Geografia mitologiczna

Większość mitów greckich rozgrywa się w miejscach rzeczywiście istniejących, co ciekawe nie wszystkie znajdują się w Grecji. Właściwie poza Hadesem i Atlantydą, wszystkie lokalizacje akcji mitologii można odwiedzić nawet dziś. Przykładem mogą być chociażby Ateny, które przyjęły swoją nazwę od imienia córki Zeusa. Wydarzenie to miało miejsce ponad dwa tysiące lat przed naszą erą. Od tamtych czasów Ateny były ważnym centrum kulturalnym Grecji. To tam mieściły się Akropol i Panteon. Ateny toczyły zaciekły bój o dominację polityczną ze Spartą. To tu urodził się i władał Tezeusz, to także stąd Dedal wyruszył na dwór króla Minosa, gdzie zaprojektował słynny labirynt.

Ateny uchodziły za prawdziwy klejnot wśród greckich państw-miast. Bogini Atena musiała stoczyć o nie specyficzny bój z Posejdonem. Bóstwa doszły do wniosku, że miasto dostanie to, które podaruje mu wspanialszy prezent. Posejdon ofiarował mieszkańcom piękny potok, który jednak okazał się być nic nie wart, ponieważ płynęła w nim słona woda. Z koeli roztropna Atena podarowała miastu drzewko oliwkowe, które zapewniło obywatelom olej, oliwki i drewno. Dzięki zwycięstwu, Atena dostąpiła możliwości nazwania miasta swoim imieniem. Jak pisze Jan Parandowski:

„ Ze wszystkich miast greckich Atena kochała najbardziej to; które od niej wzięło swą nazwę — dumne, wspaniałe Ateny. Tam miała najpiękniejsze świątynie i najokazalsze uroczystości ”.

Jeśli mowa o greckich świątyniach, to najstarsza z nich prawdopodobnie mieści się w Delfach, a postawiona została w hołdzie dla Apolla. W mieście tym znajdowała się także słynna wyrocznia, o której w „Mitologii” możemy przeczytać:

„Najsławniejszą wyrocznią helleńską była delficka. Wśród gór Parnasu, u podnóża dwóch skał nagich i czerwonych, otoczona ga­jem, wznosiła się świątynia Apollina, a dookoła zbiegały się liczne budynki i posągi. Z najdalszych stron śliskimi wąwozami schodzili się pielgrzymi, niosąc bogu swoje utrapienia i nadzieje”.

Żadna poważna decyzja polityczna w mitologicznej Grecji nie mogła zapaść bez wcześniejszej konsultacji z wyrocznią. Legenda głosi, że Delfy zostały założone dokładnie w centrum Ziemi przez dwa orły wysłane przez samego Zeusa. Miasto przez długi czas strzeżone było przez wielkiego pytona, którego zdołał zgładzić dopiero Apollo.

Jednak najbardziej znanym, a zarazem najważniejszym, miejscem w „Mitologii” jest góra Olimp, położona na północy Grecji, pomiędzy Salonikami a krainą Macedonii. To tu mieszkali bogowie, z Zeusem na czele. Górę osłaniała warstwa gęstych chmur, dzięki czemu żaden człowiek nie mógł się do niej nawet zbliżyć. Bogowie spotykali się tam na wspaniałych ucztach, podczas których pili ambrozję i nektar, a także napawali się muzyką Apolla i dziewięciu muz.

Prastara jest także wyspa Rodos, o której powstaniu możemy przeczytać w „Mitologii”:

„Kiedy już całą ziemię w ten sposób podzielono, okazało się, że dziwnym trafem zupełnie zapomniano o najjaśniejszym z niebian, Heliosie, wszystkowidzącym bogu słońca. Na szczęście, w kilka dni później, wyłoniła się z morza piękna wyspa Rodos, którą ofiarowano Heliosowi. Na tej wyspie, różami pachnącej, miał on świątynie i ołtarze, i wiernych wyznawców”.

Rodos bywał określany mianem wyspy pachnącej różami. Dzięki temu, że miejsc to zostało podarowane bogowi słońca, zawsze panowała tam piękna pogoda.

