Wojciszke, B. (2011). Psychologia społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Rozdziały: 8 (ss. 200-224), 11 (ss. 276-300) i 19 (ss. 476-501).

Zagadnienia podane: przedział 42-56 STOSUNKI MIĘDZYGRUPOWE

Stosunki między grupowe zawierają się w trzech podstawowych pojęciach:

• stereotyp- schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalną, określającą ich społeczną tożsamość cechę (płeć, rasa, narodowość, wiek, zawód). Schemat taki jest zwykle nadmiernie uproszczony, nadogólny, niepodatny na zmiany w wyniku nowych informacji i społecznie podzielany. Jest to zatem zbiór sądów na temat członków jakiejś kategorii osób (aspekt poznawczy).

• klasyczna koncepcja: lista cech typowych dla przedstawiciela stereotypizowanej grupy

• stereotyp spiskowy (Kofta 2010)- pewne stereotypy polegają na traktowaniu grupy jako pojedynczego bytu intencjonalnego; przeświadczenie, że określona grupa obca usiłuje zapanować nad naszą grupą, podejmując niejawne i podstępne działania. Grupa ta widziana jest więc jako dążąca do władzy i panowania nad światem za pomocą skrytych, dobrze skoordynowanych działań. Stereotyp ten powstaje na skutek długotrwałego konfliktu dużych grup społecznych (narodowościowych i religijnych) o zasoby ekonomiczne, materialne czy terytorium.

*W końcu XX wieku 1/3 Polaków wyznawała taki stereotyp w stosunku do Żydów. Mniej Polaków żywi go do Niemców i Rosjan, którzy częściej podejrzewani są o jawne niż skryte dążenie do zapanowania nad światem.

• funkcje stereotypu: unikanie zagrożeń, przechowywanie wiedzy, ułatwianie przetwarzania informacji, regulacja stosunków międzygrupowych, obrona zagrożonej samooceny indywidualnej i grupowej.

• uprzedzenie- negatywny lub (rzadziej) pozytywny stosunek do członków jakiejś grupy, utrzymywany z tego powodu, że są jej członkami. Uprzedzenie zasadza się zatem na stosunku emocjonalnym wobec danego obiektu Najczęstsze postacie uprzedzeń to:

• etnocentryzm (odrzucanie osób należących do grup kulturowo i/lub rasowo odmiennych)

• rasizm (np. antysemityzm)

• nacjonalizm

• szowinizm

• seksizm

• dyskryminacja- wrogie lub niesprawiedliwe zachowanie wobec osób zaliczających się do stereotypizowanej grupy, na podstawie samej przynależności, a nie indywidualnych własności osoby. Dyskryminacja przejawia się na podstawie zachowania (aspekt behawioralny).

• Nierówności międzygrupowe i ich przyczyny.

System stosunków międzygrupowych jest najczęściej analizowany z uwagi na hierarchie międzygrupowe i powstające w jej ramach nierówności.

Hierarchie międzygrupowe to hierarchia statusu jej członków:

• prestiż

• władza

• zasoby materialne

W ramach istniejących stratyfikacji społecznych (zróżnicowanie statusu grup) powstała teoria dominacji społecznej (Pratto, Sidanius, Levin 2006). Opisuje ona, w jaki sposób powstaje hierarchia statusu i jakie mechanizmy ją podtrzymują. Koncepcja ta zakłada trzy rodzaje systemów hierarchii grupowej:

• hierarchie wiekowe (dorośli mają nieproporcjonalnie więcej władzy niż dzieci)

• hierarchie płci (mężczyźni mają nieproporcjonalnie więcej władzy niż kobiety)

• hierarchie arbitralne (pewne grupy mają więcej władzy wyodrębnionych na podstawie przynależności klasowej, kastowej, narodowej lub religijnej)

1 i 2 podobne w różnych społeczeństwach, 3 bardzo się różnią ze względu na treść

W Polsce można mówić o hierarchii zawodowej (arbitralnej, plastycznej). Główna zmiana polegała na niewielkim spadku prestiżu zawodów niegdyś wysoko cenionych (minister, lekarz, ksiądz) i dużym wzroście prestiżu zawodów kiedyś cenionych nisko (rolnik, kupiec, robotnik niewykwalifikowany (rozdział prestiżu).

Przyczyny stabilności prestiżu (mechanizmy uzasadniania i podtrzymywania):

• mity legitymizujące- społecznie podzielane wartości, postawy i przekonania przypisujące więcej wartości i ważności przedstawicielom wyżej położonych grup społecznych, np. ideologia merytokratyczna (przekonanie, że system powinien nagradzać zdolności i kwalifikacje jednostek, sukces powinni więc osiągnąć ci, którym on się należy).

