PRAWO POLSKIE A PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ

1. Instytucje UE:

Unia Europejska stanowi formę ponadnarodowego zorganizowania się 25 państw europejskich dla wspólnej realizacji zadań gospodarczych i socjalnych, a także zadań z zakresu bezpieczeństwa, wymiaru sprawiedliwości i polityki zagranicznej. Jej obecna postać jest wynikiem procesów ewolucyjnych toczących się w Europie Zachodniej od ponad pół wieku. Pierwszą integracyjną organizacją gospodarczą o uniwersalnym charakterze była Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG), utworzona przez 6 państw w oparciu o tzw. traktat rzymski z 25 marca 1957r. Istotą EWG było ustanowienie wspólnego (tzn. wolnego barier wewnętrznych) rynku gospodarczego oraz prowadzenie wspólnej polityki gospodarczej. Realizacja tych zadań należała do wspólnych organów: przedstawicielskich, wykonawczych i sądowniczych, a z jednym podstawowych instrumentów było stanowienie przepisów prawa wspólnotowego, wiążącego państwa członkowskie i podlegające bezpośredniemu stosowaniu przez organy tych państw. Europejska Wspólnota Gospodarcza istniała równolegle z utworzoną równocześnie Europejską Wspólnotą Energii Atomowej oraz z 6 lat starszą Europejska Wspólnotą Węgla i Stali. Nowy etap integracji otworzył się w latach 90’: w 1992 roku państwa członkowskie EWG zawarły Traktat o Unii Europejskiej, zwany traktatem w Maastricht. Tworzył on Unię Europejską jako nową organizację ponadnarodową, której zakres działania obejmował trzy tzw. filary:

*współdziałanie w dziedzinie gospodarczo-społecznej, poddane najsilniejszemu stopniowi integracji i nadal realizowanie poprzez dotąd istniejące wspólnoty: przy okazji przemianowano EWG na Wspólnoty Europejskie, dokonując stosowanych modyfikacji traktatu rzymskiego;

*prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa;

*prowadzenie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych;

Kontynuacją tego procesu było zawarcie w 1997 roku traktatu amsterdamskiego i w 2001 roku traktatu nicejskiego, które wprowadziły różnorakie zmiany do Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, co stworzyło instytucjonalne przesłanki dla przystąpienia nowych państw, zwłaszcza z naszego regionu geograficznego. Przyjęta została w 2000 roku Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, nie nadano jej jednak charakteru bezwzględnie obowiązującego. W 2001 roku rozpoczęte poważniejsze prace nad przygotowaniem tzw. Konstytucji Europejskiej, która ma stanowić kolejny etap integracji państw-członków Unii. Powołano w tym celu specjalne ciało, Konwent Europejski, złożone z przedstawicieli parlamentów i rządów wszystkich 15 państw członkowskich i 13 państw kandydujących. W 2003 roku Konwent przedstawił projekt Konstytucji, który już po rozszerzeniu Unii o 9 nowych państw został w zmodyfikowanej formie przyjęty przez Radę Europejską w czerwcu 2004 roku.

2. System źródeł UE:

*prawo pierwotne – na prawo pierwotne składają się traktaty założycielskie (Traktat o Unii Europejskiej i Traktat o Wspólnotach Europejskich z kolejnymi modyfikacjami) oraz kolejne traktaty akcesyjne (w tym traktat ateński, przewidujący m.in. przystąpienie Polski i innych nowych członków do UE). Z punktu widzenia charakteru prawnego są to umowy międzynarodowe (co m.in. oznacza, że dochodzą do skutku w wyniku wyrażonej woli przez wszystkie zainteresowane państwa), tyle że wykazujące wiele cech specyficznych. Stanowią one, jak gdyby konstytucję Unii Europejskiej, choć z uwagi na warunki historyczne ich powstawania nie obejmują wszystkich podstawowych kwestii. Do źródeł prawa pierwotnego zalicza się także prawo zwyczajowe, choć w praktyce zajmuje ono skromne miejsce.