Ważnym miastem w „Mitologii” są Teby, które położone były na wschodnimi brzegu Nilu, czyli w dzisiejszym Egipcie. Warto zwrócić uwagę na niesamowitą historię powstania tego miejsca:

„Kadamos (…) W lesie, przy źródle, ujrzał smoka, który chłeptał gorącą krew pomordowanych dworzan. Złote kolce jeżyły mu się na grzbiecie, w pysku błyszczały rzędy drapieżnych zębów, a całe cielsko wzdymało się jadem. Na widok Kadmosa za­czął się wić w tysiącznych splotach, zakreślając olbrzymie łuki. Bo­hater złożył się oszczepem i rzucił tak celnie, że zabił potwora na miejscu. Potem wyjął mu z paszczy wszystkie zęby i zasiał je w ziemi. W kilka dni wyrósł ze smoczych kłów orszak zbrojnych mężów, którzy stoczyli między sobą krwawą walkę. Ocalało z nich tylko pięciu i ci stali się wiernymi towarzyszami Kadmosa, który z ich pomocą założył miasto Teby. Rządził mądrze i sprawiedliwie, a bogowie widząc, że jest dobrym królem, chętnie przebywali w jego domu i dali mu za żonę Harmonię, córkę Aresa i Afrodyty”.

Innym królem Tyb był słynny Edyp.

Bardzo ważną wyspą w „Mitologii” jest Kreta. Przede wszystkim kojarzy się ją z okresem panowanie króla Minosa. Od jego imienia nazwę wzięła kultura minojska. Cywilizacja ta pozostawiła po sobie prawdziwe dzieła sztuki i skarby architektury, z których najbardziej znanym jest kompleks budowli w Knosos. Miejsce to nazywa się także Labiryntem. Według „Mitologii” był to system korytarzy opracowany przez Dedala, a przeznaczony dla Minotaura. Jak pisze Jan Parandowski:

„W legendach o królu Minosie jest podłoże prawdy, którą odsłoniły wykopaliska dokonane na Krecie w naszym stuleciu. Odnaleziono w Knossos labirynt, który był pałacem królewskim i przez swą rozległą, kilkupiętrową, prawie nowoczesną konstrukcję mógł dawać starożytnym pojęcie jakiejś wyjątkowej zawiłości. Wszystko, co w tym pałacu odkryto — malowidła, rzeźby, naczynia ozdobne, kosztowności — świadczy o wysokiej cywilizacji. Nazwano ją od od imienia Minosa minojską lub egejską, albowiem obejmowała wyspy i pobrzeża Morza Egejskiego. Twórcą jej był jakiś lud nie grecki, nieznanego pochodzenia i języka. Kiedy cywilizacja egejska stała u szczytu, Greków nie było jeszcze ani na Krecie, ani w późniejszej Grecji. Nadciągnęli oni jako barbarzyńcy z północy i nagłym wtargnięciem zburzyli kwitnące miasta władców kreteńskich, sami jednak poddali się ich kulturze, przejęli od nich pismo, które, niedawno odcyfrowane, podaje nam wieść o tych odległych czasach, co dla samych Greków stały się epoką mitów i legend.”

Związki frazeologiczne zaczerpnięte z mitów

Związki frazeologiczne, które swoje źródło mają w mitologii, określa się mianem mitologizmów.

Chimeryczny nastrój (charakter) – kapryśny, grymaśny, dziwaczny, towarzyszą mu fanaberie, fochy, dąsy; od Chimery, mitycznego potwora o głowie lwa, tułowiu kozy i z wężem zamiast ogona, Chimera ziała ogniem.

Drakońskie prawa (kary, przepisy, zarządzenia) – surowe, bezwzględne, ostre, okrutne; od imienia prawodawcy ateńskiego Drakona, którego ustawy (ok. 621 p.n.e.) wymierzały wyjątkowe surowe kary.

Jabłko niezgody – źródło konfliktów, wojen, sporów; od jabłka z napisem dla najpiękniejszej, które bogini niezgody Eris rzuciła między Afrodytę, Herę i Atenę.

Koń trojański – zdobycz przynosząca zgubę, złowrogi podarunek; od drewnianego konia, którego w dziesiątym roku wojny przyjęli Trojanie od Greków, w rzeźbie było wojsko greckie, podstęp Greków zadecydował o ich zwycięstwie i losach Troi.

Dejaniry koszula (szata, suknia) – coś, co sprawia największe cierpienie, męczarnie, od których nie ma w życiu ucieczki; patrz mit o Heraklesie.

Kraina cieni – świat umarłych, niewidzialnych cieni, ciemnych zjawisk; od tajemniczej głębi Tartaru, terenu rządzonego przez Hadesa.

Męki Tantala – cierpienia wynikające z dręczącego pożądania rzeczy znajdujących się blisko, na widoku i w obfitości, a jednak niedostępnych; od imienia lidyjskiego króla, ojca Niobe i Pelopsa, który po śmierci stał w Tartarze przy rzece i pod drzewem owocowym, ale nie mógł ani pić, ani jeść, przez co cierpiał katusze.

