Pedagogika resocjalizacyjna

AGRESJA, SAMOAGRESJA I ZACHOWANIA PRZESTĘPCZE ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM BRUTALIZACJI ŻYCIA. ANALIZA NA PRZYKŁADZIE TEORII MASLOWA, BADNURA I WALTERS

INTEGRACYJNA TEORIA ZACHOWANIA PRZESTĘPCZEGO LEBLANIA

Złość

Złość- to reakcja emocjonalna która pojawia się, gdy zablokowane jest jakieś dążenie, następuje zmiana poczucia kontroli i pojawia się złość.

Złość może być wyrażana w różny sposób:

- pasywny (zamykanie się w sobie, chęć izolacji, milczenie) taki sposób może przynosić szkodę osobie która się złości (np. w postaci chorób psychosomatycznych).

- konstruktywny (czyli zmierzający do rozwiązania problemu (powiedzenie drugiej osobie o tym co czujemy, działania mające na celu pozbycie się złości, krzyk, tupanie, trzaskanie drzwiami, niszczenie przedmiotów).

Złość :to uczucie, którego wyrażanie sprawia ludziom wiele kłopotów. Najczęściej nauczeni są tego, by jej nie okazywać, w związku z tym tłumią ją obciążając swój organizm nie wyrażonym napięciem, co powoduje szkody i dolegliwości somatyczne.

Gdy ktoś nie wyraża złości wtedy:

- Złość może urosnąć do wściekłości, furii nad którymi trudno jest zapanować.

- Może zwrócić złość przeciwko sobie, uznać że to on/ona jest winny(a)- może być smutny poirytowany, może go ciągle boleć głowa albo brzuch.

- Może skierować swoją złość przeciwko innym osobom (np. słabszym) niszczy rzeczy, obraża innych albo wyzywa.

Przeżywanie i wyrażanie złości ma duże znaczenie. Przeżywając złość otrzymujemy jednocześnie informacje, że coś nas frustruje lub przestrasza. To że czujemy złość, chroni nas przed zranieniem przez innych albo przez nasze uczucia. Zdawanie sobie sprawy z tego, że coś nas złości, pozwala nam radzić sobie z tym, czego się boimy albo czego nie chcemy robić.

Złość daje też energię do działania. Możemy użyć tej energii, aby zmienić sytuację która nas złości, a gdy to nie jest możliwe zrobić coś, co pomoże nam zmniejszyć napięcie, np. zrelaksować się, opowiedzieć komuś o swoich problemach, pobiegać itp.

Unikanie złości:

- niektórzy ludzie nigdy się nie złoszczą. Budzi to w ich otoczeniu albo podziw i zazdrość: „Taki opanowany, spokojny facet”, albo niedowierzanie lub irytację:” Takie ciepłe kluchy”, „Podejrzana słodycz i anielski spokój”

A jak jest naprawdę? Czy rzeczywiście można żyć bez złości?

Złość jak każda emocja jest określoną fizjologiczną reakcją organizmu i w takim aspekcie pojawia się niezależnie od woli, chęci i decyzji osoby przeżywającej.

Osoby unikające złości nauczyły się, że przeżywanie jej i wyrażanie jest godne potępienia, niebezpieczne lub niemoralne.

Ludzie unikają złości, ponieważ :

- mają głębokie przekonanie, że naprawdę dobry człowiek nie powinien okazywać swojej złości.

- obawiają się, że zranią tym kogoś innego, więc wolą sami ponosić koszty „ łykania złości”

- złość budzi w nich ogromne zagrożenie, obawiają się że inni przestaną ich lubić albo zaatakują.

Z powyższych twierdzeń może ktoś wysnuć wniosek, że unikanie złości jest swoistym „deficytem” i „mankamentem”. Jednakże unikanie złości wtedy staje się problemem, gdy przestaje być jedną możliwości i efektem naszego wyboru, a staje się przymusem , bo nie potrafimy reagować inaczej.

Wielu ludzi nie lubi też się złościć ponieważ:

- czują się póżniej winni

- czują się zawstydzeni

Boją się, że gdy się rozłoszczą to inne bliskie im osoby już nie będą się chciały z nimi przyjaźnić lub przestaną ich lubić i zerwą z nimi stosunki.

Wielu ludzi nie lubi lub boi się złościć i nie lubi, lub boi się, gdy ktoś inny się na nich złości.

Jednakże:

Złość jest nieunikniona, ponieważ jest jedną z naturalnych ludzkich emocji oraz niezbędną jako źródło energii i sygnał, że dzieje się coś niekorzystnego.

Systematyka złości:

1) Typy złości rzadko przeżywane w poradnictwie:

a) wybuch- ostry ból, napięcie mięsni, zaciśnięcie pięści, nagły krzyk.

b) wściekłość- odwet za osobisty afront, bezsilność.

c) furia – branie odwetu za rzeczywisty czyn, mściwa i silna zalew uczuć. Często połączona z panicznym lękiem, że człowiek zostanie zniszczony.

2) Typy złości często spotykane:

a) uraza- rozwija się powoli, brak sygnałów z ciała, ogólne napięcie, ściskanie żołądka, ogień w klatce, tyłu szyi i oczodołach, przyczyna- odmowa stosunków seksualnych lub brak zainteresowań np. w małżeństwie.

b) rozdrażnienia (zranienia)- kurczenie się, płacz stłumiony, napięcie w szyi, wstyd.

c) zły humor- „trzymajcie się z daleka”

d) wrogość- zamaskowana złość, blokowanie działania, gaszenie entuzjazmu, złośliwość.

Pytanie: „Co Tobie robi Twoja złość? Co byłoby innego (działo się) gdyby nie było złości?”

Funkcje złości (Reframing):

- chęć utwierdzenia swojej obecności, zaistnienie wśród ludzi

- dodaje energii ożywia (podjęcie działania)

- zaburza przebieg aktualnego zachowania poprzez pobudzenie, impulsywność (zaniechanie działania)

- ułatwia wyrażanie negatywnych uczuć (szczerość relacji, brak chorób somatycznych)

- wewnętrzny sygnał (ostrzeżenie, znak) iż dzieje się coś niedobrego

- pomaga rozpoznać potrzeby i odpowiadać na nie

- ostrzeżenie dla innych, że coś jest nie w porządku i że powinny się mieć na baczności

- zwiększa świadomość samego siebie (określamy swoją tożsamość i granice dzielące nas od innych, możliwa identyfikacja)

- pomaga przetrwać i walczyć w niebezpiecznej sytuacji

- jest czasem ostatecznym sposobem wyzbycia się uczuć bezsilności i rozpaczy (zapobiega załamaniu się)

- daje poczucie komfortu, siły i zdrowia, a także emocjonalnej „nienaruszalności”

- chęć zabawy- potrzeba nowych wrażeń

- jest dowodem troski, zaangażowania i odpowiedzialności, prowadząc do większej intymności w związku

- kontakt z czyjąś złością może doprowadzić do pojednania

- wyzwala i stymuluje twórczą działalność

- przyciąga uwagę i zainteresowanie ludzi, gdy inne sposoby zawiodły

- pomaga zdobyć potrzebne rzeczy- jest instrumentem w walce o władzę i kontrolę nad ludżmi, zachowanie fizycznego i emocjonalnego dystansu wobec innych osób, obrona przed odczuwaniem innych emocji.

Chroniczna złość

O chronicznej złości mówimy wówczas, gdy człowiek gorliwie wyszykuje, podejmuje lub przedłuża odczuwanie i wyrażanie złości.

Niektóre osoby są szczególnie wyczulone na wszelkie sygnały, które wzbudzają ich rozdrażnienie, irytację lub wyrażoną złość. Skutecznie, aczkolwiek najczęściej nieświadomie, nakręcają te emocje przez myślenie lub mówienie o tym, co ich rozdrażniło oraz o swojej krzywdzie.

Prowadzi to zazwyczaj do intensywnego i gwałtownego wyrażenia złości, często przy tym traci się kontrolę i łatwo przekracza granicę między okazywaniem złości i agresję (słowną lub fizyczną) Trudno im (lub nie chcą) wyciszyć swoją reakcję. Jednym ze sposobów zapewnienia sobie powodów do złoszczenia się jest „trzymanie urazy” i „roztrząsanie własnej krzywdy”. Dla ludzi, którzy mają nawyk chronicznego złoszczenia się, opanowanie złości może nie być łatwe, ponieważ wymaga to zmiany myślenia, mówienia i działania.

W czasie kłótni często mówimy: „ To przez Ciebie jestem tak rozzłoszczony”, „Ale mnie wkurzyłeś”

Z tych i podobnych tekstów wynika, że uznajemy, iż „odpalacze” do naszej złości krwi tkwią w rękach innej osoby- to mąż, matka, dziecko naciskają guzik zmieniający nasz poprzedni nastrój w złość.

