PEDAGOGIKA – nauka o wychowaniu, której przedmiotem jest działalność wychowawcza, mająca na celu wyposażenie całego społeczeństwa – a przede wszystkim młodego pokolenia – w wiedzę, sprawności ogólne i zawodowe, zainteresowania systemy wartości, postawy i przekonania oraz przyspsosobienie do oddziaływania na własny rozwój. Działalność tę, zwaną wychowaniem, dawniej utożsamiano z celowym, świadomym i zorganizowanym oddziaływaniem jednych ludzi na drugich, w zasadzie starszego pokolenia na młodsze; do głównych instytucji takiego wychowania zalicza się rodzinę, przedszkole i szkołę. W XX w. przedmiot pedagogiki – wychowanie – pojmowany jest szerzej, obejmuje również samowychowanie i samokształcenie, a przy tym świadome i zamierzone oddziaływanie takich czynników, jak wszelkie organizacje, zwłaszcza młodzieżowe, środki masowej komunikacji, zakłady pracy, kluby czy teatry.
Złożoność zjawisk wychowania oraz warunki społeczne rozwoju pedagogiki to czynniki, które wpłynęły na powstawanie dużych różnic w poglądach pedagogicznych, a tym samym na wytworzenie się częściowo już w XIX w., lecz głównie w XX w., różnych kierunków pedagogicznych. Do najbardziej znanych kierunków w Polsce okresu międzywojennego należały: p. naturalistyczna (naturalizm), hołdująca wychowaniu „zgodnemu z naturą”, socjologizm pedagogiczny – traktujący wychowanie wyłącznie jako zjawisko społeczne i pedagogika kultury – wg której uczestniczenie w wartościach kulturowych jest podstawą wychowania. Najpierw w ZSRR, a następnie w innych krajach socjalistycznych rozwinął się odrębny kierunek pedagogiki, który nie otzrymał dotychczas własnej nazwy.
Pedagogika należy do nauk społecznych. Ze względu na przedmiot, którym się zajmuje, jest ściśle powiązana z naukami współdziałającymi, zwłaszcza z filozofią (m.in. logiką, gnoseologią, etyką, metodologią nauk społecznych), psychologią (m.in. psychologią rozwojową, pedagogiczną i społeczną), socjologią wychowania, a także z biologią, antropologią, cybernetyką, informatyką i matematyką. Sama pedagogika rozwinęła się w wiele odrębnych nauk pedagogicznych, do których zalicza się m.in.: pedagogikę ogólną, teorię wychowania, dydaktykę (ogólną i szczegółową), pedagogikę pracy, pedagogikę społeczną, andragogikę, pedeutologię, pedagogikę szkoły wyższej, pedagogikę systemów oświatowych, pedagogikę porównawczą, historię wychowania i oświaty.
Do metod badań, którymi posługuje się pedagogika, zalicza się metody eksperymentalne, metosy badań terenowych, metody hermeneutyczne, metody porównawcze i metody historyczne. Główne ośrodki badań pedagogicznych to instytuty i katedry nauk o wychowaniu na uniwersytetach i wyższych szkołach pedagogicznych oraz Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie.
WYCHOWANIE – świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem, a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Zmainy te obejmują zarówno stronę poznawczo – instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jaki i stronę emocjonalno – motywacyjną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia. Proces wychowania uwarunkowany jest wieloma czynnikami. Wiąże się przede wszystkim ze zrozumeieniem przez jednostkę określonych norm społeczno - moralnych oraz nadaniem tym normom – w zależności od jej uprzednich doświadczeń i gry motywów – znaczenia osobistego. Na jakość i głębokość zmainy składa się m.in. jakość norm, klarowność ich przkazu, stopień dokładności odbioru, zgodność lub niezgodność z dotychczasowymi przekonaniami jednostki, siła i trwałość przeżycia osobistego tych norm oraz ich życiowe zastosowanie.