• ludzie zwykle oceniają lepiej grupy własne od grup obcych (członkowie grup upośledzonych mają słabą skłonność do preferowania grupy własnej i deprecjonowania grup obcych, stojących wyżej w hierarchii np. Afroamerykanie ujawniają silniejsze niż biali przekonanie, że Murzyni są leniwi)

• upośledzone grupy obierają zaskakująco pozytywne ustosunkowania do członków grup obcych (na podstawie pomiaru postaw utajonych, Jost i Nosek 2004)

• samoupośledzenie przez grupy położone niżej w hierarchii- dostosowywanie wymagań do postaw rzeczywistych np. osoby nisko opłacane mają mniejsze wymagania finansowe

• piętnowanie- stygmatyzacja grup stojących najniżej w hierarchii. Napiętnowanie to silna dewaluacja jakiejś osoby spostrzeganej jako łamiąca powszechną normę społeczną przez:

• posiadanie jakiejś cechy np. deformacja twarzy, otyłość

• dokonania jakiegoś czynu np. zdrada, pedofilia

• przynależność do odrzucanej grupy społecznie np. chorzy psychicznie, bezdomni

Osoby napiętnowane budzą lęk i pogardę, same doznają silnego zagrożenia i wykluczenia.

• Źródła antagonizmów między grupami.

Istnieją różnice w natężeniu antagonizmu (konfliktu) między grupami, które są niezależne od panującej między nimi hierarchii.

Można wyróżnić grupy:

• synergiczne- grupy mają cele zbieżne

• antagonistyczne- grupy mają cele sprzeczne, albo w taki sposób postrzegają sytuację

Poziom spostrzeganego antagonizmu wpływa na wzajemne stosunki grup np. wzajemne uprzedzenia negatywne czy ustosunkowanie pozytywne.

Główne źródła antagonizmów międzygrupowych:

1. rzeczywisty konflikt interesów- dwie grupy współzawodniczą o te same, niewystarczające dla wszystkich zasoby materialne lub związane z władzą i kontrolą. Sytuacja taka ma strukturę gry o sumie zerowej- wygrana jednej grupy oznacza przegraną drugiej. Prowadzi to do silnych uprzedzeń między grupowych, ponieważ stają się one narzędziem walki o sporne dobra. Np. grupy dominujące popierają usunięcie emigrantów ze swojego kraju, gdy ci stanowią dla nich zagrożenie o pracę. W niektórych krajach negatywne postawy są najsilniejsze wśród niżej położonych warstw społecznych

Eksp. Muzafera Sherifa (1961)- podział chłopców na obóz Grzechotników i Orłów, którzy rozwijali swoje własne obyczaje we własnych szałasach. Doszło do pogorszenia stosunków między grupami. Po kilku meczach o charakterze grupowej rywalizacji antagonizm przybrał na sile- obrażanie się nawzajem, bójki, napady na szałasy.

1. konflikt symboliczny- ma on miejsce, gdy nie ma podstaw materialnych i realnego zagrożenia interesów, jako podstaw zaistnienia konfliktu. wpływ konfliktu na uprzedzenia jest szczególnie silny, gdy grupy obce mają niski status.

• rasizm symboliczny- powodem uprzedzeń rasowych jest spostrzeganie czarnych w USA jako łamiących kluczowe wartości, takie jak równość (akcja wyrównywania szans) i konieczność zapracowania indywidualnym wysiłkiem na własny sukces (Kinder 1981)

1. lęk międzygrupowy- strach i niepewność w kontakcie z członkami grupy obcej wynikające z podejrzewania ich o wrogie intencje oraz z nieznajomości ich wzorców myślenia i postępowania (zintegrowana teoria uprzedzeń, Stephan 2000).

2. negatywne stereotypy- źródło oczekiwań adresowanych do ich przedstawicieli. Takie oczekiwania działają jak samospełniające się przepowiednie, ponieważ decydują o interpretacji wszelkich dwuznacznych zachowań. Przyczyniają się one także do wzrostu lęku i negatywnych opinii o osobiście spotkanych przedstawicielach grup obcych (zwłaszcza o niskim statusie)

3. zagrożenie wartości grupy własnej (samoocena kolektywna)- prowadzi do reakcji obronnych podobnych do tych, jakie obserwujemy w sytuacjach zagrożenia samooceny indywidualnej np. studentki doznające spadku samooceny kolektywnej po obejrzeniu meczu bokserskiego, w którym zawodnik rosyjski pobił zawodnika z ich kraju.

• Stereotypy grupowe i ich rodzaje.

Czteropolowa klasyfikacja stereotypów grupowych:

1. stereotypy jednorodnie negatywne- POGARDA- brak sprawności i wspólnotowości (biedni, bezdomni).

2. stereotypy jednorodnie pozytywne- PODZIW- występuje wspólnotowość i sprawność.

3. stereotypy zawistne- ZAWIŚĆ- wstępuje sprawność, ale brak wspólnotowości (bogaci, Żydzi, Japończycy). Są to grupy o wysokiej pozycji społecznej, które sobie dobrze radzą, chociaż czynią to jedynie w służbie własnych interesów, są zatem uważane za nieprzyjazne.

4. stereotypy paternalistyczne- LITOŚĆ- występuje wspólnotowość, ale brak kompetencji (kobiety w tradycyjnych rolach żon i matek, ludzie starzy).

Większość stereotypów jest niejednorodna- ok 80% stereotypizowanych grup przypisuje się więcej sprawności niż wspólnotowości bądź odwrotnie.

• Wyznaczniki stereotypów; Model Treści Stereotypów.

Dwoma podstawowymi rodzajami treści pojawiających się w spostrzeganiu innych ludzi są sprawność i wspólnotowość.

