Rozdział ósmy – „Psychologia poznawcza”
a) Psychologia poznawcza - ruch, który powstał z przekonania, iż ludzie w swoim postępowaniu biorą pod uwagę nie tylko fizyczne cechy rzeczy i zdarzeń, ale w dużej mierze też:
znaczenie, jakie te cechy mogą mieć dla nich bezpośrednio,
informacje, jakie cechy te dostarczają na temat zjawisk niemożliwych do postrzegania zmysłami.
Ruch nie stanowi nowego nurtu, nie ma zawartego systemu twierdzeń, wyraźnych założycieli czy twórców.
b) Wpływ na rozwój psychologii poznawczej miał paradygmat całość-części: nie można zidentyfikować żadnego przedmiotu czy zjawiska poza jego kontekstem, bez określenia przynależności i miejsca, jakie zajmuje w określonej całości; np. odcinek tej samej długości ma inne znaczenie jako bok trójkąta niż jako bok prostokąta).
Nowy paradygmat był przeciwstawnym do starego (bodziec-reakcja), stał się inspiracją dla licznych teorii szczegółowych:
warianty behawioryzmu (behawioryzm poznawczy):
proponują nową interpretację pojęć bodziec i zmiana pośrednicząca: tło zawsze zachowuje w jakimś stopniu cechy mechanizmów napędowych i ukierunkowujących,
jego elementy interpretowane są jako mechanizmy sterujące przebiegiem aktywności w zależności od warunków;
przykład: teoria dwupoziomowego mechanizmu regulacji zachowania się (John Dollard, Neal Miller): każdy bodziec spełnia podwójną funkcję – popędową i sygnałową. Popędowy aspekt określa ogólny kierunek aktywności (do lub od), sygnałowy określa rodzaj i czas tej reakcji, np. głód pobudza człowieka do szukania pożywienia, ale dopiero widok restauracji wyznacza reakcję;
mechanizm określający zachowanie człowieka jest dwupoziomowy: ogólny (niespecyficzny) i specyficzny.
teoria zachowania się celowego (Edward C. Tolman) – zachowanie ludzi, ale także zwierząt, wykazuje często charakter celowy, kierowane „wewnętrzną mapą”.
teoria dysonansu poznawczego (Leon Festinger, lata 50.) – każda informacja sprzeczna z dotychczasową opinią lub raz podjętą decyzją powoduje stan dysonansu poznawczego (narusza wewnętrzną spoistość poglądów), który z kolei powoduje tendencję do jego usunięcia i przywrócenia spoistości.
Rozpowszechnienie myśli o fazowej organizacji zachowania się celowego:
sprzężenie zwrotne – system funkcjonujący jest informowany o swoich własnych operacjach lub ich wynikach;
model: homeostat zdolny do utrzymania stałej temp. ciała mimo jej zmian na zewnątrz – system ten opiera się na sekwencji funkcjonalnych jednostek diagnostyczno-kontrolnych działających dwufazowo:
faza pierwsza – testowa: dokonanie diagnozy zgodności między stanem własnym człowieka a stanem otoczenia lub zachowaniem się;
faza druga – operacyjna (następuje w przypadku niezgodności przepływu informacji): próba doprowadzenia do ich zgodności z obrazem stanu wewnętrznego (jednostka TOTE: Test – Operation – Test – Exit).
Teoria skryptów – w określonych ośrodkach aktywności zachowanie człowieka przebiega zgodnie ze społecznie ustalonymi scenariuszami (wizyta w restauracji: wejście > szukanie stolika > zapoznanie się z menu > złożenie zamówienia >spożycie posiłku > zapłata >wyjście).
Nowe Spojrzenie (Jerome Bruner) – każda nowa informacja staje się aktywna, jeśli trafia na gotowość poznawczą człowieka, na którą składają się:
aspekt emocjonalno-motywacyjny jako wyraz potrzeb i systemu wartości;
nastawienie lub oczekiwanie o charakterze poznawczym.
