Pojęcie znaku wg de Saussure’a
W pojęciu de Saussure’a znak jest czymś w rodzaju dwukierunkowego połączenia pomiędzy fonologiczną formą (obrazem akustycznym) a jakąś reprezentacją pojęcia. Znak jest bezstronny w odniesieniu do postrzegania lub produkcji i stanowi część poznawczej mapy, której przemawiający używają zarówno w mówieniu jak i interpretowaniu wypowiedzi innych ma więc charakter psychologiczny.
Jako że dla de Saussure’a język jest systemem znaków służących do przekazywania myśli, tak więc nauka o języku wchodzi w zakres szeroko pojętej nauki o znakach – semiologii. Na strukturę znaku (signe) składają się strona oznaczająca (signifiant) i oznaczana (signifie). Obie te strony są od siebie zależne w ten sposób, że jedna nie istnieje bez drugiej i liczy się w języku tylko w połączeniu z nią. Istnieje tu zasada nierozerwalności i istniejącej między nimi proporcjonalności. W signifie chodzi o pojęcie a w signifier o wyobrażenie dźwięku.
De Saussure uściślił pojęcie znaku twierdząc, że:
Znak językowy jest arbitralny (dowolny) w stosunku do swojej formy. Poza nią natomiast jest proporcjonalny w stosunku do oznaczanej rzeczywistości. Arbitralność ta dotyczy jedynie relacji znak – rzeczywistość, natomiast w relacji znak – jednostka ludzka i społeczność nie istnieje pełna arbitralność ze względu na nacisk społeczności na jednostkę.
Znak językowy ma strukturę linearną, która oparta jest na następstwie czasowo-przestrzennym elementów składowych struktur językowych. Istnieje tu opozycja systemu (langue) i tekstu (parole).
Znak językowy oprócz znaczenia posiada również wartość. O znaczeniu decyduje relacja signifiant – signifie gdzie sinifie jest przeciwwagą dla obrazu słuchowego. O wartości zaś decyduje relacja do innych znaków w systemie (znak jest przeciwwagą dla innych znaków języka).
Jeśli chodzi o związki między znakami wg de Saussure’a znaki łączą się albo na zasadzie relacji asocjacyjnych/paradygmatycznych (tkwią w świadomości mówiących i są wielokierunkowe), albo na zasadzie relacji syntagmatycznych (istnieją naocznie w tekście i mają charakter linearny). W przypadku związku asocjacyjnego wyrazy występujące w wypowiedzi kojarzą się z innymi wyrazami spoza wypowiedzi. Kojarzą się one na mocy wspólnego tematu, przyrostka lub analogii signifies. W przypadku związku syntagmatycznego znak zyskuje znaczenie dzięki temu, że stoi w opozycji do znaku poprzedzającego, następującego po nim lub obu naraz. W obu relacjach znaki przeciwstawiają się sobie na zasadzie albo-albo lub i-i co ma wpływ na ich funkcje. W przypadku relacji asocjacyjnej występuje funkcja znaczeniowa (związ. ze znaczeniem), a w przypadku syntagmatycznych – składniowa. W przypadku braku przeciwieństwa występuje identyczność funkcji. Oba typy relacji dotyczą wszystkich płaszczyzn języka: fonicznej, morfologicznej i wyrazowej.
Znak de Saussure’a w kontekście lingwistyki XX w.
Wpływ teorii znaku de Saussure’a spotkał się z różnorakim odbiorem. Teoria ta znalazła zarówno swoich zwolenników i kontynuatorów, jak i przeciwników tworzących swoje własne koncepcje. Teoria ta istniała też równolegle do teorii Pierce’a gdzie znaleźć można zarówno cechy wspólne jak i różnicujące. Ogólnie jednak Saussure niezaprzeczalnie rozszerzył pojęcie znaku i dał podwaliny nowym sposobom myślenia o nim.