Susan Fiske i współ. opracowali ogólny Model Treści Stereotypu (MTS). Zakłada on, że sprawność (kompetencje) i wspólnotowość (ciepło) są dwoma podstawowymi wymiarami treści wszystkich stereotypów grupowych- płeć, wiek, narodowość, przynależność etniczna i zawodowa:

• każdy z wymiarów może być skategoryzowany jako pozytywny i negatywny

Czteropolowa klasyfikacja stereotypów grupowych (kompetencja/ciepło, +/-):

Choć przypisanie określonego poziomy wspólnotowości czy sprawności odbieramy subiektywnie jako przejaw rozpoznania indywidualnych cech spostrzeganego człowieka lub grupy, MTS zakłada, że w rzeczywistości spostrzeżenia te są wyrazem społecznie podzielanych stereotypów wynikających ze stosunków międzygrupowych.

Dwa podstawowe aspekty stosunków międzygrupowych:

1. hierarchia statusu

• kategorie sprawczości

• grupy o wyższym statusie spostrzegane jako bardziej kompetentne (profesor-student)- korelacja 0,81

• położenie w hierarchii pomaga ujednoznacznić informacje dwuznaczne

• usprawiedliwia istniejącą hierarchię (merytotyczne uzasadnienie)

• złudzenie, że sprawczość osób o wysokim statusie wynika z ich osobowości, a nie roli (kierownika)- podstawowy błąd atrybucji

• uległość podwładnych (wynikająca z roli) spostrzegana jest jako niska sprawczość- podstawowy błąd atrybucji

• przypisywanie większej sprawności uzasadnia uprzywilejowanie grup ustawionych w hierarchii wyżej

• wyższej pozycji w hierarchii towarzyszy z reguły większy dostęp do zasobów materialnych

• Cuddy, Fiske, Caprariello (2009) eksp. o nieistniejących imigrantach (większy status- więcej kompetencji)

1. konflikty międzygrupowe i rywalizacja

• kategorie wspólnotowości- przyjazność/wrogość

• grupy nierywalizujące z naszą postrzegane jako ciepłe, wspólnotowe, nie wymagające zatem posporządkowania

• grupy rywalizujące z naszą postrzegane są jako nieprzyjazne i wrogie, wymagające zatem podporządkowania

• grupy rywalizujące są postrzegane jako pozbawione zalet wspólnotowych

• kontekst rywalizacji/współpracy aktywizuje spostrzeganie kogoś jako zimnej (sprawność)/ciepłej osoby(wspólnotowość)- Fiske Russell 2008

Stereotypy są bytami poznawczymi czyli gotowymi sądami i ocenami członków grup pozwalającymi na interpretację ich zachowań. Jako, że sposób rozumienia zdarzeń decyduje o emocjach, jakie te wzbudzają (Weiner 2005) stereotypy powiązane są z uprzedzeniami, czyli reakcjami emocjonalnymi na innego człowieka powstającymi nie z powodu indywidualnych własności tegoż, lecz ze względu na jego przynależność do jakiejś stereotypizowanej grupy. Sterowane stereotypami i uprzedzeniami zachowania dyskryminacyjne zwrotnie wzmacniają te relacje międzygrupowe, które dały im początek (sprzężenie zwrotne).

• Konsekwencje treści stereotypów.

Treść stereotypów ma konsekwencje dla:

1. emocji (konsekwencje emocjonalne)

• litość- wzbudzana przez grupy pozbawione sprawności i wspólnotowości (kobiety w tradycyjnych rolach). Litość jest emocją ambiwalentną- obejmuje pozytywne współczucie i negatywny smutek oraz mniej lub bardziej ukryte poczucie wyższości w stosunku do osób stanowiących obiekty stereotypu paternalistycznego. Litość pojawia się, kiedy negatywny stan osoby widziany jest jako nieintencjonalny i pozostający poza kontrolą (Weiner 2005). Osoba, która popadła w nieszczęście np. narkoman, nie budzi litości, lecz pogardę i gniew.

• zawiść- emocja wywołana przez osoby z grup kompetentnych, ale wyzutych ze wspólnotowości (bogacze). Zawiść zawiera w sobie wrogość (ma coś co mu się należy) oraz smutek (bo my tego nie mamy). Kombinacja ta często prowadzi do moralnego oburzenia.

• pogarda- emocja wzbudzana przez osoby bez sprawczości i wspólnotowości. Ich niski status i wrogie intencje są spostrzegane jako kontrolowalne, a więc są oni obciążeni osobistą odpowiedzialnością za swoją sytuację. Pogardzie często towarzyszą gniew, obrzydzenie, nienawiść lub niechęć do tych, którzy sami siebie doprowadzili do nieszczęścia (narkomani, bezdomni, biedni).

• podziw- emocja jaką wzbudzają osoby ze sprawczością i wspólnotowością (przyjazne, o wysokiej pozycji społecznej). Podziwiamy grupy dominujące w społeczeństwie dzięki swoich zasługom

1. zachowań (konsekwencje behawioralne)

• ułatwianie-szkodzenie- działania kierowane pod adresem stereotypizowanych grup są dla nich korzystne lub szkodliwe; pokrywa się z wymiarem wspólnotowości (wrogie lub przyjazne intencje – trzeba szkodzić lub pomagać).