Człowiek postrzega inaczej przedmioty, na których mu zależy; te, których się boi lub które są mu obojętne, ocenia niżej (kategoryzacja spostrzeżeń).
a) Próby zastosowania modeli teoretycznych do analizy zachowań człowieka (wzory algebraiczne, grafy geometryczne, programy komputerowe). W ruchu można wyodrębnić trzy grupy tematyczne i odpowiadające im modele teoretyczne:
teoria informacji – modelowanie odbioru informacji;
teoria komunikacji – modelowanie procesów przekazywania informacji;
teoria sztucznej inteligencji – modelowanie przetwarzania informacji.
b) Dla wszystkich teorii podstawowym pojęciem jest pojęcie informacji, różne sygnały mogą zawierać różną jej ilość. Przeciwieństwem informacji jest niepewność (ilość informacji zawarta w sygnale odpowiada wielkości niepewności, jaką sygnał ten likwiduje).
c) Ilość informacji można określić jako stopień prawdopodobieństwa sądu, że przypadkowo wybrany element zbioru jest elementem wyróżnionym (poszukiwanym). Cybernetycy zaczęli konstruować maszyny matematyczne, które, funkcjonując na zasadzie prawdopodobieństwa, potrafły znaleźć ów wyróżniony element w zbiorach o różnej liczebności.
d) Później zajęto się maszynami zdolnymi do rozpoznawania obrazów, które działały na zasadzie przeszukania pola widzenia przez czujniki wrażliwe na światło (nakładanie na obraz siatki – podzielenie go na pewną liczbę zróżnicowanych punktów).
Trójczłonowy system komunikacji.
NADAJNIK (SYGNAŁ) > KANAŁ PRZEWODZĄCY > ODBIORNIK
Powyższe elementy mogą łączyć się z innymi elementami podobnych jednostek i tworzyć sieci komunikacyjne. Mogą być zdolne do pełnienia obu funkcji (nadajnik może odbierać sygnały, a odbiornik je wysyłać), w związku z czym możliwe jest powstanie sprzężeń zwrotnych (pętli), które umożliwiają wykrycie ewentualnych błędów.
Nowością konstruowanych urządzeń była zdolność do dokonywania wyboru możliwości, co stało się punktem wyjścia do psychologicznej problematyki decyzji:
decyzja jednostkowa – rozpatrzenie procesu dokonania wyboru przez jednostkę;
decyzja zbiorowa: gra (konflikt interesów), negocjacja (konflikt częściowy – partnerzy mają zarówno interesy sprzeczne, jak i wspólne).
Powstanie psycholingwistyki.
Interesowała się wewnętrznymi procesami regulacyjnymi, które zachodziły podczas mowy (sprowadzonej przez behawiorystów do sumy nawyków językowych);
sugerowała, że człowiek ma naturalną zdolność uwzględniania zależności statystycznych w swoich procesach poznawczych i kieruje się zdarzeniami najbardziej prawdopodobnymi, co prowadziło do sugestii, że mowa ludzka podlega prawom statystycznym;
doprowadziła do zwiększenia zainteresowania słownikami frekwencyjnymi podającymi, z jaką częstotliwością występują w różnych językach dane słowa.
Gramatyka generatywna (Noam Chomsky).
Człowiek posiada wrodzoną zdolność posługiwania się mową (kompetencję językową), niezależną od wyuczonych wzorców językowych;
posługiwanie się mową nie jest procesem reprodukcyjnym, lecz twórczym – gramatyka jako system reguł językowych nie powinna ograniczać się do tego, jak ludzie rzeczywiście mówią, lecz uwzględniać, jak mogą mówić;
struktura wypowiedzi słownych jest dwupoziomowa:
powierzchniowa – analizowana przez gramatykę opisową;
głęboka – reguły transformacyjne, pozwalają przekształcać zdania mające sę samą strukturę w zdania o różnej strukturze powierzchniowej (np. twierdzące w przeczące lub pytające).
Transformacyjna teoria pojęć – każde pojęcie jest czymś w rodzaju pola psychologicznego, ma swoje znaczenie podstawowe, od którego inne są mniej lub bardziej oddalone (zrozumienie ich wymaga transformacji).
Pojęcie kontekstu jako całości:
kontekst zewnętrzny – komunikaty napływające do odbiorcy;
kontekst wewnętrzny – informacje odebrane i utrwalone w pamięci w określonym uporządkowaniu.
Wykrycie różnicy między pamięcią świeżą a trwałą:
pamięć świeża – utrzymanie informacji potrzebnych do aktualnie wykonywanej czynności;
pamięć trwała – informacje potrzebne do wykonania wielu różnych czynności, niezależnie od tego, która jest aktualnie wykonywana.
Psycholingwiści wyróżniają także:
pamięć epizodyczną - utrwala konkretne zdarzenia w takiej formie, w jakiej rzeczywiście wystąpiły;
pamięć semantyczną - utrwala znaczenia zdarzeń i wypowiedzi.
Rozróżnienie uwagi mimowolnej i dowolnej:
uwaga mimowolna – stan gotowości reaktywnej o charakterze odruchowym;
uwaga dowolna – stan ukierunkowanej gotowości poznawczej związany z zachowaniem się celowym człowieka (aspekt emocjonalny i motywacyjny.