1. Geneza powstania „Solidarności”.

Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” powstał w 1980 dla obrony praw pracowniczych, doszło do tego ponieważ społeczeństwo polskie w większości nie zaakceptowało roli swojego kraju jako wasalnego państwa powstałego w roku 1944 na gruzach II Rzeczypospolitej po wkroczeniu Armii Czerwonej. Świadomość zbrodni stalinizmu, ogrom represji, jakie spadły na żołnierzy podziemia niepodległościowego, wszechobecność aparatu ucisku politycznego nie skłaniały Polaków do uznania nowych, narzuconych siłą władz. Terroru nie mogły złagodzić nieliczne rządu i partii komunistycznej, nazwanej Polską Partią Robotniczą (PPR), a po roku 1948 przekształconej w PZPR. Po śmierci Stalina w marcu 1953 roku następować zaczęła powolna „odwilż”. Jednak społeczeństwo polskie nie miało powodów do zadowolenia. Kolektywizacja , represje, które dotykały Kościół, wywoływały niezadowolenie na wsi, niskie płace i złe warunki socjalne nastawiały wrogo do PZPR robotników, nazywanych przez partię dla celów propagandowych „przewodnią siłą narodu”, obywatelska przedsiębiorczość (nazywana „prywatną inicjatywą”) była niszczona przez aparat administracyjny, a tzw. „inteligencja pracująca” była poddawana inwigilacji i zastraszaniu.
Do pierwszego poważnego robotniczego protestu doszło w czerwcu 1956 w Poznaniu, gdzie wysuwano postulaty socjalne, ale również polityczne. Pośrednim skutkiem krwawo stłumionych zamieszek był „Polski Październik” ’56, kiedy to nastąpiła zmiana ekipy rządzącej, a I sekretarzem PZPR został, przyjmowany z nadzieją Władysław Gomułka. Zwolniono większość więźniów politycznych, zlikwidowano Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, potępiono kult jednostki w ZSRR, na kilka miesięcy zezwolono na nieskrępowany rozwój prasy. Polską gospodarkę osłabiały (oprócz rządów Gomułki ) wymuszone dostawy surowców (głównie węgla) i produktów (np. statków) do ZSRR, a także wielkie nakłady państwa na zbrojenia i utrzymanie rosnącego w siłę aparatu przemocy. W marcu 1968r. doszło do sprowokowanych strajków studenckich, co władze wykorzystały do zakrojonej na szeroką skalę akcji antysemickiej. W dwa lata później, w grudniu 1970, po ogłoszeniu drastycznych podwyżek cen artykułów pierwszej potrzeby, przez Wybrzeże przetoczyła się fala strajków i manifestacji, krwawo stłumionych przez wojsko i milicję. Skutkiem brutalnej akcji było obalenie Gomułki. Jego miejsce zajął Edward Gierek, który postawił na rozwój gospodarczy, zaciągając ogromne pożyczki w Europie zachodniej. W pierwszych latach jego rządów kraj rozwijał się wprawdzie dość dynamicznie. Polityka gospodarcza Gierka zaczęła załamywać się po 1975 wskutek niesprawności komunistycznej gospodarki powodującej wzrost zadłużenia zagranicznego. W czerwcu 1976 w Radomiu i Ursusie doszło do pierwszych strajków, na które władza zareagowała represjami. Do obrony robotników powołany został Komitet Obrony Robotników (KOR). W 1980 sytuacja gospodarcza pogorszyła się jeszcze bardziej. W czasach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej ceny większości towarów były ustalane centralnie przez rząd.