*prawo pochodne (wtórne) – prawo pochodne to normy stanowione przez organy Unii (Wspólnot) na podstawie kompetencji przyznanych im przez traktaty założycielskie (lub przez inne źródła prawa pochodnego). Jest to szczególny rodzaj norm prawnych, niebędących ani prawem międzynarodowym, ani prawem krajowym, a tworzącym trzeci, równolegle istniejący porządek prawny – prawo wspólnotowe. Akty prawa pochodnego dochodzą do skutku w wyniku działań organów Rady i Komisji, a nie jest konieczna ich prawna akceptacja przez władze państw członkowskich. System aktów prawa pochodnego jest odmiennie ukształtowany w każdym z trzech filarów Unii Europejskiej; najistotniejszą rolę akty te odgrywają w najsilniej zintegrowanym filarze I, są to m.in.:

● rozporządzenia – w zasadzie ujmowane w formę zupełnych aktów normatywnych, nadających się do bezpośredniego stosowania. Jak wszystkie akty normatywne mają charakter ogólny i abstrakcyjny, a adresatami norm w nich zawartych są także podmioty prawa prywatnego.

● dyrektywy – ujmowane w formę ramowych zaleceń i kierowane do państw członkowskich dla implementacji poprzez ujęcie ich w postać aktów prawa krajowego. Państwom z reguły pozostawiona jest pewna swoboda ustanowienia unormowań odpowiadających jej specyfice, jednak ponoszą one zarazem odpowiedzialność za niewłaściwą, niepełną lub nieterminową ich implementację. Obowiązkiem państwa jest bowiem zapewnienie efektywnego stosowania dyrektyw.

● decyzje – mające na ogół charakter indywidualnych aktów wykonawczych, często dotyczących sytuacji osób prawa prywatnego i wiążące wszystkie organy powołane do ich wykonywania.

3. Zasady ogólne prawa UE:

Dla pozycji prawa unijnego w krajowym porządku prawnym znaczenie mają podstawowe 3 zasady:

*zasada bezpośredniej skuteczności prawa Unii Europejskiej w krajowych porządkach prawnych - oznacza to, że traktaty założycielskie, jak i akty prawa pochodnego (zwłaszcza tzw. rozporządzenia) przez sam fakt swego ustanowienia uzyskują moc wiążącą we wszystkich państwach UE, a tym samym normy w nich zawarte – o ile pozwala na to ich treść – podlegają bezpośredniemu stosowaniu przez wszystkie organy na szczeblu państwowym;

*zasada pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej przed prawem krajowym – oznacza to, że w razie kolizji pomiędzy prawem Unii a prawem krajowym przeważają normy tego pierwszego, i to niezależnie od ich rangi;

*zasada jednolitości prawa Unii Europejskiej – oznacza ono konieczność jednakowego stosowania (więc rozumienia) norm prawa Unii Europejskiej we wszystkich krajach członkowskich, co m.in. zapewnione jest przez ustanowienia monopolu Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości do ustalenia wykładni tego prawa.

4. Organy UE i kompetencje:

Parlament Europejski mający swoją siedzibę w Strasburgu, składa się na 732 członków deputowanych, wybieranych w wyborach bezpośrednich w państwach członkowskich. Parlament powołuje swoje organy: przewodniczącego, prezydium i komisje; deputowani organizują się we frakcje (kluby) i ponadnarodowym charakterze. Funkcje Parlamentu Europejskiego:

*funkcja opiniodawcza (opinie – uchwały mogą dotyczyć każdej sprawy UE, ale nie mają charakteru prawnie wiążącego i rzadko tylko są koniecznym elementem dochodzenia do skutku konkretnych aktów czy decyzji);

*funkcja stanowiąca (w szczególności akceptacja Parlamentu jest konieczna dla powołania przewodniczącego Komisji Europejskiej oraz pełnego składu tej Komisji, a także do uchwalenia budżetu Unii Europejskiej);

*funkcja kontrolna, która łączy się z zasadą politycznej odpowiedzialności Komisji przed Parlamentem i obejmuje m.in. tworzenie komisji śledczych, a deputowanym przyznaje prawo kierowania zapytań pod adresem członków Komisji.

Bardzo skromne są natomiast kompetencje Parlamentu Europejskiego, w dziedzinie stanowienia prawa, bo normy prawa pierwotnego stanowione są przede wszystkim w formie umów międzynarodowych, a normy prawa pochodnego w formie aktów organów wykonawczych: Rady i Komisji.