Proces i wyniki wychowania kształtują się pod wpływem: 1. świadomego i celowego oddziaływania odpowiedzialnych za wychowanie osób i instytucji (m.in. rodziców, nauczycieli, szkoły organizacji społecznych, kulturalnych i religijnych); 2. systemu wychowania równoległego, a zwłaszcz odpowiednio zorganizowanej działalności środków masowego oddziaływania; 3. wysiłków jednostki nad kształtowaniem własnej osobowości.
Wychowanie ma charakter historyczny, poczynając od epoki wspólnoty pierwotnej przechodzi przez ogromne przeobrażenia: we wspólnocie pierwotnej obejmowało tyko chłopców do 7 lat („szkoła leśna”), w nastepnych formacjach ekonomiczno – społecznych stopniowo tworzono instytucje wychowania dla coraz starszych roczników dzieci i młodzieży obojga płci; obecnie z działalnością wychowawczą, zorganizowaną celowo, spotyka się człowiek przez całe swoje życie (kształcenie ustawiczne). W celach wychowania oraz ideałach wychowawczych poszczególnych epok wyraźnie odbijały się interesy warstw rządzących, przejawiające się zarówano w stwarzaniu lepszych dróg kształcenia dla dzieci z klas uprzywilejowanych, jak i w uwzględnianiu ideologii tych klas w procesach instytucjonalnego wychowania ogółu dzieci i młodzieży. Do podstawowych składników wychowania tradycyjnie zalicza się: wych. umysłowe, wych. moralne, wych. religijne, wych. obywatelskie (społeczne), wych. estetyczne i wych. fizyczne; pedaogika współczesna zailcza tu ponadto kształcenien politechniczne. Ze względu na ogromne znaczenie aktywności własnej wychowanka należałoby całość wychowania pojmować jako wychowanie przez własną działalność umysłową, społeczną, wytwórczą (pracę), artystyczną i zdrowotną.
KSZTAŁCENIE – jedno z najmniej jasnych pojęć pedagogicznych; próby nadania mu pewnej jednoznaczności trafiają na przeszkody uwarunkowane przez utrwalenie się poglądów różnych autorów.
Można przyjąć, że kształcenie to system działań zmierzających do tego, aby uczącej się jednostce lub zbiorowi jednostek umożliwić:
poznanie świata, jaki stworzyła natura i jaki zawdzięczamy kulturze, włącznie z nauką, sztuką i techniką;
przygotowanie się do zmienienia świata poprzez rozwinięcie kwalifikacji fizycznych i umysłowych, zdolności i uzdolnień, zainteresowań i zamiłowań oraz potrzeb i umiejętności samokształceniowych;
ukształtowanie indywidulnej osobowości poprzez rozwinięcie postaw twórczych oraz osobistego stosunku do wartości moralnych, społecznych, poznawczych, artystycznych i religijnych.
Tak rozumiane kształcenie obejmuje całą strukturę duchową człowieka, a zatem całość jego osobowości, stąd kojarzenie go do niedawna wyłącznie ze sferą intelektualną nie jest trafne, poza tą sferą obejmuje bowiem sferę emocjonalną i sferę działania praktycznego. Taką wielostronną działalność realizuje się w procesach nauczania – uczenia się i samokształcenia.
Proces kształcenia, w którym uczestniczy jednostka lub jakaś wyodrębniona zbiorowość – jako podmiot kształcenia – może być organizowany przez instytucje, zwłaszcza przez szkołę, uczelnię wyższą i rodzinę, przez różne organizacje, zakłady pracy i pojedyńcze osoby, głównie będące nauczycielami, może też być podejmowany przez jednostkę czy grupy samorzutnie, wówczas przybiera postać samokształcenia, bądź samouctwa.
