Stosunki międzynarodowe egzamin

1. Geneza stosunków międzynarodowych

Kiedy zaczęły się sm jest rzeczą umowną. Najpierw musiały powstać państwa, między tymi

państwami musiały zachodzić interakcje: polityczne, gospodarcze, kulturalne. Sm jako

dziedzina stosunków międzyludzkich pojawiła się w wyniku internacjonalizacji materialnej i

duchowej sfer życia społecznego, które zorganizowały się w państwo. Pomiędzy 500 r.p.n.e. a

200 r.n.e. powstał krąg państw współpracujących ze sobą (stosunki Euro-Azjatyckie).

Pomiędzy VII a XV w dokonał się okres powstania państw narodowych, Kukułka uważa, że

Sm zaczęły się w średniowieczu. Bieżanek dołącza myśl starożytną. 

I. ETAP: W 1648r. po zakończeniu wojny 30-letniej, w XV wieku pojawia się koncepcja suwerenności powstających państw. w XVII koncepcja ta zaczęła określać geogr. wydzielone społeczności zwane narodami. Za początek współczesnej koncepcji stosunków międzynarodowych uważa się średniowiecze ,gdyż jest to okres gdzie rozpoczął się handel międzynarodowy, rozwój gospodarczy, co wpłynęło na zażyłość stosunków międzynarodowych, zacieśnianie się kontaktów między państwami. Nastąpiły powiązania między narodami: polityczne, handel i rozwój ekonomiczny, migracje, aktywność misyjna, podróże studentów i nauczycieli, rozwój środków przekazu=stosunki kulturalne, aktywność publicznych i prywatnych organizacji we wszystkich dziedzinach życia= stosunki społeczne Stosunki międzynarodowe rodzą się z tych samych powodów, co każdy system polityczny lub społeczny w celu realizacji swoich politycznych, ekonomicznych i innych interesów.

Aby można było mówić o stosunkach międzynarodowych muszą być spełnione 2 podstaw-

owe zasady:

*formalna ilość państw,

*przejaw absolutnej suwerenności państw,

Pojawiają się pierwsze elementy prawa międzynarodowego i ekspansja zamorska, która łagodzi konflikty w Europie. Pojawiają się pierwsze formy kapitału przemysłowego, ma to związek z postępem naukowo – przemysłowym. Utrzymanie postępu nie było możliwe bez

przekraczania granic.

II ETAP: 1845-okres ładu wiedeńskiego ,koniec wojen napoleońskich. Nadal obowiązuje zasada formalnej równości państw. Zaczęły obowiązywać nowe zasady nieinterwencji i nie-

Naruszalności terytorialnej. Zasady te zostają zakwestionowane przez późniejszą Wiosnę

Ludów. 1871-aż do 1918 r. jest to okres epoki kolonialno-imperialnej. Następuje równowaga między mocarstwami :Rosją ,Anglią, Francją, Prusami i Austrią.

III ETAP: 1918 – 1939r. okres ładu wersalskiego, charakteryzuje się pojawieniem organizacji, która ma zapewnić bezpieczeństwo i zapobiec II Wojnie Światowej (Liga Narodów) .Liga Narodów miała ograniczyć ekspansje Niemiec. USA przejawiają interwencjonizm . 1939-1945r. kształtuje się koalicja antyhitlerowska. Stopniowo wyłania się ZSRR. Lata po 49 r. określa się Żelazną Kurtyną aż do 1953 –śmierci Stalina.

IV ETAP: Pojawienie się ładu dwu biegunowego , tworzenie się dwóch bloków Wsch. i Zach.

Powstaje układ warszawski ,pakt atlantycki. Rozpad tego układu przypada na rozpad ZSRR.

W 1949r . kształtuje się polaryzacja w systemie zbrojeniowym . W 1955-975 uchwalona KWBE. Doktryna Breżniewa, następuje normalizacja prawa w kwestii zbrojeń strategicznych, kres ten kończy się na podpisaniu KWBE. Następuje normalizacja stosunków RMF ,a państwami socjalistycznymi.

V ETAP: 1975-1991, lata 80 –te to okres rywalizacji pomiędzy dwoma mocarstwami USA i ZSRR . Pojawia się kwestia „wojen gwiezdnych” .Problem Pierestrojki (system reform zapoczątkowanych przez Gorbaczowa) ,które przyczyniły się do upadku ZSRR.

Mamy do czynienia z jednej strony z tendencjami integracji UE na zachodzie, a dezintegracja na wschodzie . Pojawienie się próżni bezpieczeństwa po rozpadzie układu warszawskiego (1991). Mamy do czynienia ze wzrostem znaczenia organizacji międzynarodowych (Rady Europy, KWBE ,ONZ ). Wydarzenia z 11 września 2001r. miały wpływ na wzrost pozycji

Rosji w Europie i na świecie. Następuje współpraca państw w walce z terroryzmem , zabezpieczenia i zapewnienia bezpieczeństwa w obszarze Morza Kaspijskiego.

1. Rozwój stosunków międzynarodowych – typy

Bieżanek wyróżnia następujące typy sm:

Grecki- pojawienie się instytucji poselstwa, listy uwierzytelniające. Ten typ stosunków charakteryzował się dużą liczbą interakcji ( mały obszar ). Posłem zostawał kapłan, ze względu na jego nietykalność. Tutaj powstawały pierwsze umowy i sojusze. Przeciwnicy tego typu Sm uważają, że w starożytnej Grecji nie ma mowo o sm , ponieważ wszyscy mieszkańcy państw-miast byli Grekami (ta sama kultura, język), państwa-miasta to małe obszary, których stosunki nie wykraczały poza Grecję. Ten typ istniał dopóki nie został zdominowany przez Macedonię i Rzym. Nie byłoby Europy gdyby nie Grecja . Wszystko zaczęło się od Grecji – dyplomacja instytucja poselstwa , listy uwierzytelniające (tabliczki z wyrytym nazwiskiem). Później posłem zostawał kapłan, którego nie można było zabić (bali się zemsty Bogów), umowy międzynarodowe, instytucje sojuszy milit- pokojowych np. wojna peloponeska, równowaga sił. Przeciwnicy - wszyscy mieszańcy państwa – miasta byli Grekami, język grecki, traktowali się jako wspólnota, bili się z barbarzyńcami, a normy prawne stosowano tylko w stosunku do Greków. Jednak zostawili wiele wzorów zachowań.

Rzymski- opierał się na dominującej pozycji Rzymu. Imperium było hegemonem w tych

stosunkach, miało kontakty z Egiptem i Indiami. Imperium posiadało przewagę

ekonomiczną i militarną. Rzymianie podpisywali umowy międzynarodowe, choć stosunki

pomiędzy stronami były nierówne: Imperium-plemiona. Ten typ kończy się upadkiem

Cesarstwa Zachodniego.  Ludzie nie wiedzieli jak duży jest świat. Krąg Grecko – Azjatycki był obcy i wrogi. Imperium (Maroko, Tunezja, Grecja, Izrael, Francja, Belgia, do granic Szkocji). Rzym – hegemon. Imperium miało kontakty z Egiptem, Indiami. Jedwabny szlak wielkie interesy, bogactwo. Przewaga ekonomiczna i militarna Imperium. To był tylko Rzym i plemiona, stosunki nie były równoprawne. Umieli jednak Rzymianie podpisywać umowy międzynarodowe np. z Germanami (kupowali oddziały germańskie – najemnicy).

Rodziny chrześcijańskiej- cechuje się powstawaniem państw narodowych. W Europie

powstał wspólny chrześcijański system wartości. Nie ma państw suwerennych. Stosunki

maja miejsce tylko pomiędzy państwami chrześcijańskimi. Aby stać się podmiotem sm

należało przyjąć chrześcijaństwo i płacić świętopietrze. Wojny oparte o kodeks rycerski i

reguły wzajemnego niewyniszczania się. Wojna trzydziestoletnia zniosła dominującą

pozycję papieża i cesarza. Pokój westfalski (1648) utrwala prawnie nowy system państw.

Zaczyna liczyć się interes państwa a nie rodziny chrześcijańskiej. To już okres bezdyskusyjny. Są to prawdziwe stosunki międzynarodowe bo podmiotami są nie plemiona, ale prawdziwe państwa – p. narodowe. Powstają narody o dużym poczuciu wspólnoty i odrębności. (Imperium Karola Wielkiego się rozpadło na 3 jednostki, które jednak do dziś funkcjonują). Wspólnoty łączy wartość chrześcijańska. Stosunki mają miejsce tylko pomiędzy nimi, reszta to barbarzyńcy. Aby być podmiotem stosunków międz. Należy przyjąć chrześcijaństwo i płacić świętopietrze. Wojny cywilizowane oparte na kodeksie rycerskim i regułach aby nie wyniszczyć się nawzajem (potrzebni byli ludzie do płacenia świętopietrza i zagrażał islam). Mechanizm władzy opierał się na Papieżu i Cesarzu. Poszczególne państwa nie miały suwerenności (po koronę władcy jechali do Rzymu).

Klasyczny- okres wielkich odkryć geograficznych. Od 1500 cztery wieki dominacji

zachodnioeuropejskiej. Morskie mocarstwa Zachodu kontrolują szlaki handlowe.

Uczestnikami sm stają się państwa świeckie. Europejska ekspansja, handel, kolonialna

rywalizacja. Sm swoim zasięgiem wykraczają poza Europę. Wykształca się dyplomacja.