Teoria znaku de Saussure’a wywołała kontrowersje ponieważ we wcześniejszej teorii unilateralnej uważano znak za signifiant (znakiem jest tylko forma, a to, do czego znak odsyła [treść], znakiem nie jest) , a nie połączenie signifiant i signifier (znakiem jest zarówno forma, jak i treść). Ponadto pomimo binarnego charakteru znaku poprzez jego psychologiczne ujęcie de Saussure wprowadził czynnik trzeci – człowieka i jego myślenie. Dla de Saussure'a, znak językowy jest zjawiskiem psychicznym, połączeniem mentalnego obrazu dźwiękowego i pojęcia. Obie części istnieją w nierozerwalnym związku w umyśle użytkowników języka. Jest rzeczą zrozumiałą, że wg jego teorii znak językowy jawić się musi jako znak bilateralny, jako istniejące w umyśle użytkowników połączenie formy i znaczenia.
W przeciwieństwie do de Saussurea Jakobson uważał, że zasada linearności znaków językowych nie zawsze obowiązuje. Twierdził, że nie dotyczy ona cech dystynktywnych fonemu, które jako jednostki opozycyjne mogą być traktowane jako elementy autonomiczne. Zasadę linearności chciał więc zastąpić zasadą binarności, w której analiza cech dystynktywnych opierałaby się na przeciwstawianiu sobie członów nacechowanych i nienacechowanych. Jednak binarność nie wyklucza linearności, wydaje się natomiast, że są one zasadami nieporównywalnymi ponieważ w jednym przypadku chodzi o strukturę jednostek językowych (linearną lub alinearną), a w drugim o ich analizę (binarną).
K. Bühler w swoim aksjomacie A stwierdził, że podczas komunikacji głosowej powstaje akt mowy (parole), na który składają się znak (konkretne zjawisko dźwiękowe) oraz 3 elementy pozostające względem niego w określonych relacjach (nadawca, odbiorca i rzeczywistość czyli to, co jest zastępowane przez dźwięki). Twierdził, że nie wszystko w znaku językowym jest wyrażone konkretnie (fizycznie), pewne elementy wynikają ze struktury i są uzupełniane przez odbiorcę. Ponadto nie wszystko, co konkretne (fizyczne) w znaku jest językowo relewantne.
W aksjomacie B Bühler twierdził, że zjawiska językowe są znakami. Dodał też, że znak jest czymś, co podstawione jest w miejsce czegoś innego, co nie może być bezpośrednio przekazane.
W swoim aksjomacie D podzielił znaki na 2 systemy znakowe: jednoklasowe, globalne i zamknięte (np. znaki okrętowe) oraz dwuklasowe, podzielne i otwarte (język). W języku wyróżnił też 2 klasy: znaki odpowiadające elementom rzeczywistości oraz środki umożliwiające przekształcenie klasy pierwszej w strukturę złożoną wg żądanych relacji. Podobnie jak de Saussure jego teoria miała charakter bardziej psychologistyczny niż lingwistyczny charakter.
Wyróżnił 3 podstawowe funkcje języka:
Funkcja znaku, przedstawiania, opisywania stanu rzeczy i przedmiotów. Funkcję tę uważa się za najważniejszą dlatego, że tylko języki naturalne pełnią tę funkcję.
Funkcja wyrażania siebie, ekspresywne wyrażanie psychologicznych i fizjologicznych cech nadawcy. Znaki występują tu jak symptomy pewnych stanów i cech nadawcy.
Funkcja apelacyjna, impresywna, funkcja oddziaływania na odbiorcę za pośrednictwem mówienia. Znak jest tu sygnałem dla odbiorcy.
Hjemslev z kolei definiował znak przez powołanie się na pewną funkcję. Dla niego znak jest nośnikiem znaczenia, który funkcjonuje, oznacza i denotuje. Twierdził, że w izolacji znak nie ma znaczenia i że powinno się go definiować w sposób relacyjny, jedynie przez powołanie się na miejsce w kontekście. Sylab i fonemów nie uważał za znaki lecz za ich części.
Hjemslev podzielił znak na płaszczyznę treści i wyrażenia, które są odpowiednikami signifie i signifiant u Saussure’a. Płaszczyzny te mają swoją formę i substancję. Znak jest więc całością złożoną z formy treści i formy wyrażenia, które opierają się na solidarności i które Hjemslev nazywa funkcją znakową. Wzajemne oddziaływanie w obrębie funkcji znakowej oraz odrębność wyrażenia i treści są podstawą struktury języka.