Możesz przyjąć kontrolę nad swoją złością (chyba że wolisz to zostawić w rękach innych osób).

Kwestionariusz do diagnozy złości

(przedruk z:R.Potter-Efron,”Złość alkoholizm i inne uzależnienia”, IPZiT, Warszawa 1994)

Chorobliwy lęk przed złością	Umiarkowana złość	Chroniczna złość
Człowiek uzależnia się od unikania złości	Ignoruje błahe powody do złości	Złość dławi inne uczucia, staje się rozwiązaniem wszelkich problemów
Obawia się utraty związku z inna osobą, poświęca tożsamość	Ostrzega ważne problemy poprzez uświadomienie sobie swojej złości	Zwiększa się tolerancja na złość, występuje na nią zwiększone zapotrzebowanie
Czuje się winny, jeżeli wpada w złość	Wyraża złość wprost, bez obwiniania innych	Złość daje uczucie przyjemności
Może alkoholem lub innymi środkami próbować wyzwolić złość	Odejmuje odpowiedzialność za swoje uczucia (zaczyna komunikaty od słowa ”ja”)	Pojawia się poczucie winy i wstyd, ale to nie zmienia zachowania
Czasami(rzadko) wybucha	Rozwiązuje problem stara się brać pod uwagę zdanie swoje i drugiej osoby	Złość wymyka się spod kontroli; brak możliwości wyboru innej reakcji

Przeróżne ćwiczenia na temat złości i agresji

Złość:

1)Przypomnienie sobie jakiejś sytuacji, w której najczęściej odczuwali złość i narysowanie tej sytuacji. Po zakończeniu rysowania omawianie ich.

2) Wspólne określenie przyczyn powstawania złości. Jedna osoba zapisuje na tablicy.

Odp. Przyczyny powstawania złości:

- niepowodzenie

- brak zorganizowania

- głód

- tłok

-hałas

3) Ćwiczenie –rozmowy:

- Po czym można poznać, że ktoś się złości?

- Jakie są dobre strony złości?

- Jakie są złe strony złości?

4) Ćwiczenie – podzielenie osób na 4-5 osobowe grupy i odpowiadają na pytania:„ Jakie są skutki złości”. Po wykonaniu każda z grup czyta swoje pomysły. Następnie następuje próba podziału na skutki psychiczne i skutki biologiczne.

Odp. Skutki złości:

a) Psychiczne

- złośliwość

- krytykowanie

- obwinianie

- wyśmiewanie

-robienie przykrości

b) Biologiczne

- nadciśnienie

- nerwice

- wrzody żołądka

5) Ćwiczenie- Zaproponowanie aby studenci spróbowali wymyślić jak najwięcej sposobów wyrażania złości. Mogą opracować te sposoby w małych grupach, a następnie zademonstrować wszystkim studentom. Następnie wypełnić kartę” Sposoby wyrażania złości”

Odp. Sposoby wyrażania złości:

1) Agresywny:

- wyzywam kogoś

- krzyczę na kogoś

- plotkuję o kimś

- popycham, biję tą osobę

- biję innych

- kopie w drzwi itp.

2) Uległy (pasywny)

- martwię się

- udaję że nic się niestało

- mówię, że to moja wina, przepraszam

3) Otwarty i stanowczy

- mówię wprost o mojej złości

- staram się rozwiązać problem

6) Ćwiczenie- „Jak radzić sobie ze złością”?. Studenci przedstawiają swoje propozycje.

Odp. Sposoby radzenia sobie ze złością:

- praca (sprzątanie, mycie naczyń, kopanie ogrodu)

- sport (pływanie, granie w piłkę)

- sztuka (malowanie, śpiewanie)

- opowiadanie komuś o przyczynach złości

- znalezienie zrozumienia u innej osoby

7) Ćwiczenie- Każdy ze studentów otrzymuje arkusz z pytaniami, na które stara się odpowiedzieć.

-Odp. Pytania:

- Czy złość się uzewnętrznia? (umie, ale nie musi)

- Ile osób bierze udział w złości? (jedna)

- Czy mamy wpływ na to, że się złościmy? (nie, jest to proces nieświadomy)

- Czy złość musi szkodzić? (nie)

- Czy złość podlega ocenie? (nie)

- Czy złość to emocje? (tak)

- Czy złość produkuje energię? (tak)

Ćwiczenia z Agresji:

2) Ćwiczenie- Podzielenie na 4-5 grup. Każda z grup dostaje opis jednej sytuacji i starają się określić tę przyczynę agresji wypełniając puste pola oraz dopasowanie mechanizmów zachowań agresywnych.

Odp. Dopasowanie zachowań agresywnych:

1) Agresja jako pragnienie zdobycia atrakcyjnych dóbr, do których dostęp można uzyskać poprzez krzywdzenie innych.

2) Agresja jako zachowanie związane z przynależnością do określonej grupy.

3) Agresja jako skutek frustracji, niezaspokojenia potrzeb.

4) Agresja jako skutek niskiej samooceny.

5) Roszczenie sobie prawa do agresji w związku z rolą wobec innych osób (np. opieka, wychowanie)

6) Agresja jako zachowanie dające pewną przyjemność, poczucie siły.

Agresja:

1. jest aspołecznym sposobem zachowania się wynikającym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia

2. To pewne działanie, myśl lub impuls, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej realnej lub symbolicznej określonej osobie,

3. Zachowanie skierowane przeciw określonym osobom lub rzeczom i przyjmujące formę ataku

Agresja wg Słownika Pedagogicznego zdefiniowana jest jako działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u osobnika niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji.

Z punktu widzenia psychologicznego agresja jest to forma inicjonowanego ataku wyrządzającego szkody fizyczne lub moralne określonym osobom lub grupom społecznym (Z.Skorny „Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się)

Elliot Aronson autor „Człowiek istota społeczna” uważa iż agresja jest to zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie krzywdy lub spowodowanie przykrości. Działanie to może być fizyczne np. wyraża się ona w bójkach, niszczenie, wymuszanie, gryzienie, szarpanie, lub słownej np. grożenie pobiciem, straszenie, przezywanie, kłótnie, oszczerstwa, intrygi.

Przez agresję niektórzy określają „zdolność jednostki do aktywnego kontaktu z drugim człowiekiem wyrażającą najróżniejsze formy sapo potwierdzania włącznie z bardzo brutalnymi środkami wyrazu np. najprostsze formy nawiązywania przez dzieci kontaktu w postaci potyczek o charakterze zabawowym. W późniejszym okresie życia zdolność ta wyraża się w realizacji własnych potrzeb i zdolności bez liczenia się z interesem innych ludzi. W tym mówi się o agresji konstruktywnej i destruktywnej. Większość psychologów przez agresję rozumie się każde zamierzone działanie w formie otwartej czy symbolicznej mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego (A. Frączak „Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych”).

Rozróżniamy agresje wrogą i agresję instrumentalną. Agresja wroga to akt agresji wynikający z uczucia gniewu i mający na celu zadanie bólu lub spowodowanie obrażeń fizycznych. W przypadku agresji instrumentalnej też występuje zamiar wyrządzenia krzywdy innej osobie lecz służy to jako środek do osiągnięcia celu innego niż zadanie bólu. (E.Aronson „Człowiek istota społeczna”)

A.Frączak wyróżnia 4 kategorie agresji:

1. Agresja instrumentalna bądź specyficzna, której celem jest uzyskanie jakiegoś przedmiotu lub utrzymanie jakiejś sytuacji.

2. Agresja ze złości to jest nie ukierunkowana na swoisty obiekt lub sytuację

3. Agresja obronna jako odpowiedź na atak

4. Agresja związana z grą i zabawą, nasilająca się w skutek zaangażowania w walkę w toku gry.

Często agresja jest odpowiedzią na frustrację. Zachowanie agresywne dzieci bywa niekiedy wywołane przez nieodpowiedni stosunek wychowawcy do nich, polegający na braku życzliwości i szacunku na zbytniej surowości i nadużywania kar. ( W.Okoń „ Nowy Słownik Pedagogiczny”).

Wyróżnialna jest również agresja interpersonalna, która jest aktem odnoszącym się do zachowań międzyludzkich, intencjonalnie organizowanym w celu wyrządzania szkody jednostce lub grupie społecznej, jest myślnym działaniem na szkodę jednostki lub jej właściwości, którego nie da się społecznie usprawiedliwić. Interpersonalna agresja prowadzi do skrzywdzenia tych osób, na które jest ukierunkowana.