Podstawą prowadzenia sm jest regulamin wiedeński(1815). Powstają pierwsze organizacje

międzynarodowe 9komicja do spraw Żeglugi na Renie). Powstaje prawo międzynarodowe

(pierwsza połowa XVIII wieku - Grocjusz). Pod koniec XIX wieku na arenę wkraczają

nowe centra- USA i Japonia. Okres zachodnioeuropejskiej dominacji – tzw. „Kolumbowa era”. Po 1500 r. cztery wieki dominacji europejskiej. Morskie mocarstwa Zachodu kontrolować oceaniczne szlaki handlowe. Religia zaczyna coraz mniej znaczyć. XVII w. uczestnikami stosunków międzynarodowych są państwa świeckie. Europejska ekspansja, handel, kolonialna rywalizacja, rozwój nauki i technologii. Zasada zdobywania bogactw przez wojnę i podbój. Wojna wymyka się spod racjonalnej kontroli. Zdolność prowadzenia wojny w XVII zależy od zysków czerpanych poza Europą. Naród może osiągnąć bogactwo rujnując rywali – handel rodzi bogactwo, które można przeznaczyć na flotę i armię i zwiększyć siłę państwa. Wojny – Francja Rosja, Prusy, Austria Rosja. W nowożytnym systemie międzynarodowym 5 razy zmienia się równowaga. XVI - najbogatsza jest Portugalia, obecna na 4 kontynentach. Konsolidacja Francji za Ludwika XIV. Rozwój Anglii za czasów Cromwella. Walki o przywództwo między Anglią i Francją (1688-1713). Wychodzi zwycięsko Anglia – panowanie na morzach, utrzymanie równowagi sil w Europie, polityka kolonialna i merkantyliczny handel. Mocarstwa to też Szwecja, w XVIII w. wkracza w roli mocarstwa na scenę polityczną Rosja (reformy wewnętrzne i zagraniczne Piotra I) Anglia odzyskuje mocną pozycje po Rewolucji Francuskiej i wojnach napoleońskich. Kongres wiedeński 1815. Po nim Święte Przymierze. Rozwijają się organizacje międzynarodowe. Nie wystarczą już porozumienia dwustronne. XVIII-XIX rozwój dyplomacji, zwłaszcza tajnej (stąd po I wojnie jawność informacji). Koniec XIX w. nowe centra siły tez gospodarczej USA, Japonia. Na kontynencie europejskim gwałtowny rozwój Niemiec zakłócił tradycyjną równowagę sił.

Współczesny- wykształcił się w czasie II wojny światowej. Zwiększyła się ilość państw,

uczestników Sm, na skutek dekolonizacji. Zróżnicowanie uczestników: państwa, organizacje międzynarodowe, narody, przedsiębiorstwa transgraniczne itp. Pojawiły się problemy globalne, broń masowego rażenia, zmienił się sposób pojmowania bezpieczeństwa (bezpieczeństwo zbiorowe). duża ilość uczestników, duża liczba państw (1918 r. 38 państw, 39 r. – 69 i 75 dominiów, dziś 190 państw), proces dekolonizacji, zróżnicowanie uczestników (państwa, organizacje, narody, przedsiębiorstwa transnarodowe, ruchy o znaczeniu światowym, np. narodowo-wyzwoleńcze, rywalizacja ekonomiczna, kulturowa, centra cywilizacyjne, wojny przekształciły się w konflikty zbrojne (zakaz używania siły w stosunkach międzynarodowych), problemy globalne, broń masowego rażenia, spadek znaczenia siły militarnej na rzecz siły ekonomicznej, globalizacja – wytwór postępu technicznego, zmiana pojmowania bezpieczeństwa (dobrobyt ważniejszy niż suwerenność i potencjał militarny).

Typy według Kukułki

Feudalizm (początek stosunków międzynarodowych w średniowieczu)

Kapitalizm

Socjalizm

3. Definicje stosunków międzynarodowych

• Stosunki społeczne, które swoim zasięgiem przekraczają granice jednego państwa. Tylko ludzie prowadzą stosunki międzynarodowe (socjologia).

• Stosunki między podmiotami prawa międzynarodowego (prawo).

• Całokształt stosunków między ich uczestnikami. Uczestnik, to ktoś kto świadomie wywiera wpływ.

• Proces wzajemnych oddziaływań uczestników, które mogą mieć postać współpracy i integracji międzynarodowej, ale także rywalizacji, sporów i konfliktów z użyciem siły.

• Transgraniczne interakcje podmiotów polityki w środowisku poliarchicznym (Kukułka).

• Całokształt stosunków i więzi politycznych, ekonomicznych i kulturalnych (stosunki we wszystkich płaszczyznach) pomiędzy państwami, ugrupowaniami państw, narodami, organizacjami międzynarodowymi oraz siłami i ruchami działającymi na arenie międzynarodowej.

Stosunki międzynarodowe mają dwa znaczenia:

- rzeczywiste stosunki między ich uczestnikami

- nauka o stosunkach międzynarodowych

Wśród wielu definicje, traktujących sm jako rzeczywiste stosunki miedzy ich uczestnikami

moŜna wyróŜnić 3 nurty:

a) - wg definicji podmiotowych działania uczestników sm przekraczają granicę państwowe i

jako uczestników tych stosunków wymienia się m.in. państwa, narody, organizacje

międzynarodowe.

b) - definicje podmiotowo-przedmiotowe- są mniej konkretne i zakładają, Ŝe sm to stosunki

społeczne, definicje te nie określają ani podmiotu ani przedmiotu relacji.

c) - wg definicje przedmiotowych sm to proces oddziaływań wykraczających poza obszar

państw bez względu na to przez kogo podejmowanych, kaŜdy podmiot polityki mogący

działać za granicą staje się uczestnikiem tych stosunków.

Najczęściej za prawidłowe uznaje się podejście podmiotowo-przedmiotowe , ostatecznie

moŜna powiedzieć, Ŝe sm to: transgraniczne interakcje podmiotów polityki w środowisku

poliarchicznym.

Oznacza to, Ŝe:

- przedmiotem tych stosunków są działania wykraczające poza obszar jednego państwa

- podmiotami mogą być zarówno suwerenne państwa jak i uczestniczy niesuwerenni

- środowisko polityczne, w którym dochodzi do interakcji jest silnie zdecentralizowane w przeciwieństwie do środowiska politycznego występującego wewnątrz poszczególnych państw.

4. Cechy szczególne środowiska międzynarodowego

Poliarchizm - czyli rządy wielu podmiotów. Nie jest to układ scentralizowany, wielość podmiotów równorzędnych (niezależnych względem siebie). Może występować otwarty układ sterowania (brak sprzężenia zwrotnego między władzą a społeczeństwem-państwo autorytarne), zamknięty (np.: demokratyczne). Decyzje wewnętrzne są funkcją podsystemu sterującego systemem hierarchicznym. Decyzje narodowe są produktem jednego suwerennego ośrodka podejmowania decyzji politycznych. „Rządy wielu” suwerennych elementów , co wyklucza istnienie nadrzędnej władzy państwowej , brak formalnego centrum dowodzenia. Poliarchizm, jak twierdzi wielu autorów, jest rozumiany jako „rządy wielu podmiotów", co nie oznacza „anarchizmu”, czyli bezrządu panującego w środowisku międzynarodowym. Porównując wewnątrzpaństwowy system polityczny i system międzynarodowy doszliśmy do wniosku, że różnice są funkcją poliarchizmu międzynarodowego i mają charakter strukturalny, funkcjonalny, podmiotowy i przedmiotowy.

Pluralizm - (różnorodność) wynika z różnic kulturowych, cywilizacyjnych i ideologicznych. Różnice te są podstawą narodowej tożsamości suwerennych państw. Zróżnicowanie kulturowe, cywilizacyjne. Pluralizm stosunków międzynarodowych jest ich oczywistą cechą, wynikającą z różnic kulturowych, cywilizacyjnych i ideologicznych występujących we współczesnym świecie. Ponieważ reprezentantami różnych systemów aksjologicznych są suwerenne państwa, to nie można spowodować zatarcia tych różnic, często bowiem stanowią one podstawę ich narodowej tożsamości, a władza ponadpaństwowa przecież nie istnieje.

Złożoność - wynika to z istnienia znacznej liczby uczestników o zróżnicowanym statusie ilości zachodzących między nimi interakcji. Różni uczestnicy. Duża liczba uczestników o zróżnicowanym statusie, duża liczba zachodzących między nimi interakcji, funkcjonowanie wielu zmiennych kształtujących te stosunki. Stosunki międzynarodowe są niezwykle złożone. Spowodowane to jest istnieniem znacznej liczby uczestników o bardzo zróżnicowanym statusie, ogromnej ilości zachodzących między nimi interakcji, a także funkcjonowaniem bardzo wielu zmiennych kształtujących te stosunki. Zdaniem J. Kukułki rzeczywistość międzynarodowa szybciej się komplikuje niż dojrzewa, co powoduje narastanie jej heterogeniczności.

Żywiołowość - ze względu na swą złożoność, stos. ,międzynarodowe są nietrwałe, przypadkowe, nieformalne, co utrudnia przewidywanie ich ewolucji. Dostosowanie do zachodzących zmian. Powszechnie dostrzegalna z uwagi na złożoność stosunków – są one nietrwałe , przypadkowe i nieformalne. Żywiołowość stosunków międzynarodowych jest powszechnie dostrzegana. Ze względu na swoją złożoność stosunki te są nietrwałe, przypadkowe i nieformalne, co bardzo utrudnia przewidywanie ich ewolucji.