O tym, ile miały kosztować towary w każdym państwowym sklepie na terenie całego kraju, decydowali urzędnicy w Warszawie. Sprzedaż mięsa i wędlin przez osoby prywatne była zabroniona. 1 lipca 1980 władze partii podjęły decyzję o podwyższeniu cen mięsa i wędlin. 8 lipca 1980 wybuchła pierwsza seria strajków w Świdniku, określana mianem Świdnickiego Lipca i, rozszerzając się na całą Lubelszczyznę, trwały do 25 lipca.
Kolejny protest rozpoczął się 14 sierpnia strajkiem w Stoczni Gdańskiej zorganizowanym przez Wolne Związki Zawodowe Wybrzeża. Przywódcą strajku został młody robotnik Piotr Maliszewski. Komitet strajkowy zażądał przywrócenia do pracy Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy, wzniesienia pomnika ofiar 1970, uszanowania praw pracowniczych oraz przedstawił żądania socjalne. Dwa dni później powołano Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS) z Lechem Wałęsą na czele. 17 sierpnia przed bramą stoczni ksiądz Henryk Jankowski odprawił mszę. Na tej samej bramie zawieszono tablicę zawierającą 21 postulatów Komitetu Strajkowego. Postulaty robotników były dla władz trudne do zaakceptowania, bo nie dotyczyły wyłącznie kwestii ekonomicznych. Jako pierwsze żądanie strajkujący postawili zapewnienie im prawa do utworzenia własnej reprezentacji. Robotnicy chcieli samodzielnie organizować się w wolne związki zawodowe. Kolejne postulaty również miały charakter polityczny. Strajkujący przedstawili również szereg żądań ekonomicznych i socjalnych, wzywali do stworzenia „socjalizmu z ludzką twarzą”. Twierdzili, iż wierzą, że państwo można zreformować, aby polepszyć los zwykłego człowieka.
Pomimo cenzury i próby zatrzymania wiadomości o strajku, informacje rozeszły się po kraju bardzo szybko i sprawnie i 18 sierpnia w Stoczni Szczecińskiej wybuchł strajk, na którego czele stanął Marian Jurczyk. Do 21 sierpnia strajki rozlały się na cały kraj. Stanęła większość zakładów pracy w Gdańsku, Szczecinie i innych miastach Wybrzeża. Wydobycie wstrzymało szereg kopalni na Górnym Śląsku. Wcześniejsze wystąpienia robotników władze stłumiły siłą. Tym razem było inaczej. Zasięg protestów z sierpnia 1980 roku był tak wielki, że partia została zmuszona do negocjacji. 21 sierpnia przedstawiciele komitetów strajkowych oraz rządzącej partii podpisali Porozumienia sierpniowe. Na jego mocy 17 września w Gdańsku przedstawiciele robotników z całej Polski powołali do życia ogólnopolski Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”. Rezultatem podpisanych w Gdańsku, Szczecinie i Jastrzębiu porozumień było utworzenie – i w konsekwencji zarejestrowanie przez sąd – związku. 16 grudnia 1980 odsłonięty został Pomnik Poległych Stoczniowców. 15 stycznia 1981 delegacja „Solidarności” z Lechem Wałęsą spotkała się w Rzymie z papieżem Janem Pawłem II.W październiki 1981r. odbył się I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”. Na przewodniczącego wybrano Lecha Wałęsę. Końcowym efektem zjazdu było opracowanie Programu NSZZ „Solidarność” pt. „Samorządna Rzeczpospolita” W okresie od sierpnia 1980 do grudnia 1981 „Solidarność” ze związku zawodowego przerodziła się w masowy ruch o charakterze społeczno-niepodległościowym. W szczytowym okresie do „Solidarności” należało 10 mln Polaków. Wokół związku powstało szereg organizacji satelickich jak NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność” czy Niezależne Zrzeszenie Studentów. Władze państwowe traciły kontrolę nad życiem społecznym w kraju szarpanym protestami, dzikimi strajkami i wysuwanymi wciąż nowymi postulatami.

