Kulawik A.
Estetyka zredukowanej i odrzuconej ekwiwalencji
Ekwiwalencja to chwyt określonych poetyk, nie generalna zasada kompozycyjna utworów wierszowanych.
Wersologia rozróżnia:
Wiersz metryczny
Wiersz nieregularny
Wiersz wolny
Jest to rozróżnienie pomiędzy stopniami ekwiwalencji wersów w obrębie kompozycji wersyfikacyjnej:
Ekwiwalencja pełna – sprowadzona do jednego lub dwóch czynników metrycznych.
Ekwiwalencja odrzucona.
Jest to rozróżnienie między wierszem nieregularnym a sylabicznym, sylabotonicznym i tonicznym (wykazują genetyczne związki z formacjami metrycznymi, lecz w zakresie organizacji elementów metrycznych nie dochowują pełnej ekwiwalencji).
Mieszczą się w tych kompozycjach ekwiwalencje „cząstkowe” – w wierszach nieregularnych ekwiwalencja rymu lub rymu i średniówki i grupy wersów trzech klasycznych rozmiarów staropolskich wierszy.
| Kochanowski | Niemirycz | Bajki Krasickiego |
|---|---|---|
|
|
|
Wiersz sylabiczny – wiersz sylabiczno – średniówkowo – rymowy.
Przewidywalność członowania tekstu i jego nieprzewidywalność różnicuje wiersz i prozę.
Autonomię wersu można osiągnąć przez rygorystyczne uporządkowanie lub przez uporządkowanie okazjonalne bądź kontrast prozodyjny wersów.
Cel nadrzędny w wierszu – zabezpieczenie „słyszalności” w wersów.
Wersyfikacja Kochanowskiego była jednym ze sposobów gwarantowania autonomii wersów.
Zasada opozycji – stały rozmiar wersu wobec zmiennych długości zdań.
Zasada różnicowania chwytów – w jej wyniku pojawiają się wersy „luzem”, nie mające odpowiednika metrycznego bądź nie posiadające pary rymowej lub wyraźnie skontrastowane co do długości z tymi, z którymi tworzą parę rymową.
Średniówka – element regularności w wypadku heterosylabizmu kompozycji wersyfikacyjnej
C. K. Norwid – klasa rymowo-średniówkowa w obrębie kompozycji „nieregularnych”
Nie spotyka się utworów bezrymowych średniówkowych.
Średniówka w wierszu nieregularnym jest zbyt słabym sygnałem regularności (zwłaszcza w wierszu askładniowym)
Sawicki – „wiersz wolny nie powstaje drogą naruszenia regularności jakiejkolwiek konstanty rytmicznej, lecz tylko tej, która dla danego systemu wierszowego jest szczególnie ważna, która nadto jest dostatecznie wyraźna i językowo jednoznacznie wyodrębniona. Wszystkie inne elementy mogą jedynie współgrać z tym podstawowym i zasadniczym czynnikiem rytmicznej ‘wolności’”
Nieregularny przeplot wersów rozmaitej długości sylabicznej, a ponadto nieregularny rym pozbawiają kompozycje wersyfikacyjne możliwości ukształtowań zwrotkowych.
Wiersz wolny zyskuje dynamikę rytmiczną.
Wiersz izosylabiczny – średniówkowy rymowy. Rytm reguluje za pomocą intonemów, podczas gdy odległości językowe konstant metrycznych były niezmienne.
Bajka narracyjna była doskonałym poligonem doświadczalnym możliwości nowej estetyki wiersza i w wynikających z nowych zasad kompozycyjnych stylistycznych możliwości sfunkcjonalizowania chwytów wierszowych.
Zmienność rytmu służy podkreślaniu dramatyczności akcji.
Wprowadzenie i morał – wiersz metryczny
Relacja narratora, kwestie „bohaterów” – zmienna długość zdań i wersów.
Zjawisko retardacji i przyspieszenia tempa wypowiedzi w bajce.