Ze względu na treść edukacji wyróżnia się m.in. następujące odmiany kształcenia:
k.ogólne, czyli kształcenie umożliwiające opanowanie wiedzy, sprawności i postaw niezbędnych wszystkim obywatelom kraju, niezależnie od ich zawodu, otwierające drogę do wyższych szczebli kształcenia, w tym i do studiów wyższych.
k.zawodowe, czyli kształcenie umożliwiające opanowanie wiedzy związanej z wybranym zawodem i zawodami pokrewnymi, opanowanie metod, środków i form pracy zawodowej oraz rozwinięcie zainteresowań i uzdolnień potrzebnych w związku z wykonywaniem zawodu.
Obok tych dwu podstawowych odmian spotyka się wiele innych, jak:
k.specjalne – obejmujące dzieci i młodzież z brakami rozwojowymi;
k.dorosłych – k.ustawiczne, zwane też kształceniem przez całe życie;
k.równoległe – czyli obok kształcenia szkolnego i ustawicznego trzeci tor kształcenia realizowanego głównie przez środki masowe i różne organizacje. W rezultacie kształcenia i samokształcenia człowiek osiąga wykształcenie, które też mmoże być ogólne lub zawodowe.
NAUCZANIE – planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami mająca na celu wywołanie pożądanych trwałych amian w ich postępowaniu, dyspozycjach i całej osobowości – pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przeżywania wartości i działań praktycznych. Nauczanie jest działalnością intencjonalną, znaczy to, że jego intencją jest wywołanie uczenia się jako czynności podmiotowej samych uczniów, stąd też niektórzy dydaktycy określają nauczanie jako kierowanie uczeniem się, jest to jednak określenie niepełne, pomija bowiem inne cechy nauczania. Jedną z takich ważnych cech nauczania stanowi obieg informacji między nauczycielemi i innymi źródłami a uczniem, umożliwiający opanowanie wiedzy naukowej czy to przez jej przyswojenie w gotowej postaci, czy poprzez samodzielne rozwiązywanie zagadnień. Nabywając wiedzę o otaczającej go rzeczywistości uczeń staje się zdolny do podejmowania decyzji regulujących jego stosunek do tej rzeczywistości. Jednocześnie poznając liczne wartości moralne, estetyczne, społeczne i przeżywając je w procesie nauczania kształtuje swój stosunek do nich i tworzy własny system wartości. Ważnym czynnikeim wytwarzania ziaan w uczniach jest również jest również ich działalność praktyczna, odpowiednio zharmonizowana z opanowywaniem wiedzy o rzeczywistości. Tak szeroko rozumanie nauczanie umożliwia uczniom nie tyle zdobycie wiadomości, umiejętności i nawyków oraz rozwinięcie zdolności i zainteresowań, lecz także ukształtowanie przekonań i postaw oraz trwałych dyspozycji do uczenia się. Tak więc nauczanie wiąże się z kształceniem i wychowaniem.
Ze względu na ogrmone społeczne znaczenie nauczania we wszystkich krajach otacza się je szczególną opieką. Wyraża się ona w instytucjonalizacji nauczania, a więc w tworzeniu systemów szkolnictwa, budownictwie szkół, tworzeniu infrastruktury oświatowej. Wprowadzaniu obowiązku szkolnego i tworzeniu systemów kształcenia nauczycieli.
EDUKACJA – ogół procesów i oddziaływań, których celem jest zmienianie ludzi, przede wszystkim dzieci i młodzieży – stosownie do panujących w danym społeczeństwie ideałów i celów wychowawczych. Znaczenie terminu edukacji było chwiejne: jedni kojarzyli go z wykształceniem, inni z wychowaniem. Obecnie upowszechnia się szerokie rozumienie tego terminu jako oznaczającego ogół procesów oświatowo – wychowawczych, obejmujących kształcenie i wychowanie oraz szeroko rozumianą oświatę.
SAMOWYCHOWANIE – samorzutna praca człowieka nad ukształtowaniem własnego poglądu na świat, własnych postaw, cech charakteru i własnej osobowości – stosownie do założonych kryteriów, wzorów oraz ideałów. Rozwijanie w procesie wychowania rodzinnego czy szkolnego motywacji pobudzającej dzieci i młodzież do pracy nad sobą jest działaniem, które zwielokrotnia wpływ wychowawczy rodziny i szkoły.