Agresywne zachowanie jest w zasadzie symptomem wskazującym na szereg zaburzeń, szczególnie z zakresu relacji społecznych, może też wiązać się z psychozami z używaniem środków uzależniających, albo też wynikać z zaburzeń osobowości. Bliskie znaczenie temu terminowi „agresja” ma słowo „przemoc”. Przemoc ujmuje się w węższym i szerszym zakresie. Terminy te stosowane są zamiennie. Często przez przemoc rozumie się tylko agresję fizyczną. Czasami rozpatrywana jest w kontekście dwóch innych terminów, też nie całkiem jednoznacznych „tyranizowania” i „osaczenia”, odnoszących się do działania grupy przeciw jednostce lub innej grupy.

Niektórzy badacze wiążą przemoc głownie z emocją, którą najtrudniej kontrolować, mianowicie ze złością, a także z emocjami pokrewnymi: niechęcią, oburzeniem, irytacją, gniewem, nienawiścią, furią prowadzącymi do eskalacji zachowania agresywnego. (J. Surzykiewicz „Agresja i przemoc w szkole” )

Z. Skorny wyróżnia 4 rodzaje agresji:

• Patologiczną

• Frustracyjną

• Naśladowczą

• Instrumentalną

AGRESJA PATOLOGICZNA:

Powstaje pod wpływem funkcjonowania określonych mechanizmów psychicznych u dzieci i młodzieży. Jej przyczyny należy szukać w procesach chorobowych zachodzących w układzie nerwowym. Powodują one powstanie zaburzeń w zachowaniu się przyjmujących formę zachowań agresywnych jako swoistych symptomów niektórych chorób nerwowych i psychicznych np. nadpobudliwość, epilepsja.

Formy agresji są:

• Występujące w schizofrenii ataki szału- osoba jest wysoce agresywna, nie kontroluje swego zachowania, atakuje osoby z otoczenia.

• U osób z nadpobudliwością psychosomatyczną

U psychopatów są oni zdolni do przeżywania uczuć życzliwości i sympatii w stosunku do innych ludzi. Agresja psychopatia-agresywni psychopaci wykazują już od najwcześniejszych lat odbiegające od normy zachowania zarówno w stosunku do ludzi, którzy ich otaczają, jak i wobec całego społeczeństwa. Większość podstawowych cech nienormalnego stanu wiąże się z całkowitym brakiem pozytywnych uczuć do innych. Egoistyczny, samolubny i impulsywny psychopata agresywny przejawia skłonność do zupełnego nieliczenia się z potrzebami i uprawnieniami innych ludzi. U dzieci Może być spowodowana „napastowaniem, sprowokowaniem” przez kolegów , co wywołuje stan emocjonalny pobudzający do agresji. Może być wynikiem jej przemieszczania się- dziecko wykazuje się zachowaniem agresywnym mimo że „ ma wszystko”, okazuje się że brak jest kontaktu emocjonalnego z rodzicami, co powoduje zachowanie agresywne. Często takie dzieci nazywamy „sadysta” itp. Zawsze powinniśmy unikać przedwczesnego zaliczania agresywnych zachowań dzieci do agresji patologicznej. Tylko wtedy można je tłumaczyć wpływem procesorów patologicznych zachodzących w organizmie.

Zapobiegania i terapia:

Zapewnić należy właściwą opiekę lekarską, gdyż same oddziaływanie wychowawcze nie przynosi sukcesów. W przypadku podejrzeń o agresję patologiczną należy przeprowadzić badania neurologiczne i psychiatryczne.

AGRESJA FRUSTRACYJANA:

Czynniki wyznaczające intensywność pobudzenia do agresji:

1. Blokada ważnej potrzeby powoduje intensywne pobudzenie agresji niż blokada potrzeby nie odgrywającej większej roli.

2. Zakres blokady potrzeby

3. Ilość doznanych uprzednio frustracji. Jednostka narażona w przyszłości na liczne frustracje, na nowe niepowodzenia reaguje w sposób bardziej agresywny, niż osoba, która ich poprzednio nie doznała.

Frustracja jest skutkiem blokady określonych potrzeb

Agresywność przejawiana przez dziecko bywa konsekwencją blokady:

• Potrzeby afiliacji ( czyli zachowanie polegające na nawiązaniu i podtrzymywaniu pozytywnych kontaktów. Z punktu widzenia psychologii, afiliacja jest jedną z podstawowych potrzeb psychicznych człowieka, wyrażającą się w dążeniu do bycia razem z innymi ludźmi, przyłączenia się do osób i grup społecznych oraz poszukiwania ich akceptacji; jej zasadniczym źródłem jest potrzeba bezpieczeństwa. Ważnym też źródłem jej kształtowania się są standardy społeczne, wyznaczające jednostce, jak i grupom społecznym wzorce zachowań, a w tym zwłaszcza dotyczące bezpieczeństwa.) spowodowanej oziębłością uczuciową rodziców, brakiem z ich strony objawów serdeczności, życzliwości, nadmierną surowością, stosowaniem licznych kar.

• Potrzeby uznania społecznego spowodowana zbyt częstym upominaniem, wytykaniem wad braków, stawiania za przykład dobrze uczących się lub wzorowo zachowujących kolegów.

• Potrzeby samodzielności wywołana zbyt licznymi zakazami i nakazami od dorosłych, nadmiernym ograniczeniem samodzielności dzieci i młodzieży.

Zapobieganie i terapia:

Należy ustalić, które potrzeby uległy blokadzie powodując wystąpienie agresywnych zachowań oraz rozważyć możliwość zaspokojenia. W postępowaniu profilaktycznym ważną rolę odgrywa kształcenie umiejętności poprawnego reagowania na frustracje. Przeciwdziałać powstawaniu nawyków, że pod wpływem doznanych frustracji dana jednostka zaczyna zachowywać się agresywnie, popada w depresję.

AGRESJA NAŚLADOWCZA:

Bywa następstwem oddziaływania określonych modeli zachowania się. Wystąpienie tego rodzaju agresji stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba styka się w swym otoczeniu. Brak jest wtedy motywacji typowej dla agresji frustracyjnej, przyjmującej formę poczucia krzywdy, chęci szkodzenia, wyrządzenia komuś przykrości. Dany osobnik nie uświadamia sobie, że zachowuje się agresywnie, ani też nie zdaje sobie sprawy ze związku miedzy własnym zachowaniem się a oddziaływanie określonych wzorów. Może ona wystąpić u osób, które uprzednio nie były narażone na frustrację.

Agresja naśladowcza to swoista forma nawyku. Silnie utrwalone stają się „drugą naturą”, dlatego też nie łatwo je zmienić.

Zachowanie agresywne można wywoływać u osoby, która nie ma najmniejszych podstaw, by czuć się skrzywdzoną, a po prostu miała okazję obserwować zachowanie agresywne jako wyłącznie w roli widza. Modele wpływają przede wszystkim, gdy są nimi osoby znaczące. Zostaje uruchomiony mechanizm identyfikacji z modelem np. Chłopcy chcą naśladować postacie z różnych wojen, walk.

Zapobieganie i terapia:

Zabezpieczenie dzieci przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego zachowania. Ograniczyć liczbę oglądanych filmów gdzie występuje agresja, zmniejszyć ilość lub nawet zakazać czytania książek o podobnej treści. Sceny agresji odpowiednio komentować w celu wytworzenia postaw i oceny moralnych przeciwdziałających występowaniu agresywnego zachowania. Należy zainteresować dzieci audycjami, filami ukazującymi pozytywne modele postępowania.

AGRESJA INSTRUMENTALNA:

Motywem są określone działania. Agresja odgrywa wtedy rolę instrumentu, narzędzia umożliwiającego osiągnięcie celu.

Agresywne zachowania mogą utrwalić się jeżeli w wyniku walki odnosi się sukcesy, natomiast wygasa jeżeli ponosi się porażkę. Wystąpienie agresji instrumentalnej zależy od ukształtowania się u danej osoby postaw oraz związanej z nimi hierarchii wartości np.:

• Rodzice wyznają zasadę „przepychania się łokciami” to u dzieci kształtują się postawy sprzyjające agresywnemu zachowaniu i traktowaniu ich jako narzędzia skutecznego działania

• Przeświadczenie o wyższości lub nadzwyczajnych przywilejach i uprawnieniach przysługujących dziecku ze względu na pozycję społeczną.

Wystąpieniu agresji instrumentalnej może sprzyjać nie prawidłowo ukształtowana hierarchia wartości, w której naczelnym celem działania staje się dążenie za wszelką cenę do osiągnięcia osobistego sukcesu bez liczenia się z cudzymi interesami i potrzebami.

Np. Dana jednostka atakuje słabsze dzieci, które jest w stanie zmusić do uległości, natomiast unika walki z osobami silniejszymi.

Zapobieganie i terapia:

Należy wykazać jej nieskuteczność. Uzyskuje się to uniemożliwiając osiąganie celów za pośrednictwem agresywnego zachowania, a równocześnie stosując kary. Dążymy do wytworzenia strategii postępowania mającej pozytywną wartość społeczną. Wytwarzać właściwe postawy społeczne oraz związanej z tym hierarchii wartości. Postawie „cwaniactwa”, kultu siły przeciwstawiać postawę koleżeństwa, życzliwości, zgodnej współpracy.