5. Formy stosunków międzynarodowych

Dyplomatyczne misje specjalne- najstarsza forma sm, są to doraźne, krótkotrwałe misje

reprezentujące państwo wysyłające w jego stosunkach z państwem przyjmującym. Współczesną funkcją misji specjalnych jest prowadzenie rokowań dyplomatycznych w sprawach dla państwa najważniejszych oraz w kwestiach wymagających bardzo konkretnej wiedzy specjalistycznej, której nie posiadają członkowie ambasady. Dyplomatyczne misje specjalne będące pierwotną i najstarszą formą stosunków międzynarodowych. Chodzi tu o doraźne i krótkotrwałe misje reprezentujące państwo wysyłające w jego stosunkach z państwem przyjmującym. Najstarszy znany przypadek takiej misji miał miejsce w 3100 roku p.n.e.

Współczesną funkcją misji specjalnych jest przede wszystkim prowadzenie rokowań dyplomatycznych w sprawach dla państwa najważniejszych (misje prezydentów czy premierów) oraz w kwestiach wymagających bardzo konkretnej wiedzy specjalistycznej, której nie mają członkowie ambasady.

Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne- poselstwa, ambasady, które zaczęły powstawać

W drugiej połowie XV w, w związku z rozwojem handlu międzynarodowego oraz koniecznością zapewnienia mu stałej politycznej ochrony. Funkcje:

- stała reprezentacja państwa wysyłającego w państwie przyjmującym

- systematyczna obserwacja wydarzeń w tym państwie

- prowadzenie w nim rutynowych rokowań.

Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne, to znaczy poselstwa i ambasady, które ukształtowały się w drugiej połowie XV wieku, w związku z rozwojem handlu międzynarodowego i potrzebą zapewnienia mu stałej ochrony politycznej. Od XV do XIX wieku te dwie formy współistniały ze sobą. Powodowało to liczne konflikty między „ambasadorami nadzwyczajnymi" w misjach specjalnych oraz „ambasadorami zwyczajnymi", czyli stałymi. Funkcje stałych przedstawicielstw dyplomatycznych obejmują ogólną i stałą reprezentację państwa wysyłającego w państwie przyjmującym, systematyczną obserwację wydarzeń w tym państwie oraz prowadzenie z nim rutynowych

rokowań. W związku z funkcjonowaniem innych form dyplomatycznych zawężeniu ulega funkcja rokowań, ale równocześnie kompetencje ambasad uległy rozszerzeniu, ponieważ bardzo często zajmują się one koordynowaniem wszelkich poczynań państwa wysyłającego w państwie przyjmującym.

Konferencje międzynarodowe- wykorzystywane są w stosunkach wielostronnych. Funkcją jest stworzenie warunków do tego, aby mogły się toczyć wielostronne rokowania międzynarodowe, szczególnie w takich sprawach, które wcześniej podejmowane tylko były w stosunkach dwustronnych. Konferencje międzynarodowe różniące się od poprzednio wymienionych form tym, że są wykorzystywane w stosunkach wielostronnych. W związku z narastającą koniecznością regulowania pewnych problemów na płaszczyźnie multilateralnej (wielostronnej), po 1815 roku nastąpił szybki rozwój tej formy. Funkcją konferencji międzynarodowych jest przede wszystkim stwarzanie płaszczyzny, na której mogą się toczyć wielostronne rokowania międzynarodowe, szczególnie w takich sprawach, które wcześniej były podejmowane tylko w stosunkach bilateralnych, a wymagają rozstrzygnięć wielostronnych.

Organizacje międzynarodowe- które zaczęto powoływać do życia kiedy okazało się, że

istnienie tylko współpracy wielostronnej jest niewystarczające a wiele ważnych problemów można rozwiązać dopiero po uruchomieniu instytucji trwale rozpatrujących i regulujących stosunki międzypaństwowe. Funkcją jest umożliwienie prowadzenia stałych i wielostronnych konsultacji politycznych. Organizacje międzynarodowe swój obecny kształt przybrały dopiero w XIX wieku, a rozwój tej formy nastąpił w obecnym stuleciu. Powoływano je do życia, gdy okazało się, że istnienie tylko doraźnej współpracy wielostronnej jest niewystarczające, a wiele ważnych problemów można rozwiązać dopiero po uruchomieniu instytucji trwale rozpatrujących i regulujących stosunki międzypaństwowe. Organizacje międzynarodowe zapewniają możliwość prowadzenia stałych i wielostronnych konsultacji politycznych, na ogół bez możliwości podejmowania wiążących decyzji. Należy tu zauważyć rosnące znaczenie organizacji międzynarodowych częściowo wyposażonych w kompetencje ponadpaństwowe (Unia Europejska).

Wszystkie formy stosunków międzynarodowych są nadal żywe i często wykorzystywane, a pojawianie się nowych form wynikało z potrzeb rozwijającej się społeczności państw i dlatego nie powodowało zaniku form istniejących wcześniej. Jednak w przypadku uruchamiania nowej formy stosunków międzynarodowych wszystkie inne zmieniały nieco swoje znaczenie i rolę polityczną. Obecnie w państwie przyjmującym może funkcjonować kilka misji, wysłanych na przykład z Polski. Oprócz ambasady działać może ambasada akredytowana przy organizacji międzynarodowej, nawet kilka misji specjalnych, a na dodatek misje akredytowane przy pracujących tam konferencjach międzynarodowych.

Ewolucję form stosunków międzynarodowych można scharakteryzować przez określenie jej dwóch

tendencji:

a) formy doraźne przekształcały się w formy istniejące stale. Misje specjalne stawały się poselstwami lub ambasadami, a konferencje międzynarodowe funkcjonowały coraz dłużej, by wreszcie przekształcić się w organizacje międzynarodowe;

b) formy dwustronne przekształcały się w formy wielostronne. Multilatearnym odpowiednikiem misji

specjalnych stały się konferencje, czyli zjazdy misji specjalnych z wielu państw, a odpowiednikiem

ambasad organizacje międzynarodowe, przy których akredytowane są specjalne ambasady państw do spraw stosunków wielostronnych.

6. Powstanie, rozwój, funkcje nauki o stosunkach międzynarodowych.

Za prekursorów współczesnej nauki o stosunkach międzynarodowych uważa się wielu myślicieli, którzy część swoich prac poświęcili zagadnieniom relacji między narodami, w szczególności kwestiom wojny i pokoju. Do tej grupy zaliczani są m.in. Platon, Arystoteles, Pierre Dubois, Ibn Chaldun, Niccolo Machiavelli, Paweł Włodkowic, Erazm z Rotterdamu czy Hugo Grocjusz. Przez wiele wieków wiedza właściwa dzisiaj dla nauki o stosunkach międzynarodowych była przekazywana w ramach kształcenia służby dyplomatycznej. W tym właśnie celu w 1754 powołana została Akademia Orientalna w Wiedniu, uważana za prekursorkę dydaktyki w tej dziedzinie.

Stosunki międzynarodowe jako nauka ukształtowały się w pierwszej połowie XX w. Często jako datę symboliczną podaje się rok 1919, kiedy to w College of Wales w Aberystwyth powstała pierwsza uniwersytecka katedra stosunków międzynarodowych. Pojawienie się nauko o stosunkach międzynarodowych jako dyscypliny akademickiej nieprzypadkowo związane jest z zakończeniem I wojny światowej. Wojna ta wywarła olbrzymi wpływ na świadomość swego pokolenia. Wpływ ten można sprowadzić do dwóch konkluzji. Po pierwsze uznano, że wojna przestała być narzędziem umożliwiającym państwu realizację jego celów. Ze względu na rozwój techniki i stagnację sztuki wojennej, możliwość tworzenia sojuszy oraz polityczne zmniejszenie się świata, poszerzanie terytorium, zdobywanie rynków zbytu czy źródeł surowców nie musi być osiągane środkami militarnymi. Po drugie, I wojnę światową postrzegano jako efekt procesu, który wymknął się spod kontroli, jako wydarzenie w istocie niechciane, a na pewno niechciane w wymiarze, w jakim się dokonał.

Nauka o stosunkach międzynarodowych narodziła się w dwóch krajach, w krajach zwycięzcach tej wojny: w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. W latach 30. Zaczęła rozwijać się prawdziwie naukowa refleksja nad stosunkami międzynarodowymi. Zaczęto budować zręby pierwszego naukowego paradygmatu badawczego – realizmu. Po II wojnie światowej nastąpił gwałtowny instytucjonalny rozwój nauki o stosunkach międzynarodowych, skoncentrowany w Stanach Zjednoczonych. W tym kraju nastąpił olbrzymi wzrost nakładów na naukę oraz pojawiła się społeczna świadomość konieczności takich nakładów. Pojawiła się też konieczność uzasadnienia zaangażowania USA w świecie. Nauka o stosunkach międzynarodowych zyskała dostęp do bogatych zasobów instytucjonalnych i finansowych, które umożliwiły jej rozkwit. Do dziś nauka o stosunkach międzynarodowych rozwija się najbardziej prężnie w USA i W. Brytanii.

Kategorie nauki o sm:

- dla idealistów ład międzynarodowy, moralność, prawo, demokracja

- dla realistów państwo, jego siła, interesy narodowe, równowaga sił

- dla behawiorystów łączenie wartości behawioralnych (ilościowych) z jakościowymi.

Fazy nauki o sm:

- elektyzmu teoriopolitycznego- badana rzeczywistość jest rejestrowana

- heterogenizmu- zalążki ogólnej teorii

- autogenizmu teoriopolitycznego – powstaje własna, ogólna, jednolita i dojrzała teoria

Funkcje nauki o sm:

Funkcja deskryptywna – nauka o stosunkach międzynarodowych pozwala opisywać stosunki międzynarodowe. Dzięki niej możliwe jest formułowanie i wymienianie poglądów na temat rzeczywistości międzynarodowej. Posługuje się określonym aparatem pojęciowym, definiowalnymi i definiowanymi kategoriami.