1. Próby zwalczania „Solidarności” przez władze.

Kierownictwo PZPR przejął generał Wojciech Jaruzelski, który wkrótce został również premierem. O północy 13 grudnia 1981 wprowadzony został stan wojenny. Rano w państwowej telewizji pojawił się Wojciech Jaruzelski i ogłosił powołanie WRON. „Solidarność” została zdelegalizowana. Przywódców internowano i umieszczono w strzeżonych przez SB ośrodkach odosobnienia. Oddziały ZOMO pacyfikowały próbujące strajkować zakłady pracy. MSW zezwoliło na użycie broni i wkrótce (16 grudnia) padł rozkaz strzelania do górników w kopalni „Wujek”. Zginęło 9 górników, a 21 zostało rannych. Następnego dnia ogień został otwarty podczas solidarnościowych protestów w Gdańsku. Zginęła jedna osoba, a dwie zostały ranne. Do 28 grudnia wszystkie strajki zostały rozbite. Opinia publiczna i związki zawodowe na Zachodzie stanęły po stronie polskich robotników. Organizowano wiece poparcia dla Polski, marsze protestacyjne, zbiórki darów dla internowanych i ich rodzin. W Bremie powstało pierwsze zagraniczne biuro „S”, potem następne w Brukseli i innych miastach Europy. Jedyną legalną formą protestu stały się uroczystości religijne. 9 grudnia SB zorganizowała ogromną obławę na podziemie solidarnościowe. Represje dosięgły ponad 10 tys. działaczy. 27 grudnia cały majątek „Solidarności” przekazano powiązanym z PZPR związkom zawodowym OPZZ. 22 lipca 1983 zniesiono stan wojenny. Na mocy amnestii wielu działaczy Solidarności odzyskało wolność, ale represje nie ustawały. 12 maja 1983 r. milicja zatrzymała na Starym Mieście w Warszawie Grzegorza Przemyka, który w dwa dni później zmarł w wyniku pobicia, winą za co władze próbowały obarczyć pracowników pogotowia. 5 grudnia 1983 r. agenci SB pobili więźniów w Barczewie a niektórych polewano wodą na mrozie. Pięć dni później żona Lecha Wałęsy, Danuta, odebrała w Oslo Pokojową Nagrodę Nobla. Władze PRL odmówiły wydania paszportu nobliście. Później wyszło na jaw, że SB sprokurowała przeciwko Wałęsie oszczercze materiały, które przekazano komitetowi przyznającemu pokojową nagrodę, aby Wałęsa nie otrzymał nagrody. 19 października 1984 r. ksiądz Jerzy Popiełuszko został uprowadzony przez oficerów MSW, a następnie zamordowany. Do dziś nie są znane okoliczności popełnienia tej zbrodni.

1. Skutki prześladowania „Solidarności”

Skutkiem represji było podziemne działanie Solidarności. Działacze byli cały czas ścigani przez SB i musieli się ukrywać. Zdelegalizowany związek znów zaczął organizować Polaków walczących o wolność. Efektem konspiracyjnej pracy było zorganizowanie 1 maja 1982 pochodów robotniczych symbolizujących opór wobec oficjalnych uroczystości partyjnych. W Gdańsku protestowało kilkadziesiąt tysięcy osób. Podczas zakazanego przez władze PRL święta Konstytucji 3 Maja ponownie doszło do protestów. Zostały one brutalnie rozpędzone przez ZOMO. 6 maja w Gdańsku powołano Regionalną Komisję Koordynacyjną NSZZ „S”. W czerwcu powołano we Wrocławiu inną podziemną organizację pod nazwą Solidarność Walcząca. W dniach 11–13 października wybuchły kolejne strajki w Gdańsku. . Ksiądz Jerzy Popiełuszko, związany z „Solidarnością” od sierpnia 1980, odprawiał w Warszawie Msze za Ojczyznę, w których otwarcie krytykował komunistyczne władze. W święto pracy (1 maja) 1983 zorganizowano kolejne protesty, które zostały rozbite przez oddziały ZOMO. Podobnie jak w czasach działalności AK jednym z symboli podziemnej walki były malowane na murach hasła i znaki, druk potajemnie kolportowanych pism i ulotek, krótkich audycji podziemnego radia; działało tajne nauczanie w postaci tzw. „latających uniwersytetów”.