SAMOKSZTAŁCENIE – samouctwo, osiąganie wykształcenia poprzez działalność, której cele, treści, warunki i środki ustala sam podmiot. W procesie samokształcenia jego cele się dynamizują, osiągnąwszy wyższy stopień świadomości uczeń dokonuje często ich przewartościowania i doskonalenia. Samokształcenie osiąga optymalny poziom wtedy, gdy przekształca się w stałą potrzebę życiową człowieka oraz stanowi oparcie dla kształcenia ustawicznego. Proces samokształcenia rzadko występuje w postaci czystej, dość często natomiast bywa powiązany z pracą w szkole, z kształceniem korespondencyjnym czy z wychowaniem równoległym. Pojęcie samokształcenia jest związane z pojęciem samouctwa, niektórzy pedagogowie utożsamiają te pojęcia, inni wiążą pojęcie saomkształcenia ze zdobywaniem wykształcenia ogólnego lub z kształtowaniem własnej osobowości wg jakiegoś ideału, pojęcie samouctwa zaś – ze zdobywaniem wykształcenia zawodowego bądź z samodzielnym zdobywaniem wiedzy.
AUTOEDUKACJA -> SAMOKSZTAŁCENIE -> SAMOWYCHOWANIE
CZAS WOLNY – czas do dyspozycji jednostki po wykonaniu przez nią zadań obowiązkowych: pracy zawodowej, nauki obowiązkowej w szkole i w domu oraz niezbędnych zadań domowych. Czas wolny racjonalnie przeznacza się na: 1. odpoczynek, tj. regenreację sił fizycznych i psychicznych; 2. rozrywkę, która sprawia przyjemność; 3.działalność społeczną o charakterze dobrowolnym i bezinteresownym; 4. rozwój zainteresowań i uzdolnień jednostki przez zdobywanie wiedzy i amatorską działalność artystyczną, techniczną, naukową czy sportową.
UCZENIE SIĘ – proces w którego toku na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy wcześniej nabyte. Wczenie się jest jedną z podstawowych form działalności ludzi – obok pracy, zabawy i działalności społeczno – kulturalnej. Istnieją różne teorie uczenia się. Każda z nich ujmuje jakąś stronę procesu uczenia się. Uczenie się i nauczanie stanowią złożony układ czynności nauczyciela i uczniów, który ulega przekształceniom zależnie od celów i zadań dydaktycznych oraz warunków, w których odbywa się nauczanie.
ŚRODKI MASOWEGO ODDZIAŁYWANIA – ŚRODKI MASOWE – środki masowej komunikacji, urządzenia przekazujące określone treści, poprzez kontakty pośrednie; do urządzeń tych zalicza się zwykle: radio, film, telewizję i prasę; przekazują one różne treści, posługując się obrazami, słowami i dźwiękami. Akt przekazywania przez jakiegoś nadawcę określonego komunikatu bywa nazywany procesem komunikacji lub informacji. Proces ten może mieć charakter bezpośredni, gdy komunikat jest przekazywany odbiorcy przez nadawcę w bezpośrednim kontakcie interpersonalnym; może też odbywać się pośrednio – przez wykorzystanie środków masowych.w tym drugim przypadku nadawcami informacji mogą być specjaliści różnej kategorii: uczeni, działacze, pisarze, twórcy filmowi, plastycy, aktorzy, muzycy, inżynierowie oraz wszyscy inni, którzy za pośrednictwem słowa, obrazu i dźwięku zamierzają wywrzeć jakiś wpływ na bieznanych odbiorców. Cechą specyficzną środków masowych jest to, że komunikaty trafiają względnie równocześnie do wielu odbiorców.
Stale wzrastające możliwości posługiwania się środkami masowymi powodują coraz szersze ich wykorzystanie do celów powszechnej edukacji, zarówno w obrębie nauczania szkolnego, jak i poza nim; ten drugi tor ma szczególne znaczenie dla wychowania równoległego i kształcenia ustawicznego.