Funkcja deskryptywna jest wstępem i niezbędnym etapem działalności naukowej, nie ma jednak charakteru teoretycznego. W jej ramach udzielana jest odpowiedź na pytanie: jak było? lub jak jest? Dokonanie opisu rzeczywistości międzynarodowej jest czynnością, bez której nie można budować teorii, ale z opisu tego, że dwa państwa wysłały do siebie noty dyplomatyczne o określonej treści naprawdę nic nie wynika. Równocześnie nawet samo istnienie faktu międzynarodowego czasem bywa wątpliwe, a więc w ramach tej funkcji formułowane są wtedy hipotezy deskryptywne.

Funkcja eksplanacyjna – nauka o stosunkach międzynarodowych formułuje prawa. Dzięki tym prawom internacjologia umożliwia wyjaśnienie badanej rzeczywistości, umożliwia odpowiedź na pytanie: dlaczego? Przykłady praw:

• Upolitycznienie procesów integracyjnych wzrasta wraz z pogłębieniem poziomu integracji.

• Asymetryczna współzależność jest źródłem siły w stosunkach międzynarodowych.

• Wysokie prawdopodobieństwo wojny skłania państwa do realizacji strategii przyłączania przy tworzeniu sojuszy.

• Sojusz złożony z państw o podobnych rangach jest bardziej agresywny od sojuszu tworzonego przez państwa o zróżnicowanych rangach.

Funkcja eksplanacyjna ma wyjaśnić, dlaczego zaistniały opisane fakty, zjawiska i procesy międzynarodowe. Wymaga to określenia czynników, których skutkiem jest badana rzeczywistość. Pełna przyczynowo-skutkowa analiza stosunków międzynarodowych zwykle nie jest możliwa, a wyjaśnianie może opierać się jedynie na zawodnym rozumowaniu redukcyjnym, gdy znając skutki (rzeczywistość), szukamy ich przyczyny w celu sformułowania hipotezy eksplanacyjnej. Ta funkcja nauki o stosunkach międzynarodowych wydaje się najważniejsza.

Funkcja prognostyczna – istotą tej funkcji jest przewidywanie stanów rzeczywistości międzynarodowej. Pełnienie tej funkcji możliwe jest dzięki istnieniu praw. Internacjologia umożliwia przewidywanie rzeczywistości międzynarodowej jedynie w krótkim okresie oraz ze stosunkowo niskim stopniem prawdopodobieństwa.

Funkcja predyktywna lub prognostyczna wymaga udzielenia odpowiedzi na pytanie: jak będzie się rozwijała badana rzeczywistość? Rezultatem badawczym staje się hipoteza prognostyczna, formułowana na podstawie znajomości interesów działających uczestników stosunków międzynarodowych oraz przyjętych przez nich systemów wartości.

Dodatkowe funkcje

Funkcja postulatywna (aksjologiczna, popularyzatorska) – służy do odpowiedzi na pytanie: Jak powinno być? Nie jest to w swej istocie funkcja naukowa. Funkcja aksjologiczna lub popularyzatorska określać ma wartości, do których realizacji powinno dążyć państwo i które powinny być upowszechniane w społeczeństwie. Rezultatem badawczym stają się również rekomendacje skierowane do środowisk pozanaukowych. Nauka o stosunkach międzynarodowych pełni więc

trzy funkcje wewnątrznaukowe i dwie kształtujące rzeczywistość społeczną. Funkcje internacjologii są ze sobą sprzężone. Najważniejsza jest funkcja eksplanacyjna, wyjaśniając bowiem rzeczywistość, można przewidywać jej ewolucję i zalecać sposoby działania.

Funkcja instrumentalno-techniczna (instrumentalna) – odpowiada na pytanie: Co robić, by było tak, a nie inaczej? Funkcja ta zawiera się w funkcji eksplanacyjnej. Funkcja wykorzystuje zdobycze nauki do osiągania celów. Funkcja instrumentalna, zwana też ekspertyzowo-doradczą, ma dostarczać politykom odpowiedzi na pytanie: jak należy działać, skoro wiemy, jak jest i jak będzie? Inny problem stanowi jednak kwestia taktyki działania, które ma doprowadzić do osiągnięcia pożądanych i zamierzonych skutków. Rezultatem badawczym realizacji tej funkcji stają się rekomendacje, skierowane na zewnątrz, czyli do środowisk pozanaukowych.

Funkcja podmiotowa – odpowiada na pytanie, co zmienia się w świadomości jednostek i grup pod wpływem wiedzy o rzeczywistości międzynarodowej i służąca przekształceniu tej świadomości. W istocie funkcję tą pełni socjologia bądź psychologia społeczna.

7. Metody badawcze stosunków międzynarodowych

Metoda behawioralna – polega na systematycznej analizie wszystkich istotnych danych empirycznych w celu odkrycia związków przyczynowo – skutkowych między nimi. Charakterystyczne dla tej metody jest skupienie się na danych bezpośrednio obserwowalnych oraz dążenie do budowy twierdzeń wyjaśniających. Wady tej metody to pomijanie czynników nieracjonalnych w badaniach (np. emocji), pomijanie wyjątków od badanych zjawisk i procesów, niezdolność do ujmowania ogólnego obrazu badanych zjawisk w ich szerokim kontekście.

Metoda instytucjonalna – jedna z pierwszych i najbardziej popularnych metod stosowanych w analizie politologicznej. Istotą tej metody jest opis instytucji, systemów prawnych i struktur decyzyjnych. W bardziej nowoczesnej odmianie instytucjonalizm jest wykorzystywany również w badaniu zjawisk o charakterze nieformalnym (np. tzw. cichych reżimów międzynarodowych).

Teoria racjonalnego wyboru – zakorzeniona w metodzie behawioralnej, to metoda często stosowana do analizy zachowań i sposobów podejmowania decyzji aktorów międzynarodowych. W jej ramach istnieją różne dziedziny, takie jak teoria gier, teoria wyboru społecznego czy teoria wyboru publicznego.

Raport empiryczny (metateoretyczny) – metoda polegająca na opisie wybranego zjawiska (lub teorii) oraz ocenie – interpretacji jego poszczególnych elementów. Jest jedną z najbardziej popularnych metod, jednak stosowana z różnym rygoryzmem. Raport przyjmuje niekiedy postać zwykłego opisu, pozbawionego części interpretacyjnej oraz prowadzonego w stosunkowo chaotyczny sposób.

Metoda porównawcza – polegająca na analizie według przyjętych kryteriów (właściwości) dwóch lub więcej obiektów należących do tej samej klasy zjawisk w celu zidentyfikowania cech wspólnych lub prawidłowości rządzących tymi zjawiskami. Metoda ta jest bardzo efektywna w badaniu stosunków międzynarodowych (analizy przyczyn wojen, ewolucji organizacji międzynarodowych, tworzenia sojuszy), jej wadą są jednak wysokie koszty badań w postaci poświęconego czasu, liczby zaangażowanych naukowców i zasobów.

Studium przypadku – polega na analizie jednego, wybranego przypadku: zjawiska, bytu, procesu. W zależności od swojej odmiany (jest ich pięć) studium przypadku służyć może rozmaitym celom: falsyfikacji bądź wstępnej weryfikacji teorii, opisowi poprzez prawa, próbie prawdopodobieństwa teorii czy wstępnej identyfikacji problemu.

Modelowanie – metoda, której istotą jest prezentacja w określonej formie (wzoru, grafu, schematu, wykresu) zebranych uprzednio danych w celu zbudowania uogólnień bądź dostrzeżenia procesów. Modelowanie nie jest metodą autonomiczną, musi opierać się na zgromadzonych wcześniej danych.

Symulacja – metoda polegająca na próbie przewidywania zjawisk i procesów na podstawie przyjętych danych oraz założeniu określonego poziomu wiedzy i racjonalności aktorów podejmujących decyzje w danej sytuacji. Symulacje mogą być prowadzone przy wykorzystaniu metod komputerowych. Ich zaletą jest możliwość prześledzenia wielu wariantów sytuacji w czasie i przestrzeni stosunkowo tanio i szybko.

Ranking – polega na ustaleniu kolejności badanych obiektów według wybranego kryterium bądź kryteriów. Bywa metodą często nadużywaną ze względu na swoją jednoznaczność, łatwość w odbiorze i widowiskowość.

8. Teorie stosunków międzynarodowych

1) Teoria stosunków międzynarodowych to część nauki o stosunkach międzynarodowych. Jest to subdyscyplina, która realizuje dwie kluczowe funkcje:

• Syntetyzowanie wyników badań prowadzonych w ramach innych subdyscyplin oraz tworzenie ogólnej, uniwersalnej wiedzy dotyczącej stosunków międzynarodowych.

• Wypracowywanie i dostarczanie przedstawicielom innych subdyscyplin narzędzi badawczych umożliwiających prowadzenie poprawnych metodologicznie badań.

2) Teoria stosunków międzynarodowych to zbiór założeń, kategorii i praw służących opisywaniu, wyjaśnianiu i przewidywaniu określonego rodzaju zjawisk w stosunkach międzynarodowych.

3) Teoria stosunków międzynarodowych to zbiór założeń wspólnych dla więcej niż jednej teorii stosunków międzynarodowych w wąskim sensie. Teorię w tym znaczeniu określa się terminami: paradygmat, teoria całościowa, teoria w szerokim sensie, nurt badawczy. W tym sensie teoria jest pewną rama, przewodnikiem, modelem prowadzenia badań stosunków międzynarodowych.