• aktywność-bierność- działania kierowane pod adresem stereotypizowanych grup polegają na otwartym i bezpośrednim zmierzaniu do jakiegoś celi lub mają charakter pośredni, ukryty i polegają na zaniechaniu; pokrywa się z wymiarem kompetencji (zdolne do wprowadzenia w czyn złych intencji lub nie – trzeba walczyć aktywnie lub pasywnie)

Cztery kombinacje zachowań oparte na dwóch wymiarach:

1. aktywne ułatwianie- działania otwarcie skierowane na spowodowanie zysku jakiejś grupy, a więc pomaganie, wspieranie i chronienie jej członków przez wspieranie, zatrudnianie, awansowanie czy zaprzyjaźnianie się z nimi.

2. aktywne szkodzenie- działania otwarcie skierowane na spowodowanie strat członków stereotypizowanej grupy, a więc atakowanie, znieważanie, tyranizowanie, działanie przeciw i odrzucanie w bezpośrednich kontaktach.

3. bierne ułatwianie- wymuszone współdziałanie z członkami danej grupy, przy czym głównym celem takiej współpracy są zyski własne, zyski zaś grupy stereotypizowanej uznawane są za produkt uboczny.

4. bierne szkodzenie- wyrządzanie krzywdy przez zaniechanie, pomijanie, ignorowanie, wykluczanie lub unikanie kontaktu z członkami stereotypizowanej grupy.

Czy Polacy czują się Europejczykami?? Polacy interpretują swoje cechy jako wspólnotowe, zaś stereotyp Europejczyka jest nasycony zaletami sprawczymi. Ta różnica w treści stereotypu powoduje, że Polacy nie identyfikują się Europejczykami. Badania pokazują jednak, że postawy Polaków ulegają ciągłej transformacji. Stad też wniosek, że po upływie odpowiedniej ilości czasu zauważyć będzie można utożsamianie się.

• Źródła stereotypów i uprzedzeń**- Kategoryzacje społeczne i ich konsekwencje.

1. Podzielanie społeczne- stereotypy mają charakter społeczny: dotyczą obiektów społecznych (ludzi, grupy) ale także przejmujemy je z otoczenia społecznego w procesie socjalizacji (niekoniecznie bezpośrednio od rodziców). Są to społeczne konstrukty (słabną jeśli podważy się przekonanie o ich społecznym podzielaniu). Stereotypy pełnią zatem funkcję depozytu wiedzy społecznej o różnych grupach i rodzajach ludzi.

• Są przekazywane i podzielane za pomocą różnych przekazów kulturowych (literatura, filmy, reklamy). Stereotypy podtrzymywane są na drodze komunikacji społecznej (chętniej przekazujemy informacje zgodne ze stereotypem, są one też bardziej wiarygodne, typowe) – służy to też podtrzymaniu więzi. Badania pokazują, że częściej przekazujemy info zgodne ze stereotypem, niż sprzeczne (eksp. o Jamayczykach). Treści niezgodne ze stereotypem nie służą podtrzymywaniu więzi wewnątrzgrupowej, lecz przekazywaniu nowych informacji.

• utrwalone w języku (określenia negatywne na opisanie u członków grupy obcej tego, co określamy jako pozytywne u grupy własnej np. nacjonalizm Niemców, ale patriotyzm Polaków, Żydzi skąpi a Polacy oszczędni).

• międzygrupowa asymetria językowa (Anna Maass 1999) – przejaw transmisji stereotypów za pomocą języka; abstrakcyjny opis zachowań i zdarzeń stawiających w dobrym świetle członków grupy własne, a w złym – obcej przy jednoczesnym opisywanie w konkretny sposób negatywnych informacji o grupie własnej a pozytywnych o obcej (np. niemieccy skini byli hałaśliwi i agresywni (cecha trwała, mogąca się powtórzyć), zaś polscy- wymachiwali pałkami i krzyczeli (epizodyczność, nie musi się powtórzyć).

1. Stosunki międzygrupowe- hierarchia statusu i skonfliktowanie (jak na wykresie)

2. Teoria kategoryzacji społecznych- przyczyną stereotypów są procesy poznawcze. Stereotypy są ubocznym skutkiem normalnego funkcjonowania umysłu ludzkiego- dzielenia osób na kategorie i gromadzenia wiedzy o tych kategoriach. Zapewnia nam to ekonomię poznawczą (oszczędność czasu i zasobów umysłowych)- nie musimy się uczyć każdej osoby, wykorzystując zgromadzoną już wiedzę o rodzajach ludzi możemy wnioskować o brakujących danych i przewidywać.

• Henri Tajfel (1981)- nałożenie się kategoryzacji obiektów (ich przynależności do różnych jakościowo kategorii) na ich zmienność pod względem jakieś cechy prowadzi do dwóch konsekwencji:

• wzrost spostrzeganych różnic międzykategorialnych- przecenianie

• spadek spostrzeganych różnic wewnątrzkategorialnych- niedocenianie

Dzieje się tak pod warunkiem, że kategoryzacja jest systematycznie powiązana z cechą ciągłą (np. mężczyźni są bardziej agresywni od kobiet- przecenienie różnic międzykategorialnych oznacza, że subiektywne różnice między kobietami a mężczyznami pod względem agresywności zostają zaakcentowane, czyli stają się większe niż w rzeczywistości).

