Piętno rewolucji przemysłowej – brzydota
w sztuce
„Rewolucja nie może się obyć bez wielkich i gwałtownych zniszczeń, ona burzy w sposób zbawczy i owocny, ponieważ właśnie z ruin i tylko dzięki nim poczynają się i rodzą nowe światy.”
Michał Bakunin
Większość naukowców, mówiąc o rewolucji przemysłowej, ma na myśli głównie jej techniczne aspekty. Nie można im odmówić racji – niewątpliwie niesłychanie szybki rozwój techniki to najważniejszy skutek tego okresu. Dla przypomnienia – rewolucją przemysłową określa się czas gwałtownych (w porównaniu do wcześniejszego okresu) przemian w sektorze gospodarki (przejście od rolnictwa do przemysłu jako jej głównej gałęzi) w połączeniu z industrializacją, urbanizacją i wysokim przyrostem ludności, który pociągnął za sobą pewne następstwa w sferze społecznej. Został zapoczątkowany w Anglii w XVIII wieku, dla uproszczenia podaje się datę 1733, kiedy to John Kay wynalazł maszynę tkacką zwaną Flying Shuttle. Cały proces rozwoju gospodarki odcisnął piętno na ówczesnej sztuce, co zamierzam przedstawić w niniejszej pracy.
Rewolucja przemysłowa, mimo, że rozpoczęła się w Anglii, szybko rozprzestrzeniła się na całą Europę. Jednym z pierwszych krajów, do których dotarła, była Francja. To tam, w drugiej połowie XIX wieku powstał kierunek zwany realizmem. W przeciwieństwie do wcześniejszych trendów panujących w sztuce, czyli głównie akademizmu, skupiał się on na zwykłych, codziennych sprawach, dostępnych szarym ludziom, pracownikom fizycznym, matkom wielu dzieci. Zaczęło się we Francji od tzw. barbizończyków, którzy miast malować pejzaże w pracowniach (jak przystało na akademickiego artystę), jeździli do wioski Barbizon i przekształcali okoliczne łąki i lasy w malarskie atelier.
Realizm był sztuką konkretną. Pokazywał i opisywał obrazy z życia wzięte, takie jak chwila odpoczynku ( Jean-Francois Millet, Noonday rest ), sceny pracy w fabrykach i hutach (Adolf von Menzel, Walcownia żelaza). Proza życia ukazywana przez wyżej wymienionych artystów nie przypadła do gustu krytykom. Chociażby Gustave Coubert, (Kamieniarze) został nazwany „apostołem brzydoty, brutalem i chamem”, kiedy w 1851 roku wystawił dwa swoje dzieła w Salonie Paryskim.
Mocniejszą odmianą realizmu stał się naturalizm. Otóż okazuje się, że część zarówno malarzy, jak i literatów chciała jeszcze dokładniej przedstawić otaczający ich świat. Przez ten postulat rozumieli zejście na niższe warstwy społeczeństwa: nie piękną arystokrację (akademizm) czy pracowników fizycznych (realizm) ale margines społeczny. Tematyka obejmowała szereg zmian, jakie w ostatnich dziesięcioleciach dokonały się w świecie, człowieka zniewolonego przez instynkty oraz coraz brutalniejszy świat rządzącego się zwierzęcymi regułami gry. Za twórcę i głównego twórcę naturalizmu uważa się Emila Zolę, Francuza. Jak sam pisał, „Sztuka jest wycinkiem rzeczywistości widzianym przez temperament artysty”. Co ciekawe, w samym naturalizmie występuje niejako podkategoria: dokumentalizm. Przedstawiał on (dokumentalizm) potrzebę oddawania wszystkiego z jak największymi szczegółami, wręcz z fotograficzną dokładnością. Emil Zola miał więc na celu obiektywne, szczegółowe przedstawienie rzeczywistości, jednak czy mu się udało? Prawdopodobnie nie do końca, gdyż w jego dziełach (Nana, Trylogia: Trzy miasta: Lourdes, Rzym, Paryż, Rougon-Macquartowi) często opisuje w iście romantyczny i wybujały sposób bardzo prozaiczne miejsca czy przedmioty.
Nasuwa się pytanie: skąd takie nastawienie artystów? Ważnym czynnikiem działającym na kierunki w sztuce była oczywiście nauka. Jeżeli chodzi o naturalizm, znacząca okazała się.. biologia. Zola nie ukrywał, że zafascynowała go teoria Karola Darwina o walce o byt i doborze naturalnym. Pisarz niejako za cel obrał sobie poznawanie natury człowieka przez opisywanie jej najgorszych aspektów, podobnie jak biolodzy są w stanie odkrywać ją w swoich laboratoriach. Fascynacja nauką, chemią i medycyną kazała prekursorowi naturalizmu niemal całkowicie odrzucić inwencję twórczą, właściwą pisarzom. Opisywano wszystko bardzo surowo.