Nić Ariadny – nić przewodnia, sposób wybrnięcia z beznadziejnie zawikłanej sytuacji; z mitu o Tezeuszu, kiedy nić zakochanej w bohaterze bogini pomogła bohaterowi wydostać się z labiryntu.

Olimpijski spokój – panowanie nad emocjami, zaprzestanie kłótni; pochodzi od zwyczaju przerywania walk na czas igrzysk olimpijskich.

Paniczny strach – nagły, niepohamowany, często nieuzasadniony strach, przerażenie, popłoch, zazwyczaj ogarniający większą liczbę ludzi; od Pana – bożka pasterzy i trzód w górach i lasach, którego przeraźliwy głos (np. gdy ścigał nimfy) budził lęk.

Pępek świata – najważniejsza osoba, rzecz, wydarzenie, miejsce; według wierzeń greckich świątynia w Delfach miała być ośrodkiem, pępkiem świata.

Pięta Achillesa – czyjaś słaba strona; Achilles jako niemowlę był kąpany w wodach Styksu, aby zyskać nieśmiertelność. Matka Tetyda trzymała chłopca za piętę, w którą Achilles został ugodzony strzałą Parysa i zginął.

Przenieść się na Pola Elizejskie – znaczy umrzeć; było to mityczne miejsce pobytu dusz błogosławionych zmarłych; elizejskie cienie – dusze zmarłych przebywające w Elizjum

Powrót do Itaki – powrót do domu, ojczyzny, często, mimo narastającej tęsknoty wędrowca, naznaczony przygodami; od podróży Odysa.

Puszka Pandory – coś, co wywołuje mnóstwo nieprzewidzianych trudności, źródło nie kończących się smutków, kłopotów, nieszczęść; pochodzi od – patrz punkt 4 (mit o Prometeuszu).

Pyrrusowe zwycięstwo – osiągnięte nadmiernym kosztem; od imienia Pyrrusa, który zwyciężając Rzymian pod Asculum w 279 p.n.e. poniósł ogromne straty w ludziach i materii. Podobne znaczenie ma kadmejskie zwycięstwo – równie niefortunne da zwycięzcy, jak i dla zwyciężonego; od bratobójczej walki o Teby między Polinejkesem i Eteoklesem (Teby to dawniej Kadmea, od złóż rud cynku).

Róg obfitości – źródło wszystkiego, o czym się marzy; od rogu kozy Almatei, karmicielki Zeusa. Król bogów pobłogosławił złamany róg ulubionego zwierzęcia i odtąd napełnia się on wedle życzeń posiadacza rogu.

Stajnia Augiasza – sprawa, rzecz zaniedbana, zapuszczona, zachwaszczona, w bezładzie, rozgardiaszu, nierządzie albo brudach moralnych, którą trzeba nadludzkim wysiłkiem doprowadzić do porządku; od mitu o Heraklesie – szósta z jego dwunastu prac.

Syzyfowa praca – wymagająca ustawicznych i często bezskutecznych wysiłków, trud ciężki i bezcelowy; od Syzyfa, założyciela i króla miasta Eryfy (późniejszy Korynt). Za swe liczne przewinienia, po śmierci, Syzyf toczył na szczyt góry Tartaru ciężki głaz, który ciągle spadał.

Tytaniczny wysiłek (praca) – olbrzymi, kolosalny, gigantyczny; od nazwy bardzo potężnego pokolenia bogów, zepchniętego do Tartaru.

Przeciąć węzeł gordyjski – rozstrzygnąć skomplikowaną sprawę w sposób radykalny, śmiały, stanowczy, prosty; od węzła u rydwanu w mieście Gordion (stolicy Frygii), ktrego rozwiązanie miało dawać panowanie w całej Azji Mniejszej. Aleksander Wielki rozciął węzeł mieczem w 334 p.n.e.

Woda letejska – dająca zapomnienie; od Lete, rzeki zapomnienia w Hadesie, po napiciu się wody z tej rzeki dusza ludzka zapominała o przebytym ziemskim życiu. Ta sama etymologia słowa letarg – stan uśpienia, pozorna śmierć.

Wyrocznia delficka – coś proroczego, wróżbiarskiego, zagadkowego, dwuznacznego, wieloznacznego.

Pytia – osoba odpowiadająca, wypowiadająca się w sposób wieloznaczny, niejasny, zagmatwany; od Pytii – wieszczki i kapłanki Apollina w Delfach. Odurzona wyziewami ze skały wygłaszała niezrozumiałe fragmenty zdań, które kapłan-prorok układał w heksametry.