• Efekt jednorodności grupy obcej- grupy obce są spostrzegane jako jednorodne (spadek różnic wewnątrzkategorialnych). Wyraża się on w przekonaniu, że oni są wszyscy tacy sami, a także w faktycznie częstszym myleniu członków grupy obcej niż własnej.

• wynika z ignorancji- niewielka znajomość grupy obcej

• wynika ze skłonności do kodowania danych o jej członkach jako informacji o grupie, danych zaś o członkach grupy własnej- jako informacji o poszczególnych osobach.

Zjawiska te występują nie tylko w spostrzeganiu ludzi traktowanych jako przedstawiciele dobrze znanych kategorii, lecz także wtedy, kiedy podział na grupy ma charakter sytuacyjny i opiera się na zupełnie nieistotnych przesłankach

• Preferowanie grupy własnej i jego składowe.

Eksp. minimalna sytuacja grupowa (Tajfel 1969)- uczestnicy badania oceniali obrazu dwóch malarzy- Klee i Kandinskiego. Między badanymi nie dochodziło do rzeczywistej interakcji, niemniej Tajfel poinformował każdego z nich, kto spośród obecnych rzekomo woli jednego z dwu malarzy. Okazało się, ze ta sama w sobie pozbawiona znaczenia różnica pomiędzy osobami biorącymi udział w badaniu wystarczyła do pojawienia się podziały na grupę własną (my- zwolennicy Klee) oraz oraz grupę obcą (oni- zwolennicy Kandinskiego).

Eksperyment ten ujawnił zjawisko, które nazywa się preferencją grupy własnej (lepsze postrzeganie grup, których jest się członkiem niż grup pozostałych). Na zjawisko to składają się:

• faworyzacja grupy własnej- bardziej pozytywne oceny i zachowania nakierowane na jej członków, niż na identyczne osoby, które nie należą do tej grupy.

• deprecjacja grupy obcej- gorsze reagowanie na jej członków niż na identyczne osoby, które się do niej nie zaliczają, co wyraża się bardziej negatywnymi ich ocenami czy przydzielaniem im gorszych zadań.

Faworyzacja grupy własnej jest zjawiskiem silniejszym od deprecjacji grup obcych.

Wyjaśnieniem preferencji grupy własnej jest teoria tożsamości społecznej. Barbara Weigl (1999) w swoim opolskim eksperymencie badała czynniki modyfikujące uprzedzenia stosują np. fantazjowanie- odgrywanie scenariuszy w wyobraźni, uniwersalne podobieństwo (ogrywanie ról grup stygmatyzowanych).

• Stereotypy jako usprawiedliwienia; komplementarność stereotypów.

Ostateczny błąd atrybucji- pozytywne zachowanie grupy własnej, a negatywne grupy obcej są wyjaśniane w kategoriach cech, zaś negatywne postępki grupy własnej, a pozytywne obcej tłumaczone są czynnikami sytuacyjnymi.

Badania ujawniły, że wpływ zindywidualizowanych informacji na oceny innych osób, których te informacje dotyczą, jest bardzo silny i wynosi ok 0,71. Wpływ stereotypów jest natomiast słabszy i wynosi 0,25, nawet jeżeli stanowią one jedyną dostępną przesłankę ocen. Oceny konkretnych jednostek podlegają wpływowi stereotypów na mocy dwóch mechanizmów: posługiwania się stereotypami jako strukturą wiedzy i wykorzystywaniem ich jako racjonalizacji.

1. Wykorzystywania stereotypów jako racjonalizacji, czyli usprawiedliwień już istniejących stosunków międzygrupowych

Stereotypy jako usprawiedliwienia postulowane są przez Model Treści Stereotypu. Badania wykazują, że stopień antagonizmu między jakąś stereotypizowaną grupą a grupą własną jest usprawiedliwiany i podtrzymywany ocenami ich wspólnotowości. Natomiast pozycja grup w hierarchii statusu jest usprawiedliwiana i podtrzymywana ocenami ich sprawczości. Niskie położenie w hierarchii społecznej jest kompensowane ofiarom systemu przez ich dowartościowanie na wymiarach niezwiązanych ze statusem np. biedny, ale szczęśliwy, dzięki czemu każdy ma jakieś cnoty a wiara w sprawiedliwość świata zostaje przywrócona. Często jednak ofiary są spostrzegane negatywnie i obwiniane za swoje położenie np. biedny bo leniwy. Kay, Jost i Young (2005) pokazali, że negatywne i pozytywne spostrzeganie ofiary to alternatywne drogi usprawiedliwiania porządku rzeczy- „każdy ma to na co zasłużył”.