Organami władzy wykonawczej są, mające swą siedzibę w Brukseli:

*Rada – określana niekiedy mianem Rady Unii Europejskiej, składa się z przedstawicieli szczebla ministerialnego wszystkich państw członkowskich. Nie ma ona stałego składu personalnego, bo na każde posiedzenie rady rządy krajowe delegują swego reprezentanta, w zależności od tematyki tego posiedzenia. Rada jest więc organem podejmowania bieżących decyzji, co odróżnia ją od Rady Europejskiej (podejmuje najważniejsze decyzje strategiczne w ramach Unii Europejskiej). Podstawowym zadaniem Rady Unii Europejskiej jest zapewnienie koordynacji ogólnej polityki gospodarczej państw członkowskich (I filar). W filarze II i III kompetencje Rady mają przede wszystkim charakter koordynacyjno-polityczny, stosownie do mniej zaawansowanego stopnia integracji w tym zakresie. W sprawach najważniejszych wymagana jest jednomyślność, a w pozostałych wymagane jest uzyskanie większości zwykłej lub kwalifikowanej.

*Komisja – określana też mianem Komisji Europejskiej. Jest organem o stałym składzie, powoływaną na 5-letnią kadencję. Jest to organ autonomiczny, niezależny od władz krajowych. Składa się z 25 komisarzy; obecnie każdemu państwu członkowskiemu przypada jedno miejsce w Komisji. Członkowie Komisji są powoływani w oparciu o propozycję państw członkowskich przez Radę Unii Europejskiej, a jej pełen skład podlega zatwierdzeniu przez Parlament Europejski. Komisja dysponuje wieloma istotnymi kompetencjami wykonawczymi, pozwalającymi jej na bieżące kierowanie działalnością Unii Europejskiej. Należy do niej inicjowanie uchwalania aktów normatywnych przez Radę Unii Europejskiej, stanowienie przepisów wykonawczych oraz podejmowanie rozstrzygnięć indywidualnych w sprawach zarządzanych lub kontrolowanych na szczeblu Unii Europejskiej lub Wspólnoty Europejskiej.

Władzę sądowniczą w Unii Europejskiej sprawują: Trybunał Sprawiedliwości oraz Sąd Pierwszej Instancji, mające swoją siedzibę w Luksemburgu. Sędziowie są powoływani na kadencję 6-letnią przez rządy krajów członkowskich w drodze porozumienia. Do najistotniejszych kompetencji Trybunału Sprawiedliwości, nazywano często Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości (ETS), należy orzekanie o sporach między organami Wspólnot oraz między Wspólnotami a państwami członkowskimi, a także w sprawach badania ważności aktów wspólnotowego prawa pochodnego oraz co najściślej wiąże się z działalnością sądów krajowych.

5. Prawo wyborcze do Parlamentu Europejskiego:

Obecność Polski w organach Unii Europejskiej wyraża się m.in. w przyznaniu jej 54 mandatów w Parlamencie Europejskim. Określenie sposobu wyboru deputowanych do Parlamentu należy do poszczególnych państw członkowskich; konieczne jest tylko, aby wybory miały charakter powszechny i bezpośredni, opierały rozdział mandatów na systemie proporcjonalnym i dopuszczały udział obywateli innych państw Unii stale zamieszkujących w danym państwie. W prawie polskim zasady wyboru deputowanych do Parlamentu Europejskiego nie są unormowane w konstytucji, nawet najogólniejszy w tym zakresie art. 62 dotyczy tylko wyborów i referendów w nim wymienionych. Tym samym unormowanie systemu wyborczego pozostaje w całości materią ustawową; jak wiadomo, zostało dokonanie ustawą z 23 stycznia 2004 roku – Ordynacja Wyborcza do Parlamentu Europejskiego. Ustawa ta przyjmuje model wyborów: wolnych, powszechnych, bezpośrednich, proporcjonalnych oraz przeprowadzanych w głosowaniu tajnym; pominięto natomiast zasadę równości, co pozwala na swobodniejsze ustalanie wielkości okręgów wyborczych. Zasada powszechności jest ujęta analogicznie do wyborów krajowych, dodatkowo czynne i bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom innych państw Unii Europejskiej stale zamieszkujących Rzeczypospolitej Polskiej (zob. wyrok TK z 31 maja 2004 roku, K 15/04, potwierdzający zgodność tego rozwiązania z Konstytucją RP).