Wiersz rymowany – swoboda korzystania z czynników metrycznych przy zachowaniu konstanty rymowej, możliwość operowania na zasadzie swobodnego stylistycznego wyboru zarówno długością zdania, jak i długością wersu, możliwość poszukiwania optymalnych ekspresywnie i stylistycznie napięć między nimi (możliwość użycia krótkiego pointującego wersu). Średniowieczna autonomia wersu przeciwstawiona efektowi kontrastowania porządków językowych wersów przy zachowaniu rymu w funkcji wspierającej rozgraniczenie wersowe.
Wiersz sylabiczny nieregularny – rymowy, rymowy średniówkowy (u Kulawika), związki z sylabizmem.
Wersyfikacja renesansu – izosylabizm, średniówka, rym – podstawa metryczna dla swobodnych relacji między wierszem składniowym i askładniowym, dla swobody rytmicznej.
Po wyczerpaniu się możliwości stylistycznych jedyną możliwość stanowiło odrzucenie pełnego i konsekwentnego izosylabizmu, co automatycznie podnosiło rangę rymu. Nie ma w obrębie tego typu kompozycji wersyfikacyjnych utworów bezrymowych – regularność musiałaby się oprzeć na najsłabszej konstancie – średniówce.
Wykorzystanie wiersza numerycznego jako części składniowych kompozycji wersyfikacyjnych.
Skala wierszowości (w stopniach):
Kompozycje wersyfikacyjne zachowujące konstantę rymową i średniówkową stanowią pierwszy stopień odejścia od modelu Kochanowskiego
Kompozycje wersyfikacyjne operujące seriami metrycznych wersów i swobodnym przeplotem wersów heterosylabicznych przy zachowaniu konstanty rymowej
Kompozycje wersyfikacyjne zachowujące wyłącznie konstantę rymową.
W praktyce każdy z nich może się różnicować w sferze rytmicznej.
O kształcie, przebiegu rytmicznym wiersza-utworu decydują przede wszystkim czynniki składniowo-intonacyjne i ich stosunek do wersów. Może mieć bardzo skontrastowane pod względem długości wersy.
Siedlecki – proceder „rozbijania” klasycznych rozmiarów sylabika na oddzielne wersy, które po zsumowaniu „dają” rozmiar pierwotny.
Okopień-Sławińska: metoda ta „wyjaśnia pewne mechanizmy ustalające rytmiczne ekwiwalencje, tylko wówczas, gdy owo wtórne grupowanie wersów w większe zespoły jest wyraźnie zdeterminowane przez istniejące w tekście sygnały delimitacyjne i postaciujące, takie jak np. układ rymów czy wiązań składniowych.
Przy ustaleniu ekwiwalencji wersów łączenie ich w sekwencji w jeden wers jest zabiegiem bezpodstawnym i naruszającym strukturę prozodyjną badanego utworu (przykład Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej)
Zabieg „reintegrujący” dokonany na zespole wersów jest niedopuszczalny, ponieważ zamienia dany przez poetę do badania wersyfikacyjnego wiersza na inny, a wskutek takiej samowoli wersologia staje się niepoważną zabawą, która z postaci wiersza robi nic nie znaczący układ wersów.
Formacje kompozycyjnie nieregularne – należy określać w odniesieniu do porządku stopowego, przy czym ich „nieregularność” dotyczyć może dwóch aspektów:
Ilości i jakości stóp w wersach
Stopnia regularności pozostałych elementów paradygmatu wiersza – rymu i średniówki
Skala od maksymalnego zbliżenia do sylabotonika aż do form najbliższych wierszowi wolnemu:
Stopowy średniówkowy rymowy
Stopowy średniówkowy
Stopowy rymowy (wolne stopy)
Stopoidalny (jambizujący, amfibrachujący) rymowy
Stopoidalny.
Określona jest tylko część przedśredniówkowa wersu (np. 4+n)
Tym wierszem posługiwał się romantyzm i modernizm, a potem Tuwim.
Wersyfikacje toniczne – uważane są za nieregularne – ścisła ekwiwalencja szeregów tonicznych (zestrojowych) – językowo możliwa – napotyka na trudności natury estetycznej.
Dłuska – „istnieje wyraźna opozycja wers długi//wers krótki, ale nie ma wyraźnej opozycji pomiędzy wersem 4- i 5-zestrojowym” bliskość systemu tonicznego z wierszem zdaniowym.