Przykład: spostrzeganie osób u władzy oraz ludzi otyłych na wymiarach przyczynowo związanych lub niezwiązanych z wysoką bądź niską pozycją ich grupy- małe/duże zagrożenie systemu:

zagrożenie małe	Bogaci- inteligencja 6,6 i szczęście 4,9 Otyli- pracowitość 4,7 i towarzyskość 4,6
zagrożenie duże	Bogaci- inteligencja 7,3i szczęście 3,9 Otyli- pracowitość 3,5 i towarzyskość 5,4

1. Posługiwania się stereotypami jako strukturą wiedzy (komplementarność stereotypu)

Jak wszystkie inne schematy, stereotypy są strukturami wiedzy sterującymi procesami poznawczymi, rozumienia i zapamiętywania informacji o konkretnych osobach. Początkowo badacze stereotypów sądzili, że sam widok przedstawiciela stereotypizowanej grupy automatycznie aktywizuje dany stereotyp. Zaaktywizowanie stereotypu nie jest jednak całkowicie automatyczne, ponieważ wymaga wolnych zasobów umysłowych. Dodatkowym problemem dla tezy o automatycznej aktywizacji stereotypu jest przynależność każdej konkretnej osoby do wielu różnych kategorii.

Model wpływu stereotypu na oceny (Kunda Spencer 2002)- to nasze własne cele i sytuacja, w jakiej spotykamy oceniany obiekt, decydują o rodzaju aktywizowanej kategorii- nasza uwaga musi być przyciągnięta w jakiś sposób do określonej kategorii, co zakłada. Model ten odróżnia aktywizację stereotypu od jego zastosowania:

• zastosowanie stereotypu jest mierzone treścią ocen (np. pracowity)

• aktywizacja stereotypu jest mierzona za pomocą bardziej subtelnych, zwykle słabo poddających się świadomej kontroli miar, w rodzaju uzupełnienia luk w słowach związanych ze stereotypem ( Japonka- rYż a nie rÓż), szybkości odczytywania takich słów czy wolniejszej identyfikacji neutralnych słów.

Zastosowanie jakiegoś stereotypu wymaga zawsze jego aktywizacji, sama ta aktywizacja jednak nie prowadzi do jego użycia, choć wywołuje automatyczną tendencję do asymilacji ocen (skłonność do podciągania informacji ale tendencja ta nie zawsze jest stosowana).

• Motywy aktywacji i stosowania stereotypów.

Aktywizacja i zastosowanie stereotypu pozostają pod wpływem trzech motywów czy też sytuacyjnie zaktywizowanych celów osoby dokonującej ocen:

• zrozumienie ocenianej jednostki- kiedy pragniemy się zorientować, jaka dana osoba jest, stereotyp może zostać zaktywizowany i zastosowany, ponieważ uważamy go za przydatny do podjęcia decyzji. Ludzie odrzucają stereotypy jako przesłanki ocen, gdy mają zindywidualizowana informację na temat ocenianej osoby. Kolejną sytuacją, której stereotyp może posłużyć do zrozumienia innego człowieka jest rozbieżność zdań- jeżeli ktoś myśli zupełnie inaczej niż my, w neutralny sposób uciekamy się do stereotypów (np. Ani podobał się film a nam nie- ona tak ma bo jest lekarzem).

• dążenie do pozytywnej samooceny- negatywne myślenie o grupach obcych jest prostym sposobem na chwilowe polepszenie samooceny, szczególnie kiedy ich przedstawiciele zagrażają poczuciu wartości. Stereotypizacja podbudowuje samoocenę także wtedy, gdy nie jest ona „aktem samoobrony”, tylko dotyczy zupełnie czegoś innego np. badani, gdy wypadli źle w zadaniu oceniali opis żydowskiej dziewczynki bardziej stereotypowo, niż ci, którzy wypadli dobrze.

• celowe unikanie uprzedzeń- opieranie ocen na uprzedzeniach to przejaw stronniczości i braku obiektywizmu, dlatego unikanie uprzedzeń stanowi cel, który zwykle hamuje zastosowanie- mimo aktywacji.

Podstawowym faktem z zakresu emocji w relacjach międzygrupowych jest zdolność i skłonność do doświadczania emocji w imieniu własnej grupy, nawet w obliczu sytuacji, które w żadnym sensie nie dotyczą nas jako jednostek (Yzerbyt, Demoulin 2010). Siła odczuwanej emocji zależy od tego, w jakim stopniu poczuwamy się do wspólnoty z naszą grupą.

Emocjonalne reagowanie w imieniu grupy zależy od stopnia identyfikacji z nią oraz od aktywizacji przynależności grupowej, czyli tego, czy w danym momencie jednostka myśli o sobie, jako o jego przedstawicielu.

• Izolacja i dyskryminacja jako negatywne konsekwencje uprzedzeń (zachowania międzygrupowe).

Traktowanie obcych zależy od tego, czy w hierarchii grupowej są oni usytułowani niżej, czy wyżej od naszej grupy. Wyróżniamy dwa podstawowe wzorce zachowania kierowanego na grupy niżej zlokalizowane w hierarchii:

1. izolacja społeczna- utrzymywanie dystansu fizycznego, ograniczanie kontaktów, a w skrajnych przypadkach- segregacja, czyli organizowanie życia społecznego w odrębnych i równoległych instytucjach, z których jedne są przeznaczone dla grup wyższych, drugie zaś dla niższych np. apartheid RPA. Kiedy nie wspiera ich prawo czy obyczaj, tendencje izolacjonistyczne bywają kamuflowane np. wymówki, by czegoś nie robić (siadanie obok inwalidy 17% vs 58%- wymówka dwóch filmów).