Realizm

Nowoczesny realizm rozwinął się po II wojnie światowej. Jego źródeł i tradycji można szukać już w pracach m.in. Tukidydesa, Hobbesa i Machiavellego. Głównymi teoretykami powojennego realizmu są: Edward Carr, Hans Morgenthau, Reinhold Niebuhr i Kenneth Waltz. W obrębie realizmu wyróżnia się rozmaite nurty, takie jak: klasyczny realizm, realizm strukturalny lub neorealizm, realizm liberalny (szkoła angielska).

Głównymi założeniami klasycznego realizmu są: prymat państwa jako podmiotu w stosunkach międzynarodowych; ograniczona lub żadna rola moralności

w stosunkach między państwami; analiza oparta na pomiarze siły poszczególnych państw. Istotnym elementem teorii realistycznej jest też przekonanie o interesie narodowym jako nadrzędnym celu do jakiego dążą elity polityczne suwerennych państw. Według zwolenników tej teorii prowadzi to nieuchronnie do antagonizmu w celach różnych państw narodowych, co uniemożliwia realizowanie tych interesów za pośrednictwem uniwersalnych globalnych organizacji. W związku z tym, że dostęp do dóbr, o które rywalizują państwa jest ograniczony dochodzi do konfliktów między nimi, a jedyną drogą by ich uniknąć ma być dążenie do stanu równowagi sił. Zgodnie z założeniami tej koncepcji tylko w takich warunkach państwa zaniechają wzajemnego konfliktu w obawie przed odwetem i jego konsekwencjami.

Morgenthau przedstawił 6 słynnych zasad, które stały się fundamentami szkoły realistów:

1. polityka rządzi się obiektywnymi prawami, które mają korzenie w naturze ludzkiej,

2. motywy i ideologiczne wybory nie są kryteriami oceny działań w polityce, polityka jest autonomiczną dziedziną nauki, gdzie liczą się skutki działania,

3. interesy polityczne zmieniają się od kontekstu politycznego i kulturowego, dlatego powinny byś stale kontrolowane,

4. napięcie między zasadami moralnymi, a wymogami sukcesu akcji politycznej, zasady moralne powinny być odczytywane w konkretnych okolicznościach miejsca i czasu, a nie stosowane bezpośrednio, przywódca polityczny powinien kierować się tylko interesem swego państwa,

5. państwa przedstawiają swoje aspiracje cele i działania w taki sposób, aby wykazać ich zgodność z uniwersalnymi zasadami moralnymi,

6. realizm polityczny różni się od innych szkół stosunków międzynarodowych.

Dominacja realizmu w badaniu stosunków międzynarodowych osłabła nieco na skutek krytyki związanej m.in. z przemianami początku lat dziewięćdziesiątych. Zdaniem krytyków realizmu realizm nie dostarcza wyczerpującego wyjaśnienia tego i innych fenomenów z powodu braku narzędzi analizy np. międzynarodowej współpracy.

Liberalizm

Liberalizm wywodzi się z okresu oświecenia. Skupiał on zwolenników tej epoki

i związanych z nią nurtów filozoficznych. Liberalizm to pogląd skupiający się na relacjach państwo - społeczeństwo. Istotne znaczenie zajmuje w nim polityka wewnętrzna, indywidualne prawa jednostek oraz zapewnienie własności prywatnej. Ogranicza użycie siły dla własnego interesu, opowiadając się za stosowaniem standardów etycznych i prawa międzynarodowego publicznego w polityce zagranicznej. Liberalizm zwraca uwagę na sposoby harmonizacji interesów między państwami. Uważa, że celem państwa jest zagwarantowanie praw jednostki jako członka społeczeństwa. Liberalizm uznaje istnienie międzynarodowej anarchii, czyli braku instytucji regulujących stosunki między państwami. Zdaniem liberałów rozwój świata ma charakter liniowy

i stopniowy oraz następuje na skutek kulminacji międzynarodowej współpracy. Liberalizm jest postępowy, kładzie nacisk na wzmocnienie edukacji, rozwój społeczeństwa obywatelskiego i gospodarczego oraz reformy instytucjonalne.

Tradycje liberalizmu:

• Liberalizm kompleksowy

• Liberalizm instytucjonalny

• Liberalizm ekonomiczny

• Idealizm

Głównymi przedstawicielami liberalizmu w teorii stosunków międzynarodowych są Immanuel Kant, John Locke, Adam Smith, Woodrow Wilson.

Liberalizm kompleksowy łączy założenia liberalizmu instytucjonalnego, ekonomicznego i idealistycznego. Przedstawicielem był Immanuel Kant, który akceptował twierdzenie Hobbesa, że stanem natury jest stan walki, widział jednak możliwości przezwyciężenia go poprzez zmianę świadomości społecznej, zmianę ustroju państw oraz oparcie stosunków międzynarodowych na pewnych zasadach.

Liberalizm instytucjonalny: przypisuje moc sprawczą jednostce ludzkiej. John Locke uważa, ze rola państwa i rządu sprowadza się do obrony życia, wolności

i majątku obywateli, praw jednostek zagwarantowanych przez prawo boskie i ludzkie. Twierdzi, że każda jednostka ludzka była w stanie natury wolna jednak ludzie dobrowolnie go opuścili i utworzyli społeczeństwo. Państwa także w stanie natury są wolne i racjonalne, a stanem tym jest pokój. Legalna jest tylko wojna sprawiedliwa, prowadzona przeciwko tym, którzy dopuścili się aktu agresji. Locke zgadza się

z realistami, ze stosunki międzynarodowe są anarchiczne, gdyż nie są regulowane przez rząd światowy.

Liberalizm ekonomiczny: badał czynniki przyspieszające bądź opóźniające rozwój narodów. Adam Smith uważa, ze bogaceniu się narodów sprzyja całkowita wolność gospodarcza. Demokracje nie są same w sobie pokojowe, pokój zapewniają czynniki, wynikające z wolnego handlu. Smith wierzył w wolny rynek, przeciwstawiał się polityce merkantylistycznej mocarstw europejskich w zakresie ceł i taryf, ponieważ wznoszenie barier handlowych pozbawia państwa możliwości rozwoju. Ostatecznym celem państw jest dobrobyt i pomyślność społeczeństwa. System gospodarczy powinien uznawać prawa własności, a decyzje ekonomiczne powinny być wynikiem oddziaływania popytu i podaży i być wolne od kontroli biurokratycznej. Państwo ma trzy powinności: ochrona społeczeństwa, obrona jednostek i utrzymywanie instytucji dobra wspólnego.

Idealizm: pierwsza wojna pokazała, ze rozwój handlu, kontaktów przez granice

i współzależności są niewystarczające dla zapewnienia pokoju. Woodrow Wilson wierzył w moralną misję Stanów Zjednoczonych zbudowania doskonalszego świata. Jego zdaniem stosunki międzynarodowe będą bardziej pokojowe jeżeli upodobnią się do stosunków wewnątrzpaństwowych. W 14 punktach przedstawił odwołującą się do Kanta wizję świata z następującymi elementami: jawność traktatów pokojowych, wolność żeglugi, zniesienie barier gospodarczych, redukcja zbrojeń, rozwiązanie sporów kolonialnych oraz prawo narodów do samostanowienia. Konieczne jest utworzenie organizacji, która zagwarantuje nienaruszalność terytorialną i niezależność polityczną wszystkich państw.

9. Nauka o stosunkach międzynarodowych w krajach Zachodu

W 1900 na University of Wisconsin rozpoczęto wykłady z przedmiotu "polityka międzynarodowa" (termin ten do dzisiaj jest w wielu krajach synonimem określenia "stosunki międzynarodowe"). W 1919 Uniwersytet Walijski jako pierwsza na świecie uczelnia uruchomił katedrę polityki międzynarodowej. Wkrótce potem podobne jednostki powstały na Sorbonie, London School of Economics and Political Science i Oxford University. W 1920 powstał Królewski Instytut Spraw Międzynarodowych w Londynie - pierwszy duży think tank i zarazem towarzystwo naukowe specjalizujące się w tej dziedzinie. W 1924 rozpoczęto publikację pierwszego periodyku naukowego - International Affairs.

Francja- nauka o sm wyrosła z historii, prawa i politologii. Na Sorbonie kształcono

wyższych urzędników administracji pod opieką rządu.

1945- powstała polemologia, nauka o wojnie

Od 1962 nauka o sm staje się dyscypliną bardziej niezalena, jej instytucjonalizacja, powstają

instytuty specjalizujące się w sm.

Od 1965 jednostką samodzielną jest Ośrodek Polityki Zagranicznej

Od 1962 sm wykładano przy wydziałach humanistycznych

Od lat 70 studia o sm:

- 1972 Fundacja Studiów Obrony Narodowej przy resorcie obrony

- od 1992 Fundacja studiów Obrony Narodowej w Instytucie Wyższych Studiów Obrony

Narodowej

- w 1979 powstał sprywatyzowany Ośrodek Polityki Zagranicznej – Francuski Instytut sm

W latach 70 XX w sm przekształciły się w odrębną dziedzinę.