ŚRODOWISKO – całość procesów ekologicznych, ekonomicznych, politycznych, społecznych, kulturalno – oświatowych i instytucjonalnych – w ich wzajemnych związkach i zależnościach. W tym rozumieniu środowisko jest przestrzenią, w której społeczeństwo realizuje rożne formy działalności, tworząc w ten sposób warunki własnego życia oraz zaspokajania materialnych i duchowych potrzeb.
SOCJALIZACJA – 1.ogół działań ze strony społeczeństwa, zwłaszcza rodziny, szkoły i środowiska społecznego, zmierzających do uczynienia z jednostki istoty społecznej, tj.umożliwienia jej zdobycia takich kwalifikacji, takich systemów wartości i osiągnięcia takiego rozwoju osobowości, aby się mogła stać pełnowartościowym członkiem społeczeństwa; 2.ogół zmian zachodzących w jednostce pod wpływem oddziaływań społęcznych, umożliwiających jej stopniowe stawanie się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa.
OSOBOWOŚĆ – termin używany w różnych znaczeniach, najczęściej oznacza zespół stałych właściwości i procesów psychofizycznych, odróżniających daną jednostkę od innych, wpływający na organizację jej zachowania, a więc na stałość w nabywaniu i porządkowaniu doświadczeń, wiadomości i sprawności, w reagowaniu emocjonalnym, w stosunkach z innymi ludźmi oraz na stałość w wyborze celów i wartości. Powstannie tych stałych mechanizmów zachowania się jednostki jest efektem rozwoju osobowości, w którym szczególnie ważną rolę grają pierwsze lata życia; nabyte wówczas przez dziecko wzory zachowania wywierają trudny do przezwyciężenia wpływ na całe jego życie.
Szczególne zainteresowanie problemem osobowości przejawiali przedstawiciele pedagogiki kultury.
OSOBOWOŚĆ NAUCZYCIELA – termin różnie rozumiany:
wg J.W.Dawid – za główne cechy osobowości nauczyciela uważał miłość dusz ludzkich, potrzebę doskonałości, poczucie obowiązku i odpowiedzialności, wewnętrzną prawdziwość i moralną odwagę.
wg Z.Mysłakowski – kontaktowość nauczyciela, żywość wyobraźni, instynkt rodzicielski, zdolnośc do wyrażania uczuć i nastawienie psychiki na zewnątrz.
Przez osobowoś nauczyciela można rozumieć stopień zaawansowania nauczyciela w poznawaniu, rozumieniu i wartościowaniu stosunków panujących w świecie, ze szczególnym uwzględnieniem procesów kształcenia i wychowania, oraz w twórczym przekształcaniu tych stosunków.
RODZINA – mała grupa społeczna, składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych; rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi – więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie. Do głównych funkcji rodziny zalicza się: 1.funkcje prokreacyjne, 2.przygotowanie dzieci do wejścia w życie społeczne, ich pielęgnowanie i wychowywanie oraz zapewnienie im odpowiedniego pionu moralnego i startu życiowego, 3.prowadzenie gospodarstwa domowego, zaspokajającego potrzeby członków rodziny, 4.sprawowanie pieczy nad życiem członków rodziny, ich zachowaniem, kulturą, zdrowiem, trudnościami życiowymi. Współczesna rodzina ulega szybkim przemianom, dawny typ rodziny ptriarchalnej, w której ijciec był jedynym żywicielem i autorytetem, stopniowo zastępowany jest przez rodzinę demokratyczną, w której zazwyczaj zawodowo pracuje i matka, a często i starsze dzieci; w takiej rodzinie stosunki układają się na płaszczyźnie przyjaźni, wzajemnego zrozumienia i współpracy, przy czym zanika podział prac na męskie i żeńskie. W rodzinie demokratycznej powstają bardziej korzystne warunki wychowania. Ze względu na konieczność zachowania jednolitości wpływów wychowawczych na młode pokolenie niezbędne jest współdziałanie rodziny ze szkołą. W najbardziej popularnej klasyfikacji grup rodzinnych wyróżnia się: 1.rodzinę dwupokoleniową, składającą się tylko z rodziców i dzieci, stąd zawna też rodziną nuklearną; 2.rodzinę trójpokoleniową, zwaną też rodziną wielką, w której są jeszcze dziadkowie oraz bliżsi lub dalsi krewni; 3.rodzine rozszerzoną, głównie na wsi, gdzie tworzy ją kilka niewielkich gospodarstw, zespolonych więzią rodzinną i utrzymujących bliskie kontakty ze sobą.