2. dyskryminacja- gorsze traktowanie grup znajdujących się niżej w hierarchii- atakowanie ich (nawet zabijanie), ośmieszanie czy niedopuszczanie do zasobów (awans kobiet w PAN 5%, profesura 20%). Choć grupy dominujące zwykle przekonują, że niska pozycja grup podporządkowanych jest rezultatem ich wyboru (kobiety są mniej ambitne), argumentacja ta zawiera sporo hipokryzji. Badania wykazały, że poczuciu dyskryminacji towarzyszy u różnych grup mniejszościowych spadek subiektywnych i obiektywnych wskaźników zdrowia (dyskryminacja pogarsza stan zdrowia dyskryminowanych):

• poczucie dyskryminacji jest stresem społecznym, czyli wywołuje fizjologiczną reakcję stresową, przyczyniając się do bezpośredniego pogorszenia stanu zdrowia fizycznego i wzrostu wielu chorób.

• dyskryminacja jest źródłem zagrożenia, prowadzi więc do pogorszenia zdrowia psychicznego wskaźnikowanego spadkiem samooceny, poczuciem szczęścia i satysfakcji z życia, a także wzrostem symptomów zaburzeń afektywnych (lęk, depresja, stres pourazowy).

• Przedłużające się poczucie dyskryminacji wyczerpuje energię i obniża zdolności do samokontroli, co z kolei nasila podatność na choroby oraz obniża skłonność i zdolność do zachowań prozdrowotnych.

Podstawową reakcją grup dyskryminowanych jest obrona, przyjmująca różne formy:

• wrażliwość na przejawy dyskryminacji np. skłonność do wychwytywania negatywnych ocen swojego funkcjonowania Dyskredytacja negatywnych informacji zwrotnych stanowi ochronę dla samooceny, ale wpływa także negatywnie na proces uczenia się (brak rozwoju).

• model odrzucenia-identyfikacji- zakłada, że utożsamianie się z własną, pozytywnie ocenianą mniejszościową grupą chroni jednostkę przed spadkiem samooceny

• Zagrożenie stereotypem i jego konsekwencje- Claude Steele 1997.

Szczególny wzorzec reakcji grup mniejszościowych na dyskryminację stanowi zagrożenie stereotypem- spadek sprawności działania w dziedzinach objętych stereotypem pod wpływem samej świadomości, że oto jest się członkiem stereotypizowanej grupy. Powodem pogorszenia wyników w realizacji zadania jest zmniejszenie zasobów pamięci operacyjnej, wywołanych procesami implikowanymi przez samoświadomość przynależności do stereotypizowanej grupy.

Eksperyment: Steele prosił studentki o rozwiązanie trudnych zadań z matematyki- z dziedziny, w której kobiety (wg stereotypu) są słabsze. Połowę poinformowano, że zadania są „sprawiedliwe płciowo”, zaś drugiej nie powiedziano nic- zgoda na działanie stereotypu. Uczestniczy poinstruowane, że test jest sprawiedliwy, wypadły znacznie lepiej (5,5 vs 18 pkt).

Badania wykazują, że zagrożenie stereotypem umiarkowanie hamuje funkcjonowanie kobiet i mniejszościowych grup etnicznych w dziedzinach objętych stereotypem i jest powodem niższych osiągnięć szkolnych od tych, jakie potencjalnie wynikałyby z ich rzeczywistych zdolności. Schmader, Johns i Forbes (2008) wskazują na trzy przyczyny:

1. silna reakcja stresowa- fizjologiczne zmiany w rożny sposób pogarszają funkcjonowanie poznawcze (np. kortyzol uszkadza pamięć operacyjną)

2. procesy uważnego śledzenia własnego zachowania- wzbudzony stereotypem lęk przed porażką prowadzi do większej ostrożności w działaniu i myśleniu. Takie refleksje i śledzenie własnego zachowania pochłaniają część pamięci operacyjnej człowieka, a ponieważ ta ma charakter ograniczony, mniejszą jej część można poświęcić na rozwiązywanie właściwego zadania.

3. tłumienie myśli- pochłania część zasobów pamięci operacyjnej.

• Dehumanizacja i infrahumanizacja.

Dehumanizacja członków grup polega na wykluczaniu członków poza wspólnotę ludzką, doświadczanie mniejszego współczucia i empatii w stosunku do nich oraz mniejsza troska o dobro i stan tych ludzi. Najbardziej skrajnym przejawem dehumanizacji jest ludobójstwo, niewolnictwo. Sprawcy z reguły pozbawiają swoje ofiary cech ludzkich, traktując je jak zwierzęta lub maszyny. Dehumanizacja obcych może być dwojakiego rodzaju:

• animalizowanie (uzwierzętowianie) np. to są insekty, które trzeba tępić! Badania Haslama wskazują, że animalizacja obcych jest połączona z odmawianiem im specyficznie ludzkich cech (kultura, dojrzałość, racjonalizm) oraz takimi emocjami, jak wstręt i pogarda.

• mechanizowanie np. to są maszyny, niech pracują dalej! Mechanizacja wiąże się z odmawianiem obcym cech stanowiących element ludzkiej natury (ciepło, emocjonalność, wspólnotowość) czemu towarzyszy chłód i emocjonalne dystansowanie się do obcych.