Rozważając powody takiego a nie innego nurtu pewnych artystów, nie sposób nie wspomnieć o ważnych wydarzeniach politycznych, które silnie oddziaływały w szczególności na Emila Zolę. Swoje pierwsze dzieło napisał przecież pod wpływem porażki swej ojczyzny w wojnie z Prusami. Ta klęska wielu dała do myślenia. Prysły pozytywne nastroje społeczeństwa wywoływane świetnym rozwojem kraju. Pojawiało się coraz więcej zwątpienia, zaczęto dostrzegać wiele negatywnych stron życia, nastroje ludzi gasły.
Spróbujmy odkryć kolejny z czynników, które wywołały naturalizm. Przecież przez lata wieszczowie, malarze i rzeźbiarze byli traktowani niemal na równi z bogami, ich kunszt był podziwiany przez pokolenia. Dlaczego nagle zainteresowali się ludźmi z drugiego końca drabiny społecznej? Niegdyś opisywali piękne i ważne chwile, bądź też malowali zjawiskowe kobiety czy niepowtarzalne widoki. Rewolucja przemysłowa sprawiła, że trend ten się odmienił. Nasuwa się kolejne pytanie: dlaczego akurat wtedy? Niestety nie można tego stwierdzić na pewno. Być może sprawiły to przemiany przemysłowe XVIII i XIX wieku? Dzięki nim zmieniło się wiele w świecie artystów. Coraz mniej było pięknych krajobrazów, gdyż ich miejsce zajmowały potężne fabryki, gigantyczne kominy. Rajskie wiejskie widoczki zamieniały się powoli w zatłoczone, brudne ulice, pełne chorych, bezdomnych dzieci, zamiast urokliwych dworków powstawały ciemnie, ciasne kamienice. Zmianie uległa również rola kobiet – zamiast pięknych i zadbanych pań domu widywano pracownice fabryk, brudne, zmęczone życiem matki wielu dzieci, które ledwo wiązały koniec z końcem. Ich tryb życia sprawiał, że młode kobiety wyglądały na zaawansowane wiekiem babcie. Mnogość ludzi w dużych miastach sprawiała, że szybciej przenosiły się choroby, najbardziej zaś w biedniejszych dzielnicach. Chorzy pozostawieni bez opieki wychodzili umierać na ulicę. Wniosek jest jeden: brzydota była zbyt wszechobecna, aby można było jej uniknąć w swoich dziełach.
W XIX w. brzydota została uznana (np. przez Charlesa Baudelaire’a czy A. Rodina) za swoistą, pozytywną, odrębną od piękna kategorię estetyczną, dysponującą własnymi środkami. Zaczęła być używana w celu eliminacji banału, schematów i stereotypów oraz odkrycia i opisania ciemnej, bolesnej prawdy życia: ludzkich braków, nędzy i ułomności (deformacje ciała przez starość, chorobę i kalectwo), procesów fizjologicznych, biologicznych patologii, rozkładu, itp. Na uwagę zasługuje również fakt, że wyżej wymienione elementy były nie tylko tematem wierszy, ale również częścią życia twórców, tzw. „poetów przeklętych”, do których zaliczamy głównie: Charlesa Baudelaire'a, Arthura Rimbaud, Paula Verlaine'a. Prowadzili oni niemal hulaszczy tryb życia, byli uzależnieni od alkoholu i innych środków odurzających, popadali w konflikty z prawem, nie mówiąc już o problemach natury ludzkiej, takiej jak potępienie społeczne.
Jest to tylko fragment piętna odciśniętego na szeroko pojętej sztuce okresu rewolucji przemysłowej. Wydawać by się mogło, że jest to negatywne zjawisko, jednak według mnie ma wiele pozytywów. Przede wszystkim, realizm i naturalizm wniósł wiele nowego do kultury. Skończyła się epoka odświeżania i odtwarzania mniej lub bardziej wiernie poprzednich gatunków stylistycznych ( głównie okresu starożytności). Nareszcie ktoś wykreował coś nowego! I niezależnie od tego, jak bardzo było brzydkie oraz trudne w odbiorze, zasługuje na docenienie.
Bibliografia:
Własne
Internet
Kultura techniczna i jej zasoby - wykłady