PRZYCZYNY I CELE ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH

Istnieje wiele czynników sytuacyjnych, które są odpowiedzialne za występowanie zachowań agresywnych, począwszy od procesów neurologicznych i chemicznych, a skończywszy na uwarunkowaniach społecznych. Agresja bywa również wynikiem prowokacji lub obecności bodźca wywołującego agresję.

Agresję mogą wywołać chwilowe nieprzyjemne doznania, takie jak ból czy upał, albo trwałe frustracje, na przykład płynące z trudności materialnych. Ludzie mający agresywne skłonności sami tworzą nieprzyjemne dla siebie sytuacje, które wywołują w nich jeszcze większą agresję.

Agresja może służyć wielu różnym celom:

• Jednym z nich jest rozładowanie odczuwalnej przykrości. Agresja powodowana przykrością może być uwarunkowana chwilowymi stanami pobudzenia fizjologicznego lub trwałą skłonnością. Nawet akty bezpośredniej przemocy fizycznej mogą wynikać z wielu rozmaitych motywów. Jedni biją, aby uchronić swój status, drudzy aby wykorzystać ofiary ku swemu zadowoleniu, a jeszcze inni dla rozładowania nadmiaru frustracji,

• Niektórzy zachowują się agresywnie, aby sprawić wrażenie kogoś groźnego i w ten sposób zmusić innych do posłuchu

• Agresja może pomóc zachować twarz w razie fizycznego bądź werbalnego ataku.

• Celem może być chęć wpływania na ludzi, uzyskania władzy i dominacji.

• Stworzenia wrażenia, że jest się twardym, zyskania pieniędzy i uznania społecznego

• Rozładowania nieprzyjemnych emocji.

• Zachowanie agresywne może wynikać także z potrzeby samoobrony lub obrony innych ludzi.

• Zygmunt Freud uważał że agresja jest celem samym w sobie

FRUSTRACJA A AGRESJA

Agresję może spowodować każda nieprzyjemna lub przykra sytuacja, taka jak gniew, cierpienie, nuda itp. Sposób tych przykrych sytuacji głównym czynnikiem wywołującym agresję jest frustracja. Frustracja jest większa gdy cel jest blisko, a coś lub ktoś przeszkadza w dążeniu do niego. Gdy przeszkoda jest niespodziewana lub gdy wydaje się nieuzasadniona, frustracja wzrasta jeszcze bardziej. Jeśli jednostka dążąca do jakiegoś celu zostanie w tym powstrzymana, to wynikająca stąd frustracja zwiększa prawdopodobieństwo agresywnej reakcji. (E. Aronson „Człowiek istota społeczna”).

TEORIA FRUSTRACJI

Teoria zgodnie z którą przeszkody występujące na drodze do osiągnięcia upragnionego celu zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji agresywnych. Istnieje kilka czynników, które mogą zwiększać doznania frustracji i w efekcie sprzyjać wystąpieniu agresji. Jednym z nich jest dystans dzielący nas od upragnionego celu lub obiektu. Im bliżsi jesteśmy realizacji naszych zamierzeń, tym większa jest nasza frustracja przy napotkaniu przeszkody. Im więcej jesteśmy doświadczamy frustracji, tym bardziej jesteśmy skłonni zareagować agresją.

Tendencje agresywne wzrastają także wtedy, gdy frustracja dotyka nas niespodziewanie lub gdy uważamy, że doświadczymy jej niesłusznie. Frustracja nie zawsze prowadzi do agresji. Na ogół wywołuje ona złość czy irytacje, a zachowania agresywne jedynie w innych sprzyjających im okolicznościach. (E. Aronoson, T. Wilson. R. Akert, „Psychologia społeczna”)

HIPOTEZA FRUSTRACJI-AGRESJI

Psycholog William Mc Dougll i psychoanalityk Zygmunt Freud stali na stanowisku, że agresja jest instynktownym przejawem frustracji, wynikającej z niezaspokojenia pragnień.

Według tej koncepcji celem zachowań agresywnych jest usunięcie przeszkód na drodze do zaspokojenia potrzeb. Była to wczesna wersja hipotezy frustracji-agresji. Zakłada ona, że agresja jest automatyczną reakcją na przeszkody w dążeniu do celu. Wersję te następnie rozbudował Johan Dollard wraz ze współpracownikami. Stwierdzili oni, że „agresja jest zawsze wynikiem frustracji”. Rozumieli przez to dwie rzeczy: (1) kiedy ktoś zachowuje się agresywnie, to znaczy że przedtem uległ frustracji; (2) jeśli ktoś ulega frustracji to następstwem będzie niewątpliwie jakiś akt agresji. Psychologowie społeczni zgłosili wiele zastrzeżeń do pierwotnej hipotezy frustracji-agresji. Według nich niektóre działania agresywne, zwłaszcza mający charakter instrumentalny, wcale nie muszą wynikać z frustracji. Każde wydarzenie wywołujące nieprzyjemne uczucia, takie jak ból, rozdrażnienie może prowadzić do agresji. Te nieprzyjemne uczucia nie muszą wynikać z frustracji. Według przeformułowanej hipotezy nieprzyjemne uczucia mogą, ale nie muszą prowadzić do zachowań jawnie agresywnych. Wszystko zależy od wielu czynników, z których tkwią w człowieku, a inne w danej sytuacji.

AGRESJA WŚRÓD MŁODZIEŻY

Zjawisko przemocy jest formą wyrażania agresji jednostkowej i grupowej. Jest jednym z mechanizmów regulujących stosunki między ludzkie w różnych grupach, instytucjach, środowiskach i układach społecznych. Ta forma zachowań nie jest obca także instytucjom edukacyjnym: szkołom różnych typów, placówkom opiekuńczo-wychowawczym i resocjalizacyjnym. Zauważyć można postępujący wzrost tego zjawiska u dzieci i młodzieży szkolnej, graniczący z brutalizacją i okrucieństwem, deptaniem ludzkiej godności.

O narastaniu problemu agresji wśród dzieci i młodzieży świadczą nie tylko artykuły prasowe, ale także badania prowadzone przez kuratora oświaty. Wykazują one wyraźny wzrost liczby agresywnych zachowań uczniów na terenie szkoły.

Zjawisko agresji, przemocy w szkole współczesnej różnych szczebli można rozpatrywać w kategoriach funkcjonowania podkultur młodzieżowych. Grupy nieformalne utworzone ze starszych roczników uczniów w szkołach, których szczególnie upodobaną formą zachowań jest przemoc wobec słabszych, młodszych kolegów.

Grupy nieformalne- o charakterze destruktywnym- którym celem jest zastraszanie i terroryzowanie słabszych, pojawiły się od pewnego czasu w różnych typach szkół. Dobór uczniów do grup nieformalnych jest celowy. Najbardziej pożądanymi cechami są: brutalność. Agresja, odwaga, wulgaryzm w odnoszeniu się do rówieśników, lekceważenie nauczycieli i szkoły. Przywódcami są na ogół dobrze zbudowani, wysportowani, agresywni chłopcy- budzący postrach wśród społeczności uczniowskiej. Motywami działań tych grup jest najczęściej zwykła głupota, panująca aktualnie w większości szkół „moda” na gnębienie słabszych oraz próby podnoszenia własnej samooceny, ważności wśród rówieśników, chęć wyładowania agresji i radości, satysfakcja z zadawania bólu psychicznego i fizycznego słabszym, przeżywanie sytuacji rewanżu za własne doświadczenia w początkach nauki szkolnej. Grupy te mogą dezorganizować funkcjonowanie szkoły. Agresja i przemoc burzą prawidłową adaptację dzieci i młodzieży do społeczności szkolnej. Niweczą proces wychowawczy. Niszczą także wartościowe więzi emocjonalne charakterystyczne dla wspólnoty szkolnej.

Szczególnymi przypadkami są dzieci wychowane w rodzinach patologicznych. Bardzo często reagują agresywnie, a w szkole starają się zaimponować swoja siłą i bezwzględnością wobec innych- często stają się przywódcami grup nieformalnych.

SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA AGRESYWNOŚCI UCZNIÓW

1. BŁĘDY WYCHOWAWCZE RODZINY

Na człowieka w ciągu jego życia oddziałowuje wiele czynników, doznaje on wiele doświadczeń, które powodują wykształcenie się określonego sposobu postępowania. Istotną rolę w kształtowaniu się osobowości dziecka jest rodzina.

Dom rodzinny stanowi pierwsze źródło kontaktów dziecka z otoczeniem, dostarcza mu pierwszych doświadczeń, które rzutują nie raz na całe jego życie. To rodzice są w głównej mierze odpowiedzialni za prawidłową socjalizację dziecka.