RFN- wykształciły się trzy nurty:

- badania wschodu- najstarszy nurt, koncepcje rozszerzenia wpływów na Wschód. Powstawać

zaczęły instytuty badawcze zajmujące się wszystkim na wschód od Niemiec

- nauki politologiczne- rozwinęły się w latach 60, głównie w Berlinie, Monachium,

Frankfurcie nad Menem, w ich ramach powstała nauka o sm

- badania nad pokojem i konfliktami po 1970 r

1966- Związkowy Instytut Naukowy Studiów Wschodnich i Międzynarodowych

1980-krąg studiowania sm grupujący badaczy w Niemczech

1986- Urząd Badań Pokojowych w Bonn

W NRD istniał Instytut sm w Lipsku.

Szwecja- państwo prowadzące politykę niezaangażowania i neutralności, miała inny punkt

widzenia. Badacze zajmowali się pewnymi wycinkami sm. Badania prowadzono głównie nad

pokojem i konfliktami. W Sztokholmie powstał Międzynarodowy Instytut Badań nad

Pokojem i Konfliktami, w Oslo Instytut Pokoju.

W. Brytania

• Powołanie w 1915r. w Londynie Rad Badań Stosunków Międzynarodowych

• Otwarcie w 1919r. na uniwersytecie w Aberystwyth w Walii katedry stosunków międzynarodowych

• 1920r. Royal Institute of International Affairs – instytut poszukiwał naukowych uzasadnień dla brytyjskiej polityki zagranicznej

• 1943r. Research Department – dostarczanie naukowych podstaw dla bieżących rozwiązań w polityce zagranicznej

• Pierwsza faza brytyjskich badaczy stosunków międzynarodowych z lat 20. I początku 30. zaliczana jest do tzw. idealistów lub progresistów

• Pod koniec okresu międzywojennego i aż do połowy lat 50. W brytyjskiej nauce o SM pojawił się nurt analiz, którego reprezentanci uznani zostali za „realistów”

• II poł. lat 50. Dyscyplina SM została na gruncie brytyjskim uznana za gałąź nauk politycznych

• 1958r. Brytyjski Komitet Teorii Polityki Międzynarodowej – dyskusje teoretyczne, uczeni z tego komitetu zaczęli posługiwać się terminem „teoria międzynarodowa”, aby nadać nauce o SM wiarygodności akademickiej

• Lata 60. – konferencja uniwersytecka, dyskusje na temat kwestii nauczania SM i potrzeby koordynacji badań w tym zakresie, w tym celu powstał brytyjski Komitet Koordynacyjny SM

• Problemem w sformułowaniu teorii dyscypliny był brak odpowiedniej metody pozwalającej objąć precyzyjnie całą rzeczywistość międzynarodową czy „społeczność międzynarodową”

Stany Zjednoczone

• Instytucjonalizację nauki o SM w tym kraju zapoczątkowało utworzenie w 1921r. w Nowym Jorku Rady Stosunków Zagranicznych

• Pod wpływem zmian w sytuacji międzynarodowej od lat 30. a zwłaszcza przybycia do USA wielu emigrantów z Niemiec faszystowskich, wśród badaczy amerykańskich zaczął dominować silny nurt „realistów”

• 3 cechy życia intelektualno-politycznego USA: wyraźne więzi świata nauki i władzy; sieć fundacji zbliżających ośrodki uniwersyteckie do Waszyngtonu; duża otwartość i elastyczność uniwersytetów amerykańskich, które miały już silne Wydziały nauk politycznych (po II wojnie światowej)

• Dwubiegunowy układ realnych stosunków międzynarodowych spowodował, że od połowy lat 50. Tezy „realistyczne” badaczy zagadnień bezpieczeństwa międzynarodowego, systemów międzynarodowych gry sił międzynarodowych czy teorii konfliktów były nagłaśniane w celach propagandowych na użyte bieżące polityki. W tej sytuacji z trudem torowały sobie drogę poważniejsze rozważania teoretyczne.

• Ciągle występujące rozbieżności między terytoriami a praktykami (ci pierwsi mają tendencję dociekania głębszych historycznie zjawisk i procesów międzynarodowych, a drudzy preferują z reguły zajmowanie się aktualnymi aspektami zdarzeń międzynarodowych)

• Powołanie Krajowej rady Bezpieczeństwa Centralnej Agencji Wywiadowczej – instytucje wojskowo-wywiadowcze wykorzystujące analityków posiadających wiedzę politologiczną i z zakresu SM

• Silne powiązanie nauki amerykańskiej z bieżącą polityką państwową

• Duże rozproszenie badań empirycznych w amerykańskiej nauce o SM sprzyjało żywiołowości rozważań metodologicznych i teoretycznych większej w porównaniu z zagadnieniami międzynarodowymi

• Od lat 80. Wyraźnym impulsem dla rozważań teoretycznych w amerykańskiej szkole SM stały się dostrzegane procesy globalizacji realnych zjawisk międzynarodowych

Francja

• Politologia akademicka we Francji została zinstytucjonalizowana najwcześniej spośród wszystkich krajów, ale nie pomogło to szybkiej autonomizacji nauki o SM

• Nauko o SM bardzo długo wyzwalała się spod dominacji nauki prawa i historii dyplomatycznej

• Rozwinięte po wojnie francusko-pruskiej zainteresowanie historią SM i ewentualnością tworzenia organizacji światowej, wyrażane przez m.in. Alfreda Rambaud, Alberta Sorela, zostało zintensyfikowane przez następstwa I wojny światowej. Miało też wpływ na szersze zajmowanie się SM

• W 1923r. utworzono Instytut Wyższych Studiów Międzynarodowych (Uniwersytet Paryski)

• 1934r. –Ośrodek Badań Historii Współczesnych SM

• W ciągu pierwszego ćwierćwiecza po II wojnie autonomizacja francuskiej nauk o SM wobec prawa, historii i politologii przebiegała z wyraźnym opóźnieniem w porównaniu z obiega szkołami anglosaskimi

• Pod bezpośrednim wpływem II wojny Gaston Bouthoul założył w 1945r. w Paryżu Francuski Instytut Polemologii – badania nad socjologią i historią wojen

• Okres zimnej wojny miał wpływ na rozpatrywanie w sposób uogólniający globalnych zagadnień pokoju i wojny

• Wyraźniejsza instytucjonalizacja dyscypliny SM we Francji zaznaczyła się w 1962r. kiedy używało się nauczanie akademickie SM i powstały nowe ośrodki badawcze

• W latach 60. Utworzono Fundację krajową Nauk Politycznych, Ośrodek Polityki Zagranicznej, Ośrodek Badań SM

• Od 1972r. przedmiot „stosunki międzynarodowe” stał się obowiązkowy na pierwszym cyklu studiów prawniczych, ekonomicznych, administracji gospodarczej i społecznej oraz na wydziałach humanistycznych

Niemcy

• Niemiecka szkoła Sm zaznaczyła swoją obecność w okresie Republiki Weimarskiej

• 1920r. – Niemiecka Wyższa Szkoła Polityki w Berlinie (program – przedmioty związane z polityką zagraniczną)

• 1923r. – Instytut Polityki Zagranicznej w Hamburgu

• Po upadku systemu faszystowskiego niemiecka nauka o Sm zaczęła wyłaniać się na tle rozwoju politologii w zachodnich strefach okupowanych. Rozwój ten dokonywał się pod silnym wpływem politologii anglosaskiej.

• 1962r. – Instytut Badawczy Niemieckiego Stowarzyszenia Polityki Zagranicznej w Bonn

• Od lat 60. Instytucjonalizacja nauki o SM dokonywała się w RFN zwłaszcza w formie przyrostu wykładów akademickich z problematyki przyrostu wykładów akademickich z problematyki międzynarodowej. Nauczanie akademickie było prowadzone przy wydziałach prawa oraz nauczanie w Krajowej Szkole Administracji i fundacji Krajowej Nauk Politycznych

• Od lat 70. Nauka RFN o SM zaczęła się wyzwalać od hegemonizmu nauki anglosaskiej i poszukiwała własnej tożsamości

• Instytucjonalnym ośrodkiem dyskusji nad różnymi badaniami stał się w 1980r. Krąg Studiowania SM

• Po zakończeniu zimnej wojny i zjednoczeniu Niemiec katedry Sm zaistniały w powiązaniu z naukami politycznymi we wszystkich uniwersytetach

10. Badania nad stosunkami międzynarodowymi w Polsce

Pod zaborami we Lwowie i w Krakowie uczono politologii, w jej ramach prowadzono

badania nad sm. Po 1918 dalsze badania głównie w ośrodku wileńskim, tu też od 1930 istniał

Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej. We Lwowie istniało Studium

Dyplomatyczne przy Wydziale Prawa, na którym kształcono przyszłych funkcjonariuszy

służby dyplomatyczno-konsularnej,. W Warszawie istniała Szkoła Nauk Politycznych. Po II

WŚ pierwszymi powstałymi instytutami były Instytut Zachodni w Poznaniu, Polski Instytut

Spraw Zagranicznych w Warszawie – działał przy MSZ i był jego naukowym zaplecze.

Problematyką niemiecką zajmowały się Instytut Śląski w Opolu, Śląski Instytut Naukowy w

Katowicach. W latach 70 powstał Instytut Bałtycki w Gdańsku, Międzyuczelniany Zakład w

Lublinie, w roku 1990 Ośrodek Studiów Wschodnich.

W Polsce przedmioty związane ze stosunkami międzynarodowymi zostały wprowadzone do programu nauczania na uniwersytetach w okresie międzywojennym. Za pierwszą specjalistyczną jednostkę dydaktyczną uważa się powstałe w 1930 Studium Dyplomatyczne przy Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.