6. Miejsce prawa UE w polskim porządku prawnym:

Konstytucja z 1997 roku – po raz pierwszy w historii polskiego konstytucjonalizmu – szerzej podjęła problem miejsca prawa międzynarodowego w krajowym porządku prawnym. Zawsze na świecie był to problem o znacznym stopniu sporności i – jak wiadomo – istnieją w tym zakresie dwie podstawowe koncepcje:

*monistyczna – zakłada, że prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny, w którym prawu międzynarodowemu przysługuje pozycja nadrzędna;

*dualistyczna – przyjmuje, że prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne tworzą dwa odrębne (równoległe) porządki prawne, a tym samym dla zastosowania prawa międzynarodowego w prawie wewnętrznym konieczny jest najpierw akt wprowadzenia go do systemu prawa wewnętrznego.

EUROPEJSKA KONWENCJA PRAW CZŁOWIEKA

Ogólna charakterystyka konwencji:

Europejska Konwencja Praw Człowieka (pełna nazwa: Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, w skrócie "Konwencja Europejska" lub EKPC) – umowa międzynarodowa z zakresu ochrony praw człowieka zawarta przez państwa członkowskie Rady Europy. Konwencja została otwarta do podpisu 4 listopada 1950r., a po uzyskaniu niezbędnych 10 ratyfikacji weszła w życie 3 września 1953r. Stronami Konwencji jest wszystkie 47 państw członkowskich Rady Europy (jest to obecnie warunek członkostwa w tej organizacji).

Miejsce konwencji w systemie Rady Europy:

Rada Europy zwykle jest postrzegana jako organizacja, której zakres zainteresowań ogranicza się jedynie do sfery ochrony praw człowieka. I rzeczywiście ustanowienie systemu takiej ochrony opartego na Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (1950) można uznać za najbardziej imponujące osiągnięcie tej organizacji. Bezpośrednio z prawami człowieka powiązana jest polityka ochrony mniejszości narodowych, etnicznych, językowych, religijnych, kulturalnych, czy seksualnych; polityka językowa oraz ochrona praw migrantów: emigrantów, imigrantów, reemigrantów i repatriantów, uchodźców i azylantów, czy ludów koczowniczych, jak Romowie (Cyganie) czy Lapończycy. Niemniej nie można zapominać, że Rada Europy prowadzi działania w wielu dziedzinach, w tym w niektórych nie powiązanych bezpośrednio z prawami człowieka. Można tu wymienić: sprawy społeczne i gospodarcze, ochronę zdrowia, edukację, kulturę, media, ochronę środowiska, sprawy młodzieży i sportu a wreszcie współpracę prawną. Do dzisiaj pod auspicjami Rady Europy zawarto blisko 200 umów międzynarodowych (tzw. Konwencji Europejskich lub układów częściowych) dotyczących wielu ważkich zagadnień z zakresu wyżej wymienionych dziedzin.

Struktura Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i tryb pracy:

W skład Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wchodzą sędziowie reprezentujący strony Konwencji, wyróżniający się szczególnymi kwalifikacjami do sprawowania wysokiego urzędu oraz najwyższym poziomie moralnym. Sędziowie wybierani są na 9-letnią kadencję, przez Zgromadzenie Parlamentarne. Sędziowie orzekają w składzie jednoosobowym, komitecie trzech sędziów, Izbie siedmiu sędziów i Wielkiej Izbie siedemnastu sędziów. Europejski organ sądownictwa międzynarodowego powołany w 1959. W następstwie zmian wprowadzonych Protokołem 11, w 1998 Trybunał stał się jedynym i działającym w pełnym wymiarze czasu organem sądowym Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, zastępując w tym zakresie Europejską Komisję Praw Człowieka i Trybunał Praw Człowieka. Orzeka w sprawach praw człowieka zapisanych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i protokołach dodatkowych do niej. Wbrew potocznym wyobrażeniom Trybunał nie jest organem Rady Europy, tak jak są nimi Zgromadzenie Parlamentarne, Komitet Ministrów, czy Sekretarz Generalny. Jest on wyłącznie organem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Oznacza to, że został utworzony na mocy tej konwencji oraz że to ta konwencja i dołączone do niej protokoły określają jego kompetencje i sposób funkcjonowania.