Środowiskowe uwarunkowania agresywności wg D. Wójcik mogą wynikać z:

• Zaburzonych kontaktów uczuciowych między rodzicami a dziećmi,

• Wykazywania przez rodziców nadmiernej tolerancji wobec zachowań agresywnych dzieci

• Przejawiania agresywnych zachowań rodziców w stosunku do siebie, dzieci i innych,

• Aprobowania agresywnych wzorów zachowania.

Wg Dobrochny Wójcik „prawidłowo funkcjonująca rodzina powinna zapewnić dziecku wszechstronny rozwój fizyczny i psychiczny, zaspokajać i właściwie rozwijać jego potrzeby psychiczne, społeczne, odpowiednio kształtować jego postawy i stosunek do otoczenia, sprzyjać internalizacji społecznie akceptowanych norm i wartości, inaczej mówiąc-powodować prawidłową socjalizację” ( D. Wójcik „Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej”).

W przypadku gdy rodzina nie spełnia właściwie swych funkcji- socjalizacja dziecka może ulec zaburzeniu i manifestować się równego rodzaju zachowaniami niepożądanymi np. agresywnością. Wewnątrz tej specyficznej struktury, jaką jest rodzina, dziecko uczy się, w jakich sytuacjach i w jaki sposób wyrazić swoje uczucia, radzić sobie z konfliktami interpersonalnymi oraz negocjować własny punkt widzenia. Ogólnie klimat rodzinny stanowi źródło określonych norm, wartości i interpersonalnych umiejętności, które dziecku i jego interakcjach ze środowiskiem pozarodzinnym. ( L.Kirwil, „Klimat rodzinny a agresja u dorastających”).

Rozsądna, czujna i konsekwentna a jednocześnie wyrozumiała miłość do dziecka jest podstawowym warunkiem jego prawidłowego rozwoju. W wielu badaniach stwierdza się, że na powstanie agresywności wpływ ma zaburzenie kontaktów uczuciowych z najbliższym otoczeniem.. Jest to zjawisko dezintegracji, czyli osłabienie więzi uczuciowej między członkami rodziny, utrata poczucia wspólnoty rodzinnej, wewnętrznego ładu i spokoju. W takich przypadkach rodzice tracą autorytet, a tym samym możliwość rzeczywistego oddziaływania na dziecko.

W niespójnej rodzinie ( nie odczuwającej emocjonalnej więzi) dochodzi do silnych konfliktów, kłótni, wobec przeżywania emocji, gniewu i negatywnych zachowań. Uczą się reagować agresywnie w sytuacji konfliktu. Można oczekiwać, że na dziecko wychowane w takiej rodzinie, gdy zostanie zaatakowane, silnie pobudzone emocjonalnie, będzie reagować impulsywnie, agresywnie ( L.Kirwil „Klimat rodzinny a agresja u dorastających”)

1. Frączak pisze : (...) W rodzinach agresywnych dzieci (…) brak było podstawowych związków uczuciowych, życzliwości czy ciepła uczuciowego w ustosunkowaniach między rodzicami oraz rodziców do dziecka; rodzice tych dzieci byli zazwyczaj oschli, formalni w kontaktach z nimi. Często traktowali własne dzieci jak przeszkodę w osiąganiu swoich ważnych celów życiowych (…) w tych przypadkach agresywne zachowanie dziecka jest pewnego rodzaju kompensatą za poczucie odrzucenia, jakiego doznaje ono w domu. (A. Frączak „Dzieci agresywne”)

Uczniowie mający zaburzone stosunki uczuciowe z rodzicami, emocjonalnie odrzuceni, wykazują często postawę lękową i wrogość. Stałe poczucia zagrożenia powoduje silne napięcie emocjonalne, na które reagują w dwojaki sposób: agresją lub biernością i wycofaniem.

W klimacie rygoru i stosowania kar mogą się uformować postawy lękowe, nieufność do ludzi i egoizm. Surowy rygor rodzinny, uniemożliwiający zaspokojenie wielu potrzeb psychicznych dziecka wywołuje u niego zanik uczuć życzliwych w stosunku do rówieśników.

Jest rzeczą oczywistą, że nakaz i zakaz są nieodzowne w życiu człowieka, lecz zbyt częste i surowe mogą poprowadzić do niebezpiecznych następstw jakimi są ucieczki z domu czy próby samobójcze. Nakaz ma ukierunkowywać postępowanie dziecka zgodnie z życzeniem rodziców, zakaz natomiast ma powstrzymać przed określonym działaniem. Niejednokrotnie poparty jest groźbą kary. Najłatwiej jest wymierzyć karę fizyczną, bo nie trzeba nad nią myśleć. Najczęściej stosowanym środkiem karania jest bicie. Daje ono jednak pozorne i krótkotrwałe efekty, pozostawia natomiast skutki ujemne. Uczy agresji i używania przemocy wobec innych. Ci rodzice, którzy stosują kary fizyczne wobec swoich dzieci, modelują i kształtują właśnie te wzory zachowań, które chcą wyeliminować.

Osobnym zagadnieniem jest przejawianie przez rodziców nadmiernej tolerancji wobec zachowań agresywnych dzieci. Rodzice często nie tylko zezwalają na zachowania agresywne, nie stosują kar za takie zachowanie, ale także zachęcają do agresji. Pozwalanie na agresję może być uważane za pozytywne wzmocnienie-nagrodę. Tolerowanie agresji wzmacnia ją. Do często popełnianych błędów należy nieświadome uczenie agresji poprzez przekazywaniu poleceń w rodzaju: „bądź mężczyzną”, „jak Cię biją to oddaj” itp. Rodzice w ten sposób pochwalają przemoc, zachęcają do niej, co w rezultacie prowadzi do utrwalenia tego negatywnego wzoru zachowania. Bywa więc tak, że rodzice swoją postawą zachęcają dziecko do zachowań agresywnych, tolerując przejawy agresji wobec kolegów i rodzeństwa.

Rodzice dostarczają pierwszych i najbardziej trwałych wzorów naśladowania. Są pierwszymi autorytetami i od nich dziecko czerpie różnego rodzaju wskazówki oraz naśladuje ich zachowania. Chłopcy identyfikują się z ojcem, natomiast dziewczęta z matką. Chłopcy bardziej niż dziewczęta są skłonni do naśladowania zachowań agresywnych.

W procesie kształtowania osobowości dziecka ważny jest udział zarówno matki jak i ojca. Matka oschła uczuciowo, niezadowolona ze swej roli w rodzinie może przejawiać zachowania agresywne w stosunku do innych członków rodzi, a tym samym uczy ich takich samych zachowań. Ojciec powinien być obecny w procesie wychowawczym swojego dziecka. Doraźna interwencja, stosowania kar fizycznych w przypływie złości budzą jedynie opór i bunt młodego człowieka.

Należy uświadomić rodzicom potrzebę bliskiego kontaktu z dzieckiem. Obydwoje są dla niego bardzo ważni. Ogromnie istotna jest mądra miłość rodzicielska, która może w znacznym stopniu niwelować pojawiające się u młodzieży zachowania agresywne.

1. WPŁYW SZKOŁY I ŚRODOWISKA LOKALNEGO

Szkoła obok rodziny jest głównym środowiskiem, gdzie dokonuje się socjalizacja i wychowanie człowieka. Jako instytucja wychowująca i kształcąca młode pokolenie zapoznaje ucznia z pracą, odpowiedzialnością, uczy kontaktów interpersonalnych.

D. Wójcik pisze: „Z reguły niepowodzenia szkolne i trudności w nauce, (…) znacznie wyprzedzają pierwsze objawy nieprzystosowania społecznego i przestępczości”.

Zasadnicze znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania ucznia w szkole ma ogólna atmosfera, zależna w dużej mierze od postaw nauczycieli wobec uczniów, od jego zdolności dydaktycznych i stosowanych metod wychowawczych, a także od umiejętności nawiązywania kontaktów z młodzieżą. Trudności na jakie napotyka uczeń w szkole związane mogą być z relacjami nauczyciel- uczeń oraz uczeń-uczeń.

„Sytuacje nie pozwalające na zaspokojenie istotnych potrzeb, przykre i bolesne emocjonalnie, zagrażające podstawowym wartościom i sytuacje konfliktowe należą do szczególnie stresogennych. Dlatego też ta płaszczyzna środowiska szkolnego może być dla wielu uczniów źródłem napięć emocjonalnych, które (…) mogą powodować zaburzenia w zachowaniu i kształtowaniu osobowości”.