Jacques-Philippe Leyenes (2000) przedstawił zjawisko infrahumanizacji. Jest to tendencja do słabszego przypisywania specyficznie ludzkich emocji członkom grup obcych niż członkom grupy własnej. Tendencja ta dotyczy emocji wtórnych (uczuć), nie zaś emocji podstawowych, które są charakterystyczne także dla zwierząt (radość, smutek, gniew, odraza, zaskoczenie, strach). Infrahumanizacja pojawia się w odniesieniu do wszystkich grup obcych, nie tylko do tych, z którymi jesteśmy w konflikcie.

• Modyfikacja i kontrola uprzedzeń- kontakt międzygrupowy i ograniczenia jego skuteczności.

Najpopularniejsza koncepcja modyfikacji stereotypów i uprzedzeń to klasyczna teoria kontaktu. Zakłada ona, że najlepszym sposobem redukowania uprzedzeń jest bezpośredni, osobisty kontakt z członkami stereotypizowanych grup, szczególnie kiedy spełnia on cztery dodatkowe warunki optymalnego kontaktu międzygrupowego:

• członkowie obu grup mają podobny status

• członkowie grup mają wspólne cele

• członkowie wzajemnie współpracują

• kontakty między grupami są wspierane przez władze, prawo i obyczaj

Badania pokazały, że w zasadzie każdy rodzaj kontaktu wystarcza do redukcji uprzedzeń. Warunki optymalne nieco nasilają pozytywne efekty, ale kontakt osłabia uprzedzenia nawet wtedy, kiedy ma miejsce w warunkach suboptymalnych.

Badacze wskazują na trzy czynniki, które wpływają, iż kontakt redukuje uprzedzenia (Gordon Allport):

• wiedza- kontakt powiększa wiedzę o osobach ze stereotypizowanej grupy, pozwalając się zorientować, że są one w istocie podobne do nas samych, i zrozumieć, dlaczego pod pewnymi względami są odmienne.

• Emocje- stereotypizowane grupy powodują powstawanie w nas emocji, które po przez częstszy kontakt jesteśmy wstanie opanować.

• Empatia- przyjmowanie cudzej perspektywy oraz pomaganie innym

Eliot Aronson (2000) klasa układanka- dzielenie uczniów w klasie na zespoły w taki sposób, by w każdym znalazły się dzieci o różnym pochodzeniu etnicznym. Zespół taki otrzymuje wspólne zadanie, które może rozwiązać tylko pod warunkiem wniesienia pewnego wkładu przez każdego członka (np. każde dziecko otrzymuje do opracowania poszczególny fragment życiorysu Kolumba). Metoda ta działa głównie wtedy, gdy współpraca kończy się sukcesem, porażka bowiem często prowadzi do obwiniania przedstawicieli grup mniejszościowych.

• Modyfikacja i kontrola uprzedzeń- zmiany kategoryzacji społecznych.

Podejście do redukcji uprzedzeń może odwoływać się do poznawczych mechanizmów ich powstawania i polega na zmianach kategoryzacji osób grup obcych. Przybrać może ona postać:

• rekategoryzacja- jest to zmiana kategorii; inspirowanie ludzi, by spostrzegali innych nie jako przedstawicieli grupy obcej, lecz jako reprezentantów jakiejś szerszej kategorii, do której należy też spostrzegający podmiot.

• dekategoryzacja- jest to zaniechanie kategorii; inspirowanie ludzi do tego, aby spostrzegali innych w sposób spersonalizowany, a nie grupowy, jako konkretne jednostki, nie zaś jako członków stygmatyzowanej grupy.

Samuel Gaertner (1989) wykazał, że preferowanie własnej grupy maleje wraz z rekategoryzacją (wzrost ocen obcych) i dekategoryzacją (spadek ocen własnych)- eksperyment z osobami, które miały wykonać zadanie: „co zabrać z samolotu, którym rozbiliście się w pn lasach”.

• Modyfikacja i kontrola uprzedzeń- tłumienie stereotypów.

Innym sposobem przeciwdziałania uprzedzeniom jest ich świadoma kontrola- powstrzymywanie się od tego, aby wpłynęły one na nasze sądy, oceny i zachowania. Wielu badaczy jest sceptycznych do tego założenia, jako że stereotypy często wykazują automatyczne działanie np. badania Patrici Devine o stereotypie „Murzyn”.

Próby kontrolowania stereotypu mogą skutkować efektem sprężyny- wzrost wpływu stereotypu na spostrzeganie i zachowanie, gdy człowiek przestaje już się kontrolować np. badanie o skinheadach (opisywanie ze zdjęcia, wykrywanie słów w ciągu liter, siadanie obok skinheada).

*Teoria tożsamości społecznej Tajfel, Turner (1986)

• Ludzie mają skłonność do dzielenia napotkanych ludzi na kategorie.

• W wypadku społecznych kategoryzacji jedna identyfikuje zawsze własną kategorię podmiotu (my), pozostałe zaś identyfikują grupy obce (oni).

• Ważnym źródłem pozytywnej samooceny jest dla ludzi przynależność do cenionych grup społecznych.