Pedagogika jako nauka charakteryzuje się między innymi złożonością i wieloaspektowością.
Wybrane aspekty charakteryzujące pedagogikę to:
-wychowanie
- nauki przyrodnicze
-społeczne
-socjologiczne
-teologiczne (dla chrześcijan)
- nauki humanistyczne
Pedagogika jako „praktyka” i jako „teoria”
Okresy rozwoju pedagogiki:
Pedagogika wychodząc od okresu prowadzenia chłopca (w starożytności) wyodrębniła, niektóre charakterystyczne okresy jej rozwoju:
od zwykłej działalności (twórczości) wychowawczej i opiekuńczej (funkcji społecznej) oraz związanej z nią refleksji (wiedzy),przez starożytną sztukę wychowania (techne) czy takt pedagogiczny (Herbart), talent i zmysł , do wyodrębnienia się samodzielnej nauki o wychowaniu (systemu wiedzy pedagogicznej).
Od momentu zaistnienia pedagogiki naukowej możemy mówić o sztuce wychowania i o nauce o wychowaniu.
Ta opozycja istniała już wcześniej, ale pedagogika naukowa ją uwypukliła. Każdy z nas posiada pewną mądrość życiową i pewne umiejętności, ale przyswajamy sobie także wiedzę naukową, uwarunkowaną aktualnym stanem rozwoju badań. Ma to szczególne znaczenie w pedagogice jako nauce.
Pierwsze ujęcie teorii pedagogicznej.
Termin teoria pochodzi z języka greckiego (theoria) i oznacza oglądanie, medytowanie, rozważanie. Arystoteles traktowałby to, jako myślowe ujmowanie rzeczy. Przez rzeczy Arystoteles rozumiał fakty, zjawiska przyrody, fenomeny natury. Człowiek może je kontemplować, zamyślać się nad nimi, starając się przy tym o wielostronne i dogłębne ich wyjaśnienie. Jeśli tym pojęciem rzeczy obejmujemy także fakty, zjawiska i zdarzenia pedagogiczne, otrzymujemy pierwsze ujęcie teorii pedagogicznej rozumianej właśnie jako medytowanie i rozważanie nad faktami i zjawiskami dotyczącymi wychowania człowieka. Fakty te i zjawiska to m.in.: chwalenie i nagradzanie wychowanka, stwierdzanie i osądzanie, szkolenie i przyuczanie, wspólna zabawa i wspólna praca, udzielanie pomocy bądź pozostawianie samemu sobie, kooperacja i konkurencja, pośredniczenie przy przekazie wartości i uczenie wyborów, przyjmowanie norm i wartości oraz aktywne ich realizowanie, podejmowanie przedsięwzięć i przyjmowanie ich następstw, zamierzony i faktyczny stan w zakresie działalności wychowawczej.
Wszystko to od początków egzystencji człowieka łączono z wychowaniem. Zatem, podobnie jak w przypadku konkretnej działalności praktycznej pedagoga (pedagogicznej praksis), od początków historii ludzkości mamy do czynienia ze specyficznie rozumianą teorią pedagogiczną.
Etapy formowania teorii w pedagogice oraz jej poziomy.
Od „teorii potocznych” do „teorii naukowej”
Refleksja (teoria ) – w pedagogice jak wszystko, najpierw dojrzewa, ulega przemianom i w końcu obumiera. Teoria zawsze wychodzi z czegoś, co już istniało.
Tak, więc uwarunkowana jest ona historycznie, geograficznie, kulturowo, religijnie, ekonomicznie, światopoglądowo i praktycznie.
W teorii wyróżniamy następujące po sobie 3 etapy:
Poziom wiedzy i poznania „potocznego”, przednaukowego, będący wynikiem intuicji i własnych przekonań; przekazywanych innym tylko częściowo.
Cechą charakterystyczną tego poziomu jest prostota, mały stopień ogólności, brak spójności, logiki. Jest łatwa do zastosowania- życiowa
Krótko mówiąc ten etap formowania się teorii w pedagogice obejmuje wiedze, którą sam zdobyłem i to, co sam wiem na temat wychowania.