Środowisko szkolne może więc być pierwotną przyczyną zaburzeń w zachowaniu uczniów i będzie nią wtedy gdy do sytuacji stresowych będzie dużo, będą występowały często i długotrwałe. Zachowaniom agresywnym uczniów w szkole może sprzyjać wadliwy styl pracy pedagogicznej niektórych nauczycieli. „Podobnie jak w przypadku postaw rodzicielskich, niewłaściwą w procesie dydaktyczno-wychowawczym jest postawa nauczyciela zbyt autorytatywna (…), jak również postawa zbyt liberalna”.

Często zdarza się, że nauczyciel wyśmiewa wypowiedzi i używa krzywdzących określeń wobec ucznia, który ma trudności w szkole. Na wywiadówkach piętnuje go przy wszystkich rodzicach. Taki uczeń czuje się skrzywdzony i upokorzony. Budzi się wówczas w nim postawa buntownicza i agresywna. Bunt manifestuje się w formie aroganckich zachowań wobec dorosłych, lekceważenia obowiązków szkolnych, aspołecznych wybryków itp.

Szkoła może być źródłem tzw. Sytuacji opresyjnej, w której młody człowiek silnie odczuwa ograniczenia własnej podmiotowości. Konsekwencją tej sytuacji jest nie tylko zanik aspiracji, poczucie lęku, bezradności, osamotnienia, ale także szeroko pojęta agresja i samoagresja, której efektem są coraz częstsze próby samobójcze uczniów.

Znęcanie się nad słabszymi, wykorzystywanie tych, którzy nie potrafią się bronić są stare jak sama szkoła, jednak w ostatnich latach daje się zaobserwować coraz większą wymyślność aktów przemocy od szturchania do torturowania.

Zdarzają się sytuacje, że szkoła nie może sobie poradzić z konkretnym bardzo agresywnym uczniem. Rzeczywistość bywa najczęściej taka, że uczniowie czują się bezkarni, a nauczyciele czują się i są bezradni.

Bywa, że uczniowie przejawiający trudności wychowawcze nie znajdują w swojej klasie przyjaciół. Zaspokojenia potrzeby uznania szukają więc w nowym terenie- środowisku lokalnym, często w destruktywnych grupach rówieśniczych. Młodzież bardzo chętnie przystępuje do różnego rodzaju grup nieformalnych o charakterze negatywny, w których osłabieniu ulegają hamulce przeciw zakazanym formom zachowania. Wiąże się to z chęcią zawrócenia na siebie uwagi. Grupy te najczęściej organizują się po to, aby realizować agresję i przemoc wobec innych.

Zadaniem wielu badaczy wszystkie grupy rówieśnicze pełnią takie same funkcje:

• Zapewniają realizację potrzeby przynależności

• Dostarczają wrażeń, przygód i nowych doświadczeń

• Umożliwiają realizację zainteresowań, organizują czas wolny

• Stanowią zaplecze emocjonalne i społeczne

• Sprzyjają krystalizacji i systemy wartości

• Umożliwiają powstanie sojuszy

• Dają poczucie bezpieczeństwa

• Umożliwiają rozładowanie napięcia

1. ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU I ICH WPŁYW NA PRZEJAWY AGRESJI UCZNIÓW

Środki masowego przekazu stały się nieodłącznym elementem współczesnego życia i wywierają na nie ogromny wpływ. Oddziałują one na myśli, wolę, wyobraźnię i uczucia. Kształtują poglądy i postawy człowieka.

Telewizja jest ulubioną formą spędzania czasu wolnego przez uczniów. Dorośli pochłonięci swoimi sprawami bardzo mało uwagi i czasu poświęcają dzieciom. Nie zwracają uwagi jakie programy telewizyjne i filmy one oglądają. A w repertuarze dominują sensacja, agresja i przemoc. Młody człowiek przyjmuje do wiadomości, że świat opiera się na przemocy a cele osiągane są przy użyciu siły. Pod wpływem zbyt częstego oglądania przemocy w telewizji i stosowania jej w grach widzowie nie tylko nabierają przekonania o jej normalności, ale reagują na nią obojętnie w życiu codziennym. Telewizja dostarcza młodzieży wzorców zachowania, popularyzując modę na bycie twardym i bezwzględnym. Młodzież sięga po argumenty siłowe, wyposaża się w kije baseballowe, noże a nawet broń.

Ukazywana w telewizji walka dobra ze złem to często walka na pięści, noże czy kije. Oglądanie aktów przemocy może zahamować reakcję na agresję spotykaną w życiu realnym. Pod wpływem częstego oglądania obrazów przemocy uczniowie zaczynają przyjmować je za normalność- agresywne zachowania nie tylko naśladują, ale także rozwijają i wymyślają nowe formy, a to oznacza, że agresywność uogólnia się. Wielokrotne oglądanie scen przedstawiających walkę, wypadki i ludzką krzywdę sprawia, ze przestają wywoływać one silne pobudzenie emocjonalne u oglądającego.

Nie ma zgodności wśród naukowców co do sposobu i wpływu telewizji na dzieci i młodzież. Można wyróżnić dwa główne stanowiska. Według Klappera telewizja nie może kreować i zmieniać postaw czy opinii, a jedynie je wzmacniać. Twierdzi on, że telewizja nie jest ani jedyną, ani podstawową przyczyną narastającej przestępczości nieletnich.

Przeciwstawne stanowisko prezentuje Bandura, który uważa, że ekranowe postacie stanowią wzór zachowań przejmowanych i później manifestowanych przez widza.

Badając wpływ scen agresji płynących z ekranu na rozwój dzieci i młodzieży ustalono, że sprzyjają one formowaniu się agresywnego zachowania, stymulują agresywne fantazje, znieczulają widza i zaburzają spostrzeganie rzeczywistej roli przemocy w społeczeństwie.

Atrakcyjne gry komputerowe są atrakcyjne dla większości uczniów gdy zawierają elementy strategiczne i agresywne, gdzie gracz walczy, pokonuje i zabija innych.

Czas jaki uczeń poświęca na oglądanie telewizji oraz gry komputerowe ma zasadniczy wpływ na jego skłonności do agresywnych zachowań w życiu dorosłym. Media działają jak bomba z opóźnionym zapłonem, powodują zobojętnienie i brak wrażliwości na cierpienie.

SAMOAGRESJA

Autoagresja jest działaniem skierowanym przeciwko samemu sobie, w sposób pośredni bądź bezpośredni szkodzący własnemu zdrowiu, a nawet życiu. Przejawia się poprzez: zadawanie ran własnemu ciału, czyli samookaleczenia (często tzw. ‘sznyty’), połykanie ciał obcych, przedawkowanie leków, substancji uzależniających, próby samobójcze. Są to bezpośrednie, jawne formy autodestrukcji będące manifestacja własnego leku czy tez wrogości wobec kogoś innego, występujące w sytuacjach ostrego kryzysu i stresu. Wyróżniamy jednak również pośrednie, ukryte formy autodestrukcji jak: uzależnienia od alkoholu, narkotyków, tytoniu, ryzykowny tryb życia, zaniedbanie własnych potrzeb poprzez np. świadome ignorowanie zaleceń lekarskich. Mówimy tutaj raczej o pewnym stylu życia osoby, wyrażającym się lekceważeniem zdrowia, trwającym często wiele lat.

Zarówno bezpośrednie jak i pośrednie formy autoagresji stanowią poważny problem i wymagają wczesnej interwencji. O ile natomiast problem samobójstw i zachowań samookaleczenia własnego ciała został nagłośniony w przeciągu ostatnich lat, o tyle pośrednie formy autodestrukcji wciąż nie są dostatecznie zauważane. Warto dlatego głębiej zastanowić się nad pośrednimi rodzajami szkodzenia samemu sobie, gdyż to właśnie one dotykają dużą grupę osób, a jednak wciąż są pomijane i traktowane z przymrużeniem oka.

Co zatem motywuje człowieka do szkodzenia samemu sobie? Analizując motywacje osób przejawiających tego typu zachowania można wyodrębnić dwa typy autoagresji: autoagresje emocjonalna i instrumentalna. Autoagresja emocjonalna jest działaniem mającym na celu wyrządzenie sobie krzywdy z powodu własnego lęku, niepokoju (samoagresja lękowa), bądź jest ona wynikiem tłumionego gniewu i chęci wyładowania złości wobec kogoś innego, wobec kogo jawne okazanie agresji wydaje się być niemożliwe (samoagresja gniewna). Motywem autoagresji instrumentalnej natomiast jest realizacja ukrytych potrzeb jak: chęć pokazania własnej odporności na ból, podwyższenia prestiżu w grupie społecznej (np. wśród więźniów). Często konkretny akt autoagresywny posiada zarówno aspekt emocjonalny, jak i instrumentalny.

Obok wyżej wymienionych przyczyn tego typu zachowań należy również uwzględnić czynniki sytuacyjne jak traumatyczne doświadczenia z okresu dzieciństwa i dorosłości jak: maltretowanie, przemoc fizyczna i psychiczna, wykorzystanie seksualne, utrata dziecka.