Różnica o jeden lub parę zestrojów nie załamuje rytmu i nie jest rytmotwórcza – albo wszystkie utwory zestrojowe są metryczne tonicznie i ich numeryczność nie może budzić żadnych zastrzeżeń albo wiersz toniczny nie występuje w żadnej wersyfikacji, ponieważ różnice ilościowe zestrojów w tych wierszach są nieuchwytne i nierelewantne. (wnioski poprawne, ale nie prawdziwe)
Rytm toniczny wypowiedzi wierszowanej osiąga estetyczną pełnię dopiero wtedy, gdy dominanta rytmiczna (np. ilość wersów trzyzestrojowych) bilansuje się w obrębie utworu z ilością „odstępstw”, a więc z ilością wersów dwu- i czterozestrojowych liczonych łącznie. (Broniewski, Czechowicz)
Pełne zaufanie do struktury intonacyjnej wersów i rymowego wsparcia pauzy wersyfikacyjnej – możliwe jest operowanie rozmaitą ilością zestrojów akcentowych w wersach i funkcjonowanie estetyczno-ekspresywne tych różnic.
Kazimiera Iłłakowiczówna chętnie sięga po rozmiary nietypowe dla tonizmu – cztero- i pięciozestrojowce, bądź wydłuża wersy i je parami dokładnych rymów stycznych. Rachunek zestrojowy jest niesłyszalny, nieefektywny rytmicznie, prozodia ma charakter mało wierszowy.
Maria Dłuska wykazała toniczność tych rytmów – przybliżoną i rozregulowaną – ale w rytmie językowym to, co wyliczone, mało jest warte, a prawdziwa wartość ma tylko to, co słyszalne.
Rytm zestrojowy nie zsynchronizowany z systemem wiersza składniowego, czyli pozbawiony wsparcia intonacyjnego, nie ma możliwości określenia dominanty zestrojowej.
Struktury językowe dzielone tylko na wersy nie wykazują żadnych regularności – wiersz wolny.
Edward Balcerzan: „wkraczając w wiersz wolny – wersologia nie ma wyboru. Traci niepodległość. Staje się integralną częścią teorii języka poetyckiego”
To nie wersologia traci niepodległość, tylko metryka staje się nieużyteczna w próbach opisu tej formacji wiersza. Wszelkie postaci metryczności nie mogą być ujmowane jako kategoria ogólno wersyfikacyjne.
Opozycje:
Wiersz – wiersz wolny – rzeczownik wskazywał na wierszowość, przymiotnik na prozę.
Metryczny-niemetryczny
Wiersz nienumeryczny – proza – bardziej efektywny – w perspektywie prozy formacja ta posiada niezbywalną i nieredukowalną cechę wierszowości – arbitralność członowania prozodyjnego.
Kompozycja wersyfikacyjna nienumeryczna realizuje się w unikaniu jakichkolwiek regularności językowych.
Ma takie same możliwości, jak kompozycje renesansowe – wersy mogą być równe zdaniu – system składniowy wiersza, krótsze od zdania – składniowy bezprzerzutniowy
Trzy typy kompozycji wersyfikacyjnej:
Monosystemowa składniowa
Monosystemowa askładniowa
Bisystemowa
Skala wierszowości (ze względu na relację pauzy wersyfikacyjnej do zdania):
Pauza, która podkreśla całostki składniowe (Peiper, Miłosz, Szymborska, Herbert)
Pauza tnąca zdanie – wydzielone segmenty zdania uzyskują semantyczną i prozodyjną ekspozycję (Przyboś)
Pauza, która osłabia przynależność syntaktyczną skupienia syntaktycznego (Różewicz)
Pauza szokująca agresywnością wobec zdania, co przejawia się w rozrywaniu zestrojów akcentowych (poeci lingwiści)
Dokonuje się nie typologii utworów, lecz chwytów zastosowanych w utworze i struktur językowych wersów, czyli jakości uzyskanej z konfrontacji ze zdaniem.
Sławiński – utwory Peipera traktować jako nowoczesną mutację asylabicznego wiersza zdaniowego.
Zdanie rozkwitające powoduje z reguły składniowość wersu.