De Saussure twierdził, że semiologia jest ponad językoznawstwem. Barthes i Eco uważali ją za gałąź językoznawstwa. Barthes postulował, że analiza kodów niewerbalnych jest możliwa tylko dzięki kodowi naturalnego języka czyli są one rozszyfrowywane i interpretowane poprzez znaki językowe.
Teoria znaku Barthesa pozostawała pod silnym wpływem Ferdynanda de Saussure’a. Przeniósł on językoznawczą teorię semiotyczną na znaki ikoniczne (opierając się na pojęciach analitycznych, pochodzących z teorii znaku Ferdynanda de Saussure’a, uznał za możliwe badanie pozajęzykowych obszarów kultury). Jednak Barthes twierdził, że opis wyglądu zewnętrznego to część znacząca, natomiast pojęcie do którego się ten opis odnosi to cześć znaczona, a kombinacja obydwu tych części to znak. Taki sposób definiowania znaku jest różny od zwyczajowego użycia tego słowa, ciało albo opis wyglądu zewnętrznego nie jest tutaj znakiem żadnego pojęcia, nie odsyła do czegoś innego. Barthes traktuje opis wyglądu zewnętrznego jako część składową znaku, jego część znaczącą, a pozostałą jego część nazywa częścią znaczoną; cześć znacząca nie jest znakiem części znaczonej; obydwie są ze sobą nierozerwalnie związane i współtworzą znak.
Głównym problemem teorii znaku Barthesa był związek elementu znaczącego (signifiant) i znaczonego (signifiè). Barthes zajmował się znaczeniem znaku, a jego celem było opisane znaczenia jednostkowego budowanego przez znak. System Barthesa jest w trójwymiarowy składa się z trzech elementów: znaczącego, znaczonego i znaku.
Barthes twierdził też, że znaki znajdujące się w przekazie nie są uniwersalnie dane, ale są określone historycznie i społecznie w wyniku istniejących celów i interesów, które się za nimi skrywają.
Eco uważał semiologię za ogólną teorię komunikatywnego fenomenu oznaczającego tworzenie wiadomości na bazie konwencjonalnych kodów lub systemu znaków. Ponadto uwzględnia on status znaku jako jednostki kulturowej (jednostki kulturowe są tu znakami). Eco wskazuje, że to, co ktoś robi reagując na konkretny nośnik znaku informuje nas o jednostce kulturowej, która wchodzi w grę.
Dla Charlesa S. Peirce’a znak jest czymś, co łączy i pośredniczy między dziedzinami różnych bytów. Znak jest wiec czymś fizycznym, może być postrzegany dzięki zmysłom, i zawsze odnosi się do czegoś innego. W przeciwieństwie do de Saussure’a naukę o znakach nazwał nie semiologią, lecz semiotyką.
Peirce twierdził, że znak zawsze odnosi się do czegoś innego niż on sam. Właściwość ta możliwa jest dzięki posiadaniu przez znak znaczenia. Pojęcie „znaku" było kluczowym dla teorii Peirce’a ponieważ dla tego semiologa znakiem było praktycznie wszystko, a stosunek znakowy był podstawą dla jakiegokolwiek racjonalnego myślenia. Najbardziej charakterystycznym elementem jego koncepcji jest triadyczna struktura znaku. Dla niego znak jest jednością będącą relacją trójczłonową pomiędzy środkiem przekazu, przedmiotem i interpretantem.
Jeśli zaś chodzi o znak w kontekście systemowym, każdy znak, aby był znakiem, egzystował musi być przekładalny na inne znaki. Bez innych znaków nie istnieje interpretant postrzegający dany znak ponieważ postrzeganie znaków nie będących częściami innych znaków jest niemożliwe.
Z kolei natura generująca znaku oznacza jego możliwość rodzenia innych znaków i wytwarzania swych interpretantów, które jako znaki, zachowują się tak samo. Na podstawie powyższych informacji można więc wysnuć wniosek, że każdy znak zakłada istnienie, co najmniej dwóch innych znaków.
Peirce dzielił znaki na:
ikony/znaki ikoniczne
indeksy/znaki indeksalne
symbole/znaki symboliczne