Formowanie się teoretycznej refleksji nad wychowaniem ( otwarcie na kontekst społeczny).
Jej początek zachodzi wówczas, gdy przyjmujemy swoje i innych obserwacje, doświadczenia; wykorzystujemy je, porównujemy lub zapisujemy zdobyte informacje.
Informacje przedstawiane są różnym językiem literackim: poezji, przysłowiach, w różnego rodzaju sentencjach o wychowaniu, w obyczajach i tradycjach.
( dzieła Homera, Stary i Nowy Testament, itp.)
Charakteryzuje się ogólnością i bardziej powszechną ważnością.
Etap ten jest „ potoczną refleksją o wychowaniu”
Etap uznawany za etap „refleksji ( teorii naukowej).
Charakteryzuję się tym, że przeważa w nim aspekt logiczny, abstrakcyjny, pojęciowy, z cechami krytycyzmu i sprawdzalności.
Etap ten rozpoczyna się w momencie badania faktów i zjawisk powstałych w poprzednich etapach( badamy je i systematyzujemy)
Trzeci etap powstania naukowej teorii pedagogicznej , w zależności od podejścia naukowego i badanego aspektu, wyraża się formie ujęcia historycznego, biologicznego, psychologicznego, filozoficznego, teologicznego, metodologicznego, technologicznego.
Ten poziom pomaga weryfikować poprzednie etapy, ale jego powstanie związane jest z tymi poprzednimi etapami.
Wiedza naukowa w pedagogice jako suma różnych poziomów refleksji
Formowanie się teorii o wychowaniu i jej rodzaje (poziomy)
Pomiędzy różnymi stopniami „ teorii” (wiedzy, refleksji) istnieje wzajemny związek natury dialektycznej tj. dochodzenia do prawdy (polegającej na rozpatrywaniu poszczególnych poziomów teorii w ich powiązaniu, zależności, ruchu i rozwoju).
Proces tworzenia się teorii pedagogicznej można uznać jako proces ciągły, a samą teorię jako pewien system otwarty – nie można mówić o jej ostatecznym zdefiniowaniu, gdyż wymaga ona ustawicznej refleksji połączonej z konkretną działalnością praktyczną
J.H. Tuner wyróżnił trzy poziomy teorii społecznych:
a) teorie ogólne- najszerszego zasięgu ( orientacja fizjologiczno-metodologiczna); w pedagogice określane, jako systemy pedagogiczne (katolickie, liberalne itp.)
b) teorie średniego zasięgu- system twierdzeń i hipotez wyjaśniające pewien fragment rzeczywistości
c) teorie empiryczne – najwęższego zasięgu, szczegółowe; badają zależność między zmiennymi. W pedagogice to teorie prakseologiczne, związane z „pedagogiką praktyczną”.
Teoria pedagogiczna jako teoria i metateoria naukowa
Tworzenie się metateorii „ teorii o teoriach pedagogicznych”
Tworzenie teorii na etapie badań konkretnego przedmiotu:
(Teoria o przedmiocie - pedagog X bada, dany fakt np. szkołę i formułuje teorię szkoły).
Tworzenie teorii o istniejącej ( istniejących) teoriach
Metateoria – Pedagog Y pyta: Jak?, Dlaczego?, Na jakiej podstawie?, Jak rozumieć pojęcie „nauka”? > pedagog X jak bada i jak formułuje teorię szkoły.
Teoretyczność i praktyczność pedagogiki jako nauki
Podstawowymi czynnika wpływającymi na postawy sceptycyzmu wobec pedagogiki jest systematyzowanie teorii , a także wcielanie jej w praktykę.
Arystoteles mówił o trzech zasadach aktywności ludzkiej, którą łączył : z prawdą, dobrem i pięknem.
Kryterium celowościowe.
- Celem poznania teoretycznego jest okrycie faktycznej struktury rzeczywistości „prawdy”,
- celem poznania praktycznego jest realizacja rozpoznanego i uznanego „dobra”;
- celem poznania wytwórczego ( „poietycznego”) jest „piękno”( szeroko pojęte).