Literatura psychologiczna podaje również uwarunkowania osobowościowe podejmowania zachowań autodestrukcyjnych, postuluje się mianowicie wizerunek osobowości samouszkodzeniowej, charakteryzującej się wysokim poziomem agresywności, drażliwości, impulsywności, poczuciem winy oraz niska samoocena.

Warto także zastanowić się jakie osoby decydują się na krzywdzenie samego siebie. Powszechnie znane są przypadki osób chorych psychicznie, którzy wskutek osłabionego instynktu samozachowawczego karają samych siebie za np. urojone przewinienia. Zachowania autodestrukcyjne charakteryzują również osoby poddane surowej dyscyplinie, przebywające w długotrwałej izolacji, osadzone w zakładach zamkniętych tj: więźniów czy żołnierzy. O zachowaniach autoagresyjnych mówimy także w odniesieniu do osób o zaburzonym rozwoju funkcji poznawczych, cechach autystycznych, mniejszym poziomie odczuwania bólu i wrażeń dotykowych. Często natomiast zachowania autodestrukcyjne podejmowane sa przez osoby w naszym bliskim otoczeniu, żyjące w ‘normalnych’ domach, mających ‘dobra’ prace, ‘szczęśliwą’ rodzinę, a jednak czegoś ich życiu brakuje, nie czuja się szczęśliwi, nie radzą sobie z własnymi problemami i nie potrafią prosić innych o pomoc. Ich wołanie o pomoc jest cichym szeptem dla tych, którzy się nie wsłuchują. Dlatego tak ważne jest by zatrzymać się w pośpiechu dnia codziennego, otworzyć oczy i serce na cierpienie osób wokół nas. Wysłuchanie cudzych trosk i pomoc we wczesnym etapie może okazać się najskuteczniejszym i najprostszym lekiem, jaki bliźni może nieść bliźniemu.

 

TEORAI SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ ALBERTA BANDURY

Jest rozwinięciem teorii uczenia się. Według Bandury uczenie się zachowań zachodzi jednak nie tylko poprzez warunkowanie reaktywne i warunkowanie sprawcze, ale także poprzez obserwowanie zachowań innych ludzi. Ten sposób uczenia się można nazwać modelowaniem lub naśladowaniem.

Podstawy teorii naśladowania zauważalne są już na szczeblu zwierzęcym. Ojawialne są w sposobach uczenia się reakcji w danych sytuacjach i przejmowania doświadczenia od innych osobników. Jest również silnie zauważalne i w szerszym zakresie, u człowieka w okresie dziecięcym.

Zwolennicy teorii społecznego uczenia się sądzą, inaczej niż przed nimi behawioryści, że uczenie się następuje, gdy obserwator świadomie przygląda się jakiemuś zachowaniu (np. zapalaniu zapałki) i następnie umieszcza efekt obserwacji w pamięci długotrwałej. Obserwator dotąd nie wykonał zaobserwowanego zachowania, nie zaszły więc żadne behawioralne konsekwencje (wzmocnienia), które zdaniem behawiorystów są niezbędne, by doszło do uczenia się. Jednak bez względu na to, jak długo wspomnienie jest przechowywane w pamięci, obserwator wie, jak zapalić zapałkę, niezależnie, czy zrobi to, czy nie. To samo da się powiedzieć o wielu prostych czynnościach, jak hamowanie samochodu, jedzenie łyżką i otwieranie butelki.

Według Bandury uczenie się przez obserwowanie to proces trzyetapowy:

- Student musi skierować uwagę na kluczowe elementy tego, czego ma się nauczyć,

- Student musi zapamiętać dane zachowanie,

- Student musi umieć powtórzyć dane zachowanie lub wykonać je.

Ćwiczenia i próby w wyobraźni wykorzystywane w nauczaniu bezpośrednim pomagają uczniom utrwalić i wykonać daną czynność (zachowanie).

Koncepcja procesu uczenia się akcentuje znaczenie koncentracji uwagi w metodach podających stosowanych w prezentacjach multimedialnych oraz jej wpływ na zapamiętywanie. Możliwość uczenia się czynności poprzez ich obserwację jest szczególnie istotna w przypadku uczenia się z wykorzystaniem multimediów.

Nabywanie umiejętności przez osoby dorosłe (studentów) nie musi być związane z wykonywaniem czynności praktycznych. Często wystarczająca jest analiza obserwowanego działania pod kątem określonego problemu teoretycznego.

Odroczona w czasie reakcja (rozwiązanie zadań testowych), uzależniona od jakości i ilości zapamiętanych i odpowiednio przetworzonych informacji, stanowi wskaźnik uczenia się stymulowanego poprzez elementy koncentrujące uwagę zamieszczone w prezentacji multimedialnej.

Koncepcja Alberta Bandury pozwala spojrzeć na proces uczenia się nie tylko w wąskim kontekście akcja-reakcja. Efekty uczenia się stanowią wewnętrzny potencjał jednostki, który może być wykorzystany w przyszłości. Poglądy te są w znacznym stopniu zbieżne z koncepcjami konstruktywistów.

TEORIA UCZENIA SIĘ AGRESJI (BANDURA, WALTERS)

W myśl teorii społecznego uczenia się Bandura, oraz Walters zauważyli, że zachowanie agresywne to wyuczony sposób zachowywania się, a głównym czynnikiem pobudzającym do uczenia się go, są kontakty społeczne, obserwacja i naśladownictwo otoczenia. Zachowania, które utrwaliły się, musiały być uprzednio wielokrotnie wzmacniane: bezpośrednio (kiedy nagroda dotyczy samego uczącego się) i pośrednio (wzmocnienie odnosi się do zachowania innych osób, które są „wzorem" dla uczącego się). Bandura i Walters twierdzą, że utrwalone zachowania agresywne mogą być także likwidowane drogą uczenia, poprzez odnawianie nagrody i konsekwentne karanie. Największe efekty może przynieść stosowanie kary i nagrody łącznie.

INTEGRACYJNA TEORIA ZACHOWANIA PRZESTĘPCZEGO M. LEBLANCA

Nazwa tej koncepcji może być nieco myląca. dotyczy ona bowiem nie tylko zachowania nieletnich przestępców, lecz uwzględnia także lżejsze formy dewiacji, tj. para -przestępczość oraz nieprzystosowanie społeczne młodzieży.

Niektóre jej założenia wydawać się mogą nieco banalne, gdyż są znane z rozmaitych cząstkowych opracowań. Niezaprzeczalnym walorem pozstaje spójność wewnętrzna oraz empiryczne potwierdzenia wyrażające się wieloma ścisłymi współczynnikami zależności.

Integracyjna teoria zachowania przestępczego M. Leblanca uwzględnia nie tylko zachowania przestępcze, lecz także lżejsze formy dewiacji np. para-przestępczość oraz nieprzystosowanie społeczne młodzieży.

a)Każda jednostka może dokonywać przestępstw, ponieważ podstawowe więzi łączące ją z konformizującym społeczeństwem i ładem społecznym zostały nadwerężone i zerwane. Do więzi tych zalicza się: przywiązanie, zobowiązanie, zaangażowanie i przekonania. A tymczasem przestępstwo i wstrzymanie się od niego zależy od przebiegu socjalizacji jednostki. Proces ten jest uzależniony od stopnia kontroli oraz od siły powściągów i ograniczeń wywieranych na jednostkę z uwagi na typ więzi łączącej ją ze społeczeństwem.

-Pierwotny model wyjaśniający zachowania przestępcze wzbogacono o poziom rozwoju psychicznego i antagonizm destruktywny. Stąd zachowanie przestępcze wynika z jednoczesnego oddziaływania: słabości więzi społecznych i międzyludzkich oraz zaznaczonego opóźnienia w rozwoju psychicznym jednostki. A tymczasem probalistyczny wpływ czynników jest wyraźnie upośredniony poprzez obecność czynników zwanych powściągami czyli kontrolą zewnętrzną i wewnętrzną.

b)Pierwotną formą przywiązania są więzi dzieci z rodzicami rzutujące na inne związki z ludźmi. A tymczasem najbardziej kryminogennym czynnikiem jest styczność z przestępczymi przyjaciółmi, a następnie brak poszanowania autorytetów, zaburzona komunikacja rodzinna oraz brak przywiązania do rodziców jako osób socjalizującą znaczących.

-Słabość mechanizmów regulacji zachowania najdobitniej wyraża się w: ograniczonych i niedorozwiniętych więziach ze społeczeństwem konwencjonalnym, ograniczonym rozwoju psychicznym jednostki oraz deficytach powściągu społecznego. Słabość ta jednak nie zawsze prowadzi do zachowania przestępczego, ale może stać się istotnym czynnikiem marginalizacji jednostki i przejawiania przez nią lżejszych form nieprzystosowania społecznego.