RODZINA NIEPEŁNA – rodzina pozbawiona ojca lub matki; dość często w takiej rodzinie powstają trudności wychowawcze, związane przede wszystkim ze zmniejszoną, bo sprawowaną tylko przez jedną osobę, opieką nad dzieckiem, jak również z brakiem moralnej atmosfery wychowawczej, w której prawidłowy układ stosunków między ojcem i matką staje się pierwszym wzorem postępowania dla dzieci.
RODZINA ZASTĘPCZA – rodzina wychowująca dzieci, których rodzice nie żyją, bądź nie są w stanie ich wychowywać. Dzieci są kierowane do rodziny zastępczej przez wydziały zdrowia – przy współudziale innych powołanych do tego instancji, jak np.sądy opiekuńcze, ośrodki adopcyjno – opiekuńcze. Podstawę formalną sierowania stanowi umowa między ośrodkiem zdrowia a rodzicami zastępczymi, określająca obowiązki obu stron.
DOM MAŁEGO DZIECKA – prowadzona przez wydział zdrowia placówka opiekuńczo – wychowawcza dla dzieci do lat 3, którym rodzice lub opiekunowie nie mogą zapewnić warunków do normalnego rozwoju. Do domu małego dziecka może być przyjęta karmiąca matka wraz z dzieckiem, a także kobieta w 7 miesiącu ciąży. Po ukończeniu 3 lat wychowankowie domu małego dziecka mogą przechodzić do domów dziecka podległych resortowi oświaty.
DOM DZIECKA – internatowy zakład wychowawczy dla dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat pozbawionych opieki rodziny. Zadaniem domu dziecka jest zastąpienie wychowankom domu rodzinnego, pełnienie funkcji opiekuńczych i wychowawczych, umożliwienie wykonania obowiązku szkolnego i zdobycia zawodu, przygotowanie do samodzielnego życia. Przed przyjęciem do domu dziecka kandydat poddawany jest obserwacji w pogotowiu opiekuńczym. Opuszcza dom dziecka po ukończeniu 18 r.ż. lub szkoły średniej. Swoistą odmianą domu dziecka jeest rodzinny dom dziecka.
RODZINA DOMOWA – brak definicji w słowniku
TECHNOLOGIA KSZTAŁCENIA – TECHNOLOGIA DYDAKTYCZNA – dział dydaktyki zajmujący się racjonalną organizacją procesu dydaktycznego poprzez optymalizację czynności nauczycieli i uczniów oraz szerokie korzystanie z dostępnych środków dydaktycznych, jak również z różnych składników środowiska dydaktycznego. W ostatnich latach technologia kształcenia (dydaktyczna) koncentruje się na badaniach nad efektywnością dydaktyczno – wychowawczą takich środków technicznych, jak nowoczesne projektory, gramofony, magnetofony, magnetowidy, maszyny dydaktyczne i komputery, mniej natomiast zajmuje się naukową organizacją procesu dydaktycznego, w obrębie której te środki mają się harmonijnie wplatać w czynności żywych uczestników procesu dydaktycznego: osób nauczających i uczących się.
EDUKACJA MEDIALNA – brak definicji w słowniku
PEDAGOGIKA MEDIALNA – brak definicji w słowniku