Typy poznania ludzkiego
„ Poznanie teoretyczne”- ( dwie fazy przednaukowa i naukowa), ma za swój przedmiot to, co jest „speculabile” . Charakteryzuje się ono ze względu na układ bytowy i rzeczowy ( Arystoteles) lub ze względu na podmiot (Kant).
„Poznanie praktyczne”- ma za swój przedmiot to, co jest za „agibile” Człowiek poszukuje środków które go połączą z obranym dobrem, widzianym jako cel. Mówimy tu o sprawczym działaniu, które ma dwa kresy odniesienia: punkt wyjścia ( od przyczyny sprawczej) i punktu dojścia w skutku przemieniania przedmiotu.
„Poznanie poietyczne” ( wytwórcze)- zwraca się ku temu co jest „facitibile” czyli ku temu co łączy się z twórczością poznawczą. Podmiot poznając jakiś przedmiot zdolny jest utworzyć zastępczy obraz rzeczy oglądanej.
Poznanie charakterystyczne dla pedagogiki
Badając poznanie pedagogiczne na tle teorii trójstopniowej abstrakcji ( dała ona początek podziałowi nauk na tzw. „nauki realne”, „formalne” i „ filozofię”), możemy wskazać, że w „wychowaniu” mamy do czynienia zawsze z jakimś rodzajem „teorii”, która powstała w związku ze świadomą działalnością człowieka. Teoria wskazuje ( z greckiego „theaomi”- oglądać, kontemplować, obejmować jednym spojrzeniem to, co się ogląda) na tę szczególną aktywność umysłu ludzkiego, który zmierza do ogólnego i całościowego ujęcia całej rzeczywistości. Taka koncepcja wiedzy naukowej - poznania doskonałego, mimo iż została zarzucona w czasach nowożytnych i współczesnych to jednak ciągle obowiązuje, zwłaszcza tam, gdzie jej ujęcie charakteryzuje jednolitość, spójność, oraz systematyczność.
Teorie możemy podzielić według różnych kryteriów np. ogólne i szczegółowe, opisowe i hipotetyczne.
Linia podziału pomiędzy wiedzą będącą wiernym odbiciem rzeczywistości, a np. teoriami filozoficznymi jest wyznaczona w sensie hipotetycznym przez teorie naukowe, które współcześnie uważane są za wierne rzeczywistości.
Specyfika poznania filozoficznego i jego rola .
Postęp w filozofii polega na odkrywaniu i precyzowaniu nowych punktów widzenia, na uświadomieniu założeń i konsekwencji stanowisk, na coraz lepszym poznaniu charakteru ludzkich przedsięwzięć poznawczych. (A.B. Stępień).
Z jednej strony teorie filozoficzne to wytwór myślenia spekulatywnego istotą, których są takie cechy, jak: ogólność koncepcji, jej całościowość i globalność. Tradycja podkreśla obok kontemplacji i czystego poznania faktów, także związek z praktyką.
Z drugiej strony dzięki jej aktywności, przezwycięża podziały i zbytnie rozdrobnienie faktów, zdarzeń, przedmiotów i poszczególnych aspektów. W tym rozumieniu (w każdej nauce) należy nadać praktyczne znaczenie ujęć teoretycznych i ich „ faktycznej obecności w działalności praktycznej”
Rozróżnienie na działalność praktyczną i teoretyczną można dokonań na terenie zawodowym, zwłaszcza studiów wyższych ( na teoretyka i praktyka). Specyfiką studiów wyższych jest zorientowanie na aspekty teoretyczne, co nie oznacza, że po studiach nie zajmują się działalnością praktyczną ( tyko nie liczni podejmują pracę na uczelni). Jednak w życiu codziennym istnieje ścisły związek i nierozdzielność obu pół.
Zjawisko „ rozdartych nożyc”
Między „teorią” a „praktyką” może dojść do podziału, wówczas zachodzi zjawisko tzw. „rozdartych nożyc” polegające na braku korespondencji między „teorią” a „praktyką” w tak dużym stopniu, że nie ma między nimi jakiejkolwiek relacji.