W 1947 powstał Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, rządowy ośrodek badawczy mający służyć polskiej dyplomacji zapleczem eksperckim. Wkrótce potem zainaugurowano najważniejsze polskie czasopismo specjalistyczne, Sprawy międzynarodowe. W latach 1950-1961 istniała też Szkoła Wyższa Służby Zagranicznej, kształcąca kadry dla dyplomacji PRL. Od 1976 na Uniwersytecie Warszawskim działa powstały jako pierwszy w Polsce Instytut Stosunków Międzynarodowych, badania w tej dziedzinie rozwijały się także prężnie na innych uczelniach, m.in. Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytecie Mikołaja Kopernika czy Uniwersytecie Wrocławskim.

Od 1991 stosunki międzynarodowe są w Polsce samodzielnym kierunkiem studiów, który obecnie ma w swej ofercie bardzo wiele uczelni prywatnych i państwowych. Istnieje również wiele pozauczelnianych ośrodków badawczych, zarówno państwowych, jak i działających jako organizacje pozarządowe, m.in. wspomniany już Polski Instytut Spraw Międzynarodowych (PISM), a także Ośrodek Studiów Wschodnich, Instytut Zachodni, Centrum Stosunków Międzynarodowych, Instytut Geopolityki czy Instytut Studiów Strategicznych. Szczególną rolę odgrywa działająca obecnie jako część PISM Akademia Dyplomatyczna, w której nauka stanowi pierwszą część szkolenia przyszłych urzędników służby zagranicznej (wyspecjalizowanej części służby cywilnej, podległej Ministerstwu Spraw Zagranicznych).

11. Uczestnicy stosunków międzynarodowych – pojęcie, atrybuty uczestnika, podział uczestników, kwestia podmiotowości prawnomiędzynarodowej i politycznomiędzynarodowej

Podmiotowość politycznomiędzynarodowa – zdolność do świadomego działania międzynarodowego, którego celem jest zaspokojenie własnych potrzeb podmiotu. Jej atrybutami są:

• Świadomość podmiotu odnosząca się zarówno do rzeczywistości międzynarodowej, jak i do własnego w niej miejsca oraz własnych potrzeb

• Zdolność podmiotu do prowadzenia stałych działań kształtujących stosunki międzynarodowe w sposób racjonalny i niezależny

Atrybuty podmiotowości międzynarodowej:

• Prowadzenie niezależnej działalności

• Wchodzenie w związki z innymi

• Wyrażanie swej woli i samodzielne działanie

• Wpływanie na bieg spraw światowych

• Wpływanie na stosunki międzynarodowe

• Wywieranie wpływu na stosunki międzynarodowe

Podmiotowość prawnomiędzynarodowa (pojęcie węższe) – każdy podmiot prawa międzynarodowego jest uczestnikiem stosunków międzynarodowych i równocześnie, że niektórzy uczestnicy stosunków nie są i nie muszą być podmiotami prawa międzynarodowego. Odnosi się przede wszystkim do państw i składa się ze: zdolności prawnej i zdolności do działania. Zdolność prawna polega na możliwości bycia podmiotem praw i obowiązków międzynarodowych. Zdolność do działania to zdolność wywoływania skutków prawnych przez własne działanie, a więc zdolność samodzielnego nabywania praw i zaciągania zobowiązań międzynarodowych. Pojęcie to obejmuje możliwość podejmowania wszelkich czynności prawnych, utrzymywania stosunków dyplomatycznych, zawierania umów międzynarodowych, bycia stroną w postępowania procesowych oraz ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej.

Uczestnik stosunków międzynarodowych – działająca samodzielnie zorganizowana grupa społeczna, zdolna do wywierania wpływu na stosunki międzynarodowe (dzięki stale prowadzonej działalności transgranicznej).

Uczestnictwo w stosunkach międzynarodowych wyznacza aktywność międzynarodową podmiotów działających w polu tych stosunków mierzona ich zdolnością kształtowania stosunków międzynarodowych oraz wpływania na innych z zamiarem zmiany ich postępowania.

Uczestnik stosunków międzynarodowych – względnie zorganizowana całość, niepodlegająca żadnemu innemu podmiotowi, działająca samodzielnie z zamiarem wpływania na stosunki międzynarodowe i zachowania innych aktorów. Uczestnikiem nie może być grupa niezorganizowana, zależna od innych aktorów, funkcjonująca bez określonego celu działania, bez więzi łączących jej członków oraz niezdolna do działania i oddziaływania na innych.

Atrybuty uczestnika:

• Zdolność do samodzielnego działania w skali międzynarodowej

• Zdolność do wywierania wpływu na stosunki międzynarodowe z zamiarem ich kształtowania

• Określony stopień zorganizowania

Podział uczestników:

1. Podmioty prawa międzynarodowego

Zaliczamy tutaj państwa, uczestników terytorialnych. Są to najwyżej zorganizowani uczestnicy, suwerenni, o zdolnościach autonomicznego kreowania polityki zagranicznej i międzynarodowej, której skutki przekraczają ich granice zewnętrzne.

1. Podmioty stosunków międzynarodowych

Zaliczamy tutaj organizacje międzynarodowe rządowe i pozarządowe, struktury transnarodowe, społeczności zorganizowane kulturowo, religijnie czy cywilizacyjnie.

Jednostki na ogół nie traktuje się jako uczestnika stosunków międzynarodowych.

Inny podział uczestników:

1. Uczestnicy państwowi

Państwo stanowi najważniejszy element systemu międzynarodowego, a jego środowiskiem wewnętrznym jest wewnątrzpaństwowy system społeczny. Zewnętrznym środowiskiem państwa są w ujęciu horyzontalnym inne państwa, a w ujęciu wertykalnym systemy międzynarodowe wyższego rzędu, takie jak układy sojusznicze, systemy regionalne czy glebowe.

Państwo jest podstawowym uczestnikiem stosunków międzynarodowych, ponieważ:

• Państwo jest najwyższej zorganizowaną grupą społeczną. Podlegają mu wszystkie inne grupy społeczne i ich organizacje, a także wszystkie osoby fizyczne, których przynależność państwowa ma charakter przymusowy.

• Państwo jest najbardziej wpływowym i dynamicznym uczestnikiem tych stosunków. Inni uczestnicy niesuwerenni działają bądź za jego zgodą, w pewnych sytuacjach wyraźną, a w innych tylko milcząca. W każdym jednak razie państwo ma możliwość przetrwania lub ograniczenia działań międzynarodowych prowadzonych przez uczestników niesuwerennych.

• Stosunki międzypaństwowe są nadal fundamentem stosunków międzynarodowych. Na pojęcie państwo składają się trzy elementy: terytorium, ludność i władza. Państwem jest każda suwerenna jednostka geopolityczna zgodna z prawem międzynarodowym.

1. Uczestnicy niepaństwowi

• Podmioty specyficzne, takie jak Stolica Apostolska – Watykan za pośrednictwem posiada pełną zdolność traktatową, czynne i bierne prawo legacji, zdolność procesową i zdolność do odpowiedzialności za naruszenie prawa międzynarodowego. Stolica Apostolska jest suwerennym podmiotem bezterytorialnym, a państwo-miasto Watykan jest niesuwerennym podmiotem terytorialnym.

• Podmioty wtórne, czyli organizacje międzynarodowe, których podmiotowość jest funkcją suwerennej woli państwa – oprócz państw są jednym z najważniejszych i coraz potężniejszych uczestników stosunków międzynarodowych. . Organizacje międzynarodowe z jednej strony są funkcją interesów i działań swych członków, z drugiej zaś strony często w sposób bardzo twórczy i samodzielny kształtują stosunki międzynarodowe, a nawet politykę zagraniczną państw. Źródłem takich działań bywa nacisk wywierany na organizację przez jej najpotężniejszych członków.

• Podmioty in statu nascendi, czyli narody walczące o utworzenie własnego państwa – naród występuje jako potencjalny uczestnik stosunków międzynarodowych. Uczestnikiem zaś staje się z chwilą osiągnięcia określonego stopnia organizacji, co pozwala mu występować jako przedstawiciel i reprezentant jego interesów oraz określonego stopnia możliwości wywierania wpływu na stosunki międzynarodowe, na politykę innych.

12. Społeczność międzynarodowa

Społeczność międzynarodowa – zrzeszenie skupiające uczestników stosunków międzynarodowych.

Społeczność międzynarodowa to społeczność państw, ogół państw utrzymujących między sobą stosunki regulowane przez prawo międzynarodowe. Za członków społeczności międzynarodowej uznaje się, poza państwami, także inne niepaństwowe podmioty prawa międzynarodowego.

Istnieją dwa zakresy społeczności międzynarodowej: szeroki i wąski. W znaczeniu węższym społeczności międzynarodowa to ogół państw suwerennych, ale w znaczeniu szerszym obejmuje ona także podmioty niesuwerenne, czyli wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych mających zdolność do działania na płaszczyźnie międzynarodowej.

Społeczność międzynarodowa to społeczność uczestników stosunków międzynarodowych. Ogół podmiotów występujących w stosunkach międzynarodowych. Otwarty i dynamiczny system wspólnot narodowych, regionalnych, funkcjonalnych, ideologicznych, religijnych, itp. Za jej członków uważa się tylko państwa bądź tylko podmioty prawa międzynarodowego (państwa oraz podmioty niepaństwowe) bądź wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych.

Dwa kręgi społeczności międzynarodowej:

• Państwowy

Mieszczą się tutaj podmioty prawa międzynarodowego, a wspólnota międzynarodowa jest przede wszystkim wspólnotą państw.

• Transnarodowy

Główną cechą podmiotów transnarodowych stanowi wiązanie państw na szczeblu stosunków społecznych i bez pośrednictwa rządów. Uczestnicy transnarodowi w istotny sposób przyczyniają się do wzmacniania wspólnych wartości i instytucji działających w stosunkach międzypaństwowych.

