zupełnie bezinteresownego podobania się albo niepodobania. Przedmiot takiego upodobania nazywa się pięknym”.

• 2. „Piękne jest to, co bez pośrednictwa pojęcia powszechnie się podoba”.

• 3. „Piękno jest formą celowości danego przedmiotu, o ile zostaje ona w nim spostrzeżona bez wyobrażenia jakiegoś celu”.

• 4. „Piękne jest to, co bez pomocy pojęcia poznaje się jako przedmiot koniecznego upodobania”.

Wzniosłość

• wzniosłość – rozkosz powstająca pośrednio, wytwarzana przez uczucie chwilowego zahamowania sił życiowych i następującego zaraz potem ich silniejszego napływu. Zawiera w sobie nie pozytywną rozkosz (jak piękno), lecz raczej podziw i szacunek, a przez to zasługuje na miano „rozkoszy negatywnej”

• jedynie przedmioty przyrody mogą być odbierane jako wzniosłe, tylko one mogą unaocznić nam (nasunąć na myśl) wzniosłość, która zasadniczo dotyczy tylko moralnych idei rozumu (Bóg, świat, podmiot moralny, wolność)

2 typy wzniosłości

• wzniosłość matematyczna: „wzniosłym nazywamy to, co jest absolutnie wielkie” (piramidy, kościół św. Piotra na Watykanie, masyw górski, Droga Mleczna)

• wzniosłość dynamiczna: zjawiska (sztormowy ocean, groźne chmury itp.) wywołujące lęk w wyobraźni człowieka, ale i budzące jego w umyśle zdolność do stawiania oporu, a przez to pozwalające mu czuć własną wzniosłość, wzniosłość rozumu i moralności, wykraczanie poza kondycję przyrodniczą i wyższość nad przyrodą

„Szeroka” interpretacja – kwestia urzeczywistnienia ludzkiej wolności

• przepaść między dwoma pierwszymi Krytykami, między światem fenomenalnym, rządzonym przyrodniczą koniecznością i noumenalnym światem wolnych działań moralnych

• trzecia Krytyka – próba zbudowania mostu nad przepaścią, połączenia tych światów

• kwestia: jak w świecie zmysłowym mogą się zaprezentować etyczne idee rozumu, jak może w nim być urzeczywistniona i doświadczona wolność i samoświadomość podmiotu ludzkiego?

Świat i ludzkość jako dzieło do wytworzenia

• trzy sposoby urzeczywistnienia wolności, moralnej istoty podmiotu i świata idei rozumu w świecie zmysłowym:

  • dzieło sztuki – symbol moralności i wolności podmiotu

  • natura – formowanie się organizmu, jak gdyby celowy, teleologiczny charakter przyrody, ujmowanej w analogii do dzieła sztuki

  • kultura i historia – Bildung, kształtowanie się ludzkości, wytwarzanie przez ludzkość swej istoty w dziejach swej kultury, autokreowanie się w formie własnego dzieła

• model „organicznego” dzieła sztuki, człowiek jako najwyższy cel przyrody

Estetyczny (estetyczno-etyczno-polityczny) projekt nowoczesności

• ludzkość kształtująca siebie samą w historyczno-kulturowym procesie rozwoju i autoprodukcji, wytwarzająca swoją istotę w formie własnego dzieła: doskonałej, harmonijnej, organicznej wspólnoty (projekty nowoczesnych utopii i „meta-narracji”)

• zbiorowe działania (polityka) mające na celu urzeczywistnienie wolności (etyka) w świecie zmysłowym (estetyka)

• świat jako przestrzeń autokreacji „dojrzewającego”, emancypującego się i nabierającego samoświadomości podmiotu zbiorowego – ludzkości czyli „człowieka w ogóle”