Dlatego bardzo istotnym zadaniem jest zarówno dla praktyków wychowania, jak i teoretyków pedagogiki jest zmniejszenie dysonansu i pomniejszenie rozwartości nożyc.
Jest bardzo ważne, aby praktycy wychowania byli otwarci na ciągle pogłębianie swojej wiedzy teoretycznej, teoretycy wychowania umieli być uważnymi obserwatorami aktualnej obserwacji, aby starali się o największy kontakt z praktyką .
Jeśli w pedagogice zaistnieje dysonans pomiędzy „ teorią” a „praktyką”, to jest to symptomem tego, że „teoria pedagoga”, związanego bezpośrednio z działalnością wychowawczą , odbiega od „teorii teoretyka wychowania” Przyczyną może być uczynienie przez „praktyka” ze swojej „teorii” i działalności dogmat lub „teoretyk” oderwał się od „praktyki”
Pedagogika ( rozumiana zarówno jako „teoria”, jak też jako „praktyka”) powinna się charakteryzować realizmem. Jest bowiem związana z systematyczną i krytyczną refleksją nad wychowaniem, z poszukiwaniem zasad i wew. praw rządzących nimi.
„Teoria” i „praktyka” mimo, iż istnieje w sposób oddzielony, to istnieją między nimi relacje wskazujące na punkty wspólne i konieczność dopełnienia się. „Praktyka, bowiem rodzi problemy”, a „teoria usiłuje je rozwiązać”; „teoria stawia hipotezy” a „ praktyka poszukuje potwierdzeń”. ”.
Faktycznie nie istnieje ani czysta (absolutna) teoria, ani czysta (absolutna) praktyka.
Pedagogika jako nauka przyrodnicza
W pedagogice sposób podejścia do problematyki wychowania jest oparty na doświadczeniu, potwierdzony w badaniu eksperymentalnym, zbliżony jest do metod badań nauk przyrodniczych.
W sposób szczególny objawiły się one w Oświeceniu ( pod koniec XVIII w)na stanowisku empirystów- człowiek tym , kim będzie , zależy od środowiska (źródło tzw. optymizmu pedagogicznego)
Teoretycy tego okresu chcieli podjąć się naprawy reformy wychowania i instytucji wychowawczych szkół, dokonując ich wyraźnej analizy.
Środowiska pozytywistyczne aspirowały do pedagogiki opartej na „obserwacji pozytywnej” procesu wychowania – widziane w taki sam sposób, co zjawiska przyrodnicze, przy pomocy tych samych narzędzi naukowych.
Rozwój pedagogiki jako nauki eksperymentalnej, wspierana przez ruchy na rzecz „nowego wychowania”, „ szkoły aktywnej”, „ edukacji progresywnej” i „Ruchu Pedagogicznego” ( pojawiły się pod koniec XIX i XX wieku). Psychologia ogólna wskazywana była jako nauki modelowe dla pedagogiki naukowej.
Na polski gruncie szczególnie zasłużył się J.W. Dawid (1859-1914), stał się twórcą pedagogiki eksperymentalnej – za główne zadanie pedagogiki uważał badanie procesów wychowawczych; (powstała pedagogika eksperymentalna i pedagogika opisowa).
Przedstawiciele M. Montessori ; R Buyse przyczynili się do tego, że pedagogika staje się psychopedagogiką, psychagogiką, psychologią.
W XX w. zaczynają się zainteresowania socjologicznym ujęciem problemu wychowania. E. Durkheim – nauka o wychowaniu jako „pozytywne badania wychowania”, działanie metodyczne w zakresie socjalizacji, jak i działanie starszej społeczności na rzecz dorastającej.
Tak podjęta nauka o wychowaniu różni się od teorii pedagogicznej o charakterze teoretyczno-normatywnym, i od pedagogiki, widzianej jako synteza aplikacyjno praktyczna, odwołująca się do wyników o wychowaniu i badan socjologii i psychologii w ogólności. Według Durkheina „nauka o wychowaniu” jest wzorowana na modelu socjologii typu eksperymentalnego – zasadniczo jest socjologią wychowania. Kontynuatorem tej myśli Florian Znaniecki oraz jego uczniowie Stanisław Bystroń i Józef Chałasiński.