-Istnieją 3 sfery kształtowania się dewiacyjnego zachowania tj. sfera przestępczości (aspołecznik i socjopata), sfera marginalizacji (neurotyk, przestępca marginalny, o osobowości nieadekwatnej, konformista i niedojrzały) oraz sfera z socjalizowania (normalnie rozwinięty, popełniający wykroczenia i nieznaczne przestępstwa oraz w normie popełniający przestępstwa bez zaburzeń psychicznych).

c)Gdy nieletni znajduje się w sferze z socjalizowania nie trzeba podejmować środków prawnych, lecz wystarczy podjąć działania prewencyjne obejmujące szkołę, przyjaciół, dom itp. Gdy nieletni plasuje się w sferze marginalizacji konieczna jest interwencja sądowa w celu uregulowania trudności poprzez skierowanie do placówki np. terapeutycznej. W przypadku gdy nieletni lokuje się w sferze przestępczości trzeba podjąć trojakie działania: kliniczno-lecznicze, interwencyjne i typowo izolacyjne, a następnie resocjalizacyjne.

TEORIA AGRESJI WYUCZONEJ

Teoria psychologiczna, która zakłada, że człowiek uczy się zachowań agresywnych, nabywa je pod wpływem oddziaływań środowiska. Oddziaływania środowiska mogą nauczyć dziecko współpracy z innymi, przyjaźni, bądź też właśnie agresji. Dobrze opisane zostały trzy mechanizmy uczenia się zachowań agresywnych: warunkowanie klasyczne, warunkowanie instrumentalne oraz naśladowanie.

1.Warunkowanie klasyczne (warunkowanie reaktywne). Twórcą tej ogólnej teorii zachowania jest Iwan Pawłow. W myśl tej teorii organizm wyposażony jest w repertuar wrodzonych reakcji (reakcje bezwarunkowe, które odruchowo pojawiają się, gdy na organizm zadziała bodziec bezwarunkowy. Organizm uczy się "przewidywać" pojawienie się bodźca bezwarunkowego, kojarząc go z sygnałami, które z nim współwystępują lub go poprzedzają. Na tej właśnie zasadzie człowiek może nauczyć się reagować zachowaniami agresywnymi w sytuacjach, które skojarzył z zachowaniami agresywnymi.

Przykłady

Ktoś mnie przezywa lub obraża - reaguję atakiem.

Widzę pająka - zabijam go. Jeśli dojdzie do generalizacji bodźca, każdy stawonóg może wywołać u mnie reakcję agresywną. Nawet jeśli będzie tylko narysowany na papierze.

Dziecko widzi nową zabawkę - popycha inne dziecko i wyrywa mu ją z rączek.

Ktoś mnie fizycznie atakuje - odpowiadam fizycznym atakiem.

Automat połknął moją monetę - kopię go z rozbiegu prosto w szybkę.

Szeroko badał mechanizm warunkowania klasycznego w sytuacjach społecznych amerykański psycholog Leonard Berkowitz. Uważał on, że agresja posiada sygnały wywoławcze agresji, czyli inaczej "bodźce spustowe", które zwiększają prawdopodobieństwo, że w danej sytuacji pojawią się zachowania agresywne.

Eksperymenty Berkowitza polegały np. na złoszczeniu ludzi w różnych okolicznościach. Okazało się, że gdy w polu widzenia danej osoby są bodźce, które kojarzą się z agresją (np. pistolet, rękawice bokserskie etc.), to zachowania agresywne pojawiają się o wiele częściej, niż wtedy, gdy dana osoba nie jest wystawiona na bodźce skojarzone z agresją (mimo że nadal jest w ten sam sposób rozzłoszczona).

Z badań Berkowitza wynika, że np. kupowanie dzieciom zabawek, które kojarzą się z agresją (czołgi, pistolety, agresywne gry komputerowe, agresywna muzyka itp.) podnoszą skłonność do reagowania agresją.

2.Warunkowanie instrumentalne, (warunkowanie sprawcze). Twórcą tej teorii jest Edward Thorndike i Baruch F. Skinner. W myśl tej teorii organizmy uczą się pewnych reakcji, obserwując konsekwencje, do których te reakcje prowadzą. Jeśli moja reakcja przynosi mi jakiś rodzaj korzyści (pozytywny czynnik wzmacniający) - będę ją wykonywać częściej. Gdy dana reakcja przynosi mi szkody (negatywny czynnik wzmacniający) - będę wykonywać ją rzadziej. Ponieważ agresja może prowadzić do wielu rodzajów korzyści i nagród, to ludzie powielają zachowania agresywne, bowiem nauczyli się czerpać w ten sposób korzyści.

Przykłady

Kradzież pieniędzy prowadzi do zysku.

Pobicie dziecka w szkole sprawia, że dzieci zaczynają się mnie bać i "awansuję" w hierarchii szkolnej, inni mi ustępują.

Przeszkadzanie nauczycielowi na lekcji prowadzi do tego, że moi koledzy się śmieją.

Obrażenie partnera (np żony czy męża) prowadzi do tego, że ustępuje i staje się uległy.

Ktoś chce mi zapłacić za to, że kogoś innego pobiję.

Nagrody, które pojawiają się po zachowaniach agresywnych mogą być bezpośrednio obserwowane (pieniądze, zwycięstwo, szacunek innych ludzi), mogą też być to nagrody wewnętrzne (wzrost poczucia wartości; uczucie satysfakcji; złagodzenie gniewu, strachu, nudy; ulga itp.)

3.Naśladowanie (teoria społecznego uczenia się). Mechanizm ten opisywał Albert Bandura od 1973r. W jednym ze swoich najsłynniejszych eksperymentów pokazywał dzieciom film, na którym dorosła osoba niszczyła manekina. Dzieci, które następnie miały szanse bawić się z podobnym manekinem również go niszczyły i robiły to także w sposób nie zaobserwowany na filmie. Dzieci, które nie oglądały wcześniej filmu, nie niszczyły manekina. Bandura twierdził, że jest to mechanizm naśladowania zachowań agresywnych. Nazywa się go również modelowaniem. Człowiek będzie naśladować zachowania, który zaobserwuje u innych ludzi (modeli). Koncepcja ta ma szerokie poparcie empiryczne.

4.Kto staje się modelem? Najczęściej wzorem do naśladowania są ludzie, którzy:

Są postawieni wysoko w hierarchii społecznej.

Są autorytetami

Są nagrodzeni za swoje zachowanie (np. osiągają swój cel poprzez zachowania agresywne, tak jak bokser, który zwycięża na ringu)

5.Będziemy naśladować zwłaszcza wtedy, gdy:

Podczas obserwacji jesteśmy pobudzeni emocjonalnie

Nasza uwaga koncentruje się na modelu

Jesteśmy przekonani, że dane zachowanie możemy wykonać

HIERARCHICZNA TEORIA POTRZEB MASLOWA

Postawił on hipotezę , że człowiek w swoim działaniu dąży do zaspokojenia zespołu potrzeb, zaś potrzeby te tworzą logiczną hierarchię rozpoczynającą się od potrzeb niższego stopnia, których zaspokojenie redukuje niedobory w systemie fizjologicznym (potrzeba pożywienia i wody), a kończącą się wyższego stopnia potrzebami osobistymi i abstrakcyjnymi.

Maslow był przekonany, że potrzeby wyższego stopnia mogą się pojawić tylko wtedy, gdy są zaspokojone potrzeby niższego stopnia. Oprócz wymienionych pięciu potrzeb Maslow wyróżnił również tzw. Potrzeby dodatkowe. Przez potrzeby dodatkowe należy rozumieć takie, które mogą ujawnić się tylko u niektórych ludzi. Dla przykładu mogą to być potrzeby wiedzy, czy potrzeby estetyczne. Zdaniem Maslowa trudno jest o nich cokolwiek powiedzieć, gdyż nie zostały jeszcze dogłębnie poznane, ale można próbować wiązać je z potrzebami samorealizacji.

Zachowanie człowieka według teorii potrzeb określone jest praz dwa prawa: prawo homeostazy i prawo wzmocnienia.

Pierwsze z nich mówi o dążeniu do równowagi potrzeb niższego rzędu będzie naruszać ustaloną równowagę organizmu człowieka, zaś ich zaspokojenie będzie tę równowagę przywracać i stan napięcia zniknie. Z kolei do potrzeb wyższego rzędu ma zastosowanie prawo wzmocnienia. Według tego prawa zaspokojenie wyższych nie powoduje ich zaniku, lecz wręcz przeciwnie, człowiek odczuwa je jako p[przyjemne i będzie dążył do ich wzmocnienia.

Struktura występowania określonych potrzeb związana jest z osobowością człowieka. Wraz z rozwojem osobowością zauważa się większą motywację do zaspokajania potrzeb wyższego rzędu.