Wiersz Przybosiowski: określony typ segmentacji askładniowej tekstu, w którym typem odniesienia dla wersu i podstawą jego kwalifikacji może być tylko zdanie, inaczej opozycja wiersz-proza traci w gruncie rzeczy podstawy, a teoria wiersza grzęźnie w metryce i staje się najzupełniej bezradna wobec formacji nienumerycznych wiersza.
Wersyfikacja – praktyka wierszowa
Współcześnie możliwości rozwojowe kompozycji nienumerycznych wyczerpały się, ponieważ wyczerpały się konfiguracje w jakie wchodziła pauza wersyfikacyjna, wyczerpał się „paradygmat pauzowania” arbitralnego.
Powroty do wiersza numerycznego (Grochowiak, Herbert), zacieranie różnicy między wierszem a prozą w obrębie pojedynczego utworu – pauza wersyfikacyjna utożsamia się ze składniową, co nie pozwala na uchwycenie różnicy pomiędzy członowaniem naturalnym a arbitralnym.
Strukturę wierszową może uratować anafora, ale tekst pozbawiony takiego wsparcia może już nie być rozpoznany jako wiersz.
Kompozycja wersyfikacyjna nienumeryczna może kształtować swoją semantykę poprzez członowanie, segmentację tekstu.
Forma wierszowa nie wpływa automatycznie na semantykę tekstu, a w każdym razie nie zawsze w jednakim stopniu.
W sekwencji zdań wersów (system składniowy) możliwości takie są najmniejsze, a w systemie askładniowym – większe. Nie występuje zjawisko preselekcji materiału leksykalnego (sito metru i rymu), zanika funkcja metametryczna (metawierszowa), ponieważ jest o wiele trudniej niż w wypadku kompozycji numerycznej ustalić homologię form wierszowych.
O „wejściu” słowa do tekstu decyduje jego walor przede wszystkim semantyczny i stylistyczny, a o znaczeniu tekstu wierszowanego – sposób jego arbitralnej segmentacji.
Kompozycja nienumeryczna odznacza się brakiem formalnych ograniczeń w zakresie formowania sensów i znaczeń wypowiedzi-utworu.
Mamy możliwość rozpoznania wierszowości na podstawie słuchowej.
Zapis wersowy jest z jednej strony obrazem mowy poety, z drugiej dla odbiorcy – „instrukcją” arbitralnej delimitacji, ale tylko o tyle, o ile zapis odpowiada możliwościom i wydolności systemowej prozodii.
Weryfikatorem formy wierszowej tekstu jest zawsze prozodia, a nie zapis będący jej znakiem!
Zakres występowania wiersza nienumerycznego praktycznie jest nieograniczony, ale jego domeną jest liryka, ponieważ liryka współczesna jako jedyny niemal rodzaj literacki posługuje się systemem języka poetyckiego.
Im większa swoboda, im mniej rygorów formalnych, tym mniejszy zakres występowania wiersza.
Z największą ilością rygorów – sylabotonik – nie wiąże się najszerszy zasięg występowania wiersza. Przysługuje on metrom sylabiczno-średniówkowym.
Sposób mówienia wierszem nienumerycznym sprowadza się do semantyki na podstawie ekonomii językowej, która preferuje metaforę we wszelkiej postaci, i do segmentacji wierszowej tekstu.
Liryka współczesna preferuje formy krótkie, przybiera postać myśli, refleksji intelektualnej, spostrzeżenia, przypowieści, a więc posrać takich form wypowiedzi, które z natury swojej dążą do skrótowości, precyzji, zamierzonej wieloznaczności i alegoryczności.
Liryka wybiera formę, która nie ma nic wspólnego z językowym uporządkowaniem, przewidywalnością, harmonią i regularnością; dawniejszej estetyce zdobnictwa poetyckiego odpowiada nieregularna, surowa konstrukcja, która bądź wycisza swoją wierszowość, bądź też traktuje ją ironicznie.
Na efekt poetycki składa się zawartość semantyczna tekstu, wynikająca z jego językowej konstrukcji i wierszowej delimitacji, a sama delimitacja wierszowa tekstu może nie mieć żadnej wartości, ponieważ wers może kończyć się w dowolnym miejscu, zawierać dowolnie ukształtowany odcinek mowy i nie ma to wpływu na wartość poezji.