Podsumowując, badania eksperymentalne w pedagogice , nie mogą być odczytywane, tak jak w naukach przyrodniczych, ponieważ musimy być otwarci na nauki humanistyczne.
Pedagogika jako nauka humanistyczna
Dla humanistyki punktem widzenia przedmiotu badań jest jego indywidualność i niepowtarzalność. Dilthey proponuje dokonania podziału nauk i metod badań naukowych na te, które „ wyjaśniają” zjawiska zachodzące w świecie, wskazują na ich prawidłowość i na te, które „interpretują” zjawiska życia duchowego. Przy pomocy „metody hermeneutycznej” chciano naukowo zrozumieć obiekty badań nauk humanistycznych. Ta metoda badań staje się jedną z podstawowych w naukach humanistycznych (służy ona do interpretowania zdarzeń i zachowań dotyczących postępowania, moralności, sytuacji wychowawczej itp.). Przedmiot humanistyki tworzy się pod wpływem epoki i zainteresowań badającego. Przenosząc naukę humanistyczną na grunt pedagogiki należy stwierdzić, że:
-fakty, zdarzenia, środki i sposoby postępowania brane pod uwagę w pedagogice są ściśle związane z daną epoką, czasem i konkretną społecznością. Są więc historycznie i społecznie zdeterminowane.
-wyniki badań empirycznych w pedagogice potrzebują ciągłego uzasadnienia pod względem ich sensu, zasadności i intencji, jakie kierowały badającym.
Pedagogika posługuje się metodami badawczymi nauk humanistycznych.
Pedagogika jako nauka filozoficzna
Filozofia jest otwarta na wszystko, na całą rzeczywistość widzianą w sensie globalnym. Fakt wychowania mieści się w zakresie jej rozważań jako jedno ze zjawisk. Filozofię dzielimy na „teoretyczną”(ujmuje całość istnienia bytu) i „praktyczną”(ujmuje to, co przez działalność może być zmienione, na nowo uporządkowane).
J.F. Herbart stwierdza, że pedagogika jako nauka zależy filozofii „praktycznej” i od psychologii. Filozofia wskazuje jej cel wychowania, natomiast psychologia drogę postępowania, środki i przeszkody. Wskazując na pedagogikę, jako na „naukę filozoficzną” w sposób szczegółowy podkreśla się problem celów w wychowaniu, najwyższych norm i naczelnych wartości.
Takie widzenie związku miedzy filozofią a pedagogiką jest aktualna do dzisiaj.
Metoda hermeneutyczna stawia pytania dotyczące sensu rzeczy, pyta o przyczyny, o aktualny byt. Tego rodzaju pytania są natury filozoficznej, stąd również stawiająca je pedagogika jest nauką filozoficzną.
Profil pedagogiki jako nauki filozoficznej utożsamiany jest z neo-idealizmem. Według G. Gentile przedmiotem filozofii jest aktualizowanie się i formowanie ducha, który jest też przedmiotem pedagogiki.
Realistyczna propozycja pedagogiki, występująca np. M. Gogacza, który stoi na stanowisku tzw. „tomizmu konsekwentnego” charakteryzującego się m.in. „realizmem teoriopoznawczym”
Pedagogika zajmując się zasadami wyboru czynności wychowujących, jest nauką filozoficzną, gdyż filozofię wyróżnia ten przedmiot badań, którym są zasady inaczej nazywane pryncypiami. Pedagogika nigdy nie utożsamia się z filozofią człowieka, z filozofia bytu czy etyka, pełni osobną rolę w odniesieniu do człowieka i wśród nauk o człowieku.
Przenosząc myśl na grunt pedagogiczny, można wskazać na istnienie pewnej pedagogiki „pedagogia perennis”, która ukierunkowuje się na sztukę artysty (wychowawcy) i jego intuicję.
Wielkie znaczenie ma również dla pedagogiki historia filozofii, której wartość polega na potwierdzaniu i poszerzaniu intuicji wychowawczych przyszłych pokoleń.