W ujęciu podmiotowym społeczność międzynarodowa jest postrzegana jako sfera funkcjonowania stosunków międzynarodowych.

Trzy koncepcje więzów scalających uczestników tej społeczności:

• Koncepcja realistyczna – stosunki międzynarodowe są rozumiane jako stan wojny wszystkich ze wszystkimi. Członkowie społeczności realizują swoje cele narodowe w sposób bezwzględny, bez jakichkolwiek ograniczeń moralnych czy prawnych. Tym samym istniejący między nimi konflikt jest bardzo ostry – jest to gra o sumie zerowej, w której wygrana jednej strony oznacza przegraną innej.

• Koncepcja idealistyczna – stosunki międzynarodowe to przyjemniej potencjalna wspólnota ogólnoludzka, a nie wspólnota państw. Ludzie powinni więc dążyć do przełamywania egoizmu państwowego i rozszerzania sfer współpracy, podstawowe interesy są bowiem dla wszystkich wspólne. Stosunki międzynarodowe są tu opisywane jako gra o sumie niezerowej i o wspólnych interesach stron. W takiej grze wszyscy mogą i powinni wygrywać.

• Klasyczna wizja społeczności międzynarodowej – państwa będące podstawowymi członkami społeczności międzynarodowej w tym ujęciu mają interesy częściowo wspólne i częściowo rozbieżne. Prowadzą grę o sumie niezerowej i o mieszanych interesach. Częściowo ze sobą współpracują w ramach wspólnych instytucji i reguł zachowań, a częściowo ze sobą walczą, nadal zachowując się jednak zgodnie z regułami ustalonymi na czas walki (np. międzynarodowe prawo wojny). Istotą takiej gry jest możliwość odnoszenia zwycięstw przez wszystkich uczestników pod warunkiem, że potrafią ze sobą współpracować oraz zagrożenie, że wszyscy będą przegrywać w przypadku, gdy nie potrafią nawiązywać ze sobą współpracę.

Powszechnie odrzucana jest koncepcja realistyczna.

13. Czynniki wpływające na stosunki międzynarodowe – ich systematyki

Według kryterium czasowego czynniki stosunków międzynarodowych dzielimy na: historyczne, aktualne i potencjalne. Odzwierciedlają one relacje między teraźniejszością a przeszłością i przyszłością oraz wskazują na sposoby ukierunkowania i wykorzystania tych związków.

Według kryterium przestrzennego czynniki dzielą się na: narodowe (lub państwowe) i międzynarodowe (lub pozanarodowe).

Czynniki międzynarodowe można podzielić na podstawie ich zasięgu terytorialnego na: lokalne, regionalne, kontynentalne i globalne.

Według kryterium strukturalnego wyodrębnia się czynniki obiektywne (materialne, rzeczowe) i subiektywne (moralne, świadomościowe). Te pierwsze obejmują czynniki naturalne (człowiek, obszar, klimat, środowisko, zasoby naturalne) i czynniki stworzone przez człowieka (gospodarka, technika, systemy i partie polityczne). Czynniki subiektywne obejmują ideę, poglądy, koncepcje, doktryny, programy polityczne, religie).

Według połączonego kryterium dymniki i intensywności oddziaływań czynniki stosunków międzynarodowych dzielimy na: czynniki warunkujące procesy oddziaływań międzynarodowych (maj wpływ pośredni, bo tworzą przesłanki i warunkują procesy działań i oddziaływań podmiotów stosunków międzynarodowych) i czynniki realizujące te procesy (mają wpływ bezpośredni, bo inicjują i organizują te procesy oraz je kontrolują). Czynniki obu grup są współzależne.

Do grupy czynników warunkujących procesy oddziaływań międzynarodowych zaliczamy uwarunkowania: geograficzne, demograficzne, narodowe, ideologiczne, religijne.

Do grupy elementów realizujących procesy oddziaływań międzynarodowych zaliczamy czynniki: ekonomiczno-techniczne, militarne, organizacyjno-społeczne, osobowościowe.

14. Rola uwarunkowań geograficznych w stosunkach międzynarodowych

Cechy położenia geograficznego tak silnie rzutowały na postępowanie państw, iż ukształtował się trwały podział na państwa morskie i kontynentalne. Państwa morskie (zarówno wyspiarskie, jak i położone na półwyspach) dysponowały wprawdzie ograniczonym przez opływające wody terytorium lądowym, ale za to chronionym przez naturalne przeszkody. Dlatego realizowały one ekspansję poprzez handel i kolonizację. Państwa kontynentalne, zwłaszcza te nie ograniczane naturalnymi przeszkodami, dążyły do maksymalnej rozległości swego terytorium.

Współcześnie oceany nie są już areną rywalizacji kolonialnej, ale dają dodatkowe możliwości użycia broni nuklearnej państwom dysponującym trudnymi do wykrycia łodziami podwodnymi wyposażonymi w broń jądrową. Wynika stąd przewaga supermocarstw mających środki pozwalające wykorzystać te możliwości.

Zmienia się też funkcja środowiska lądowego. Przez wiele wieków decydujące znaczenie dla bezpieczeństwa państwa miała rozległość i/lub niedostępność jego terytorium. Obecnie czynnik ten ma znaczenie niemal wyłącznie na obszarach słabo rozwiniętych. Tam gdzie państwa dysponują zaawansowaną technika wojenną, położenie geograficzne ma mniejsze znaczenie.

W przeszłości wielokrotnie próbowano wyjaśniać bieg wydarzeń politycznych wpływem czynników geograficznych. Zwolennicy tzw. teorii czynników, zwłaszcza na Zachodzie, eksportowali i przeceniali rolę zwykle jednego z wielu czynników o charakterze geograficznym w rozwoju stosunków międzynarodowych. Zwolennicy teorii czynników eksponowali i przeceniali rolę zwykle jednego z wielu czynników . W XVIII Ch.L.de Montesquieu posiadał nacechowane determinizmem geograficznym poglądy. Przeceniał wpływ klimatu na zjawiska polityczne i postaw społeczeństw zorganizowanych. Ludy klimatów gorących były wg niego tchórzliwe i łatwiej popadały w niewolę. Do innych zwolenników tezy o wpływie klimatu na sm byli profesor F.Ratzel, E.Huntington,R.W.Wheeler.

A.T.Mahan przypisywał decydujące znaczenie potędze morskiej. Narody pozbawione

zasobów zewnętrznych chylą się ku upadkowi bez względu na siłę i liczebność. K.Haushofer wzbogacił tezy koncepcji geopolitycznej o kategorię przestrzeni życiowej. Na to pojęcie powoływali się naziści, uzasadniając politykę Niemiec. Doświadczenia II WŚ wyparły koncepcje geopolityki w myśl których polityka państwa zależy od klimatu, położenia, sąsiedztwa i posiadanej przestrzeni. Teorie determinizmu były aktualne w XIX w. w związku z intensywną ekspansją gospodarczą i polityczną na lądzie i morzu.

Główny przedstawiciel angielskiej szkoły determinizmu geograficznego profesor Oxfordu Halford Mackinder głosił, że usytuowanie lądów i mórz, ich zasoby, możliwości komunikacyjne determinują rozwój państw. Za szczególnie korzystne uważał kontynentalne położenie państw twierdząc, że centralna pozycja strategiczna pozwala na oddziaływanie we wszystkich kierunkach, co daje państwu większą siłę. Dlatego jego zdaniem szczególną rolę w polityce międzynarodowej odgrywała Rosja, która położona an pograniczu Europy i Azji miała pole do podbojów i organizowania „przestrzeni euroazjatyckiej” oraz rozciąganie wpływów na Chiny i Indie.

Doświadczenia II wojny światowej wyparły koncepcje geopolityki, w myśl których polityka państw zależy od klimatu, położenia, sąsiedztwa i posiadanej przestrzeni. Teorie determinizmu geograficznego znajdowały swe uzasadnienie głównie w XIX wieku w związku z intensywną ekspansją gospodarczą i polityczną na lądzie i morzu, niejednokrotnie dokonywaną przy użyciu siły zbrojnej.

15. Czynnik demograficzny w stosunkach międzynarodowych

• (zaludnienie, przyrost naturalny, przekrój wiekowy ludności, migracje)

Na przestrzeni dziejów zmieniał się wpływ uwarunkowań demograficznych na stosunki międzynarodowe. Współcześnie wyraźnie on maleje. W przeszłości liczba ludności pełniła rolę decydującą w określaniu potęgi państwa, a prężność demograficzna (wysoki przyrost naturalny) służyła uzasadnianiu ekspansji terytorialnej pod pretekstem „przeludnienia”.

Od XIX do początku XX wieku w wysokim przyroście naturalnym widziano jedno ze źródeł militarnej siły państwa, bo wyznaczał on liczbę ludzi, których państwo mogło powołać pod broń. Szczyt tego zjawiska przypada na I wojnę światową, bowiem technika wojskowa stała wówczas na niskim poziomie i miała spore zapotrzebowanie na siłę żywą, ale była wystarczająco skuteczna, żeby pochłaniać wiele ofiar. Dopiero postęp naukowo-techniczny wpłynął na spadek znaczenia tego kryterium.

Państwa dysponujące nowoczesną technologią zmniejszyły ilość wojska na rzecz jego jakości, tzn. powróciły do armii zawodowych. Natomiast kraje zacofane technicznie, a dysponujące znacznymi zasobami ludnościowymi, nadal utrzymują liczne armie.

Od starożytności do XVIII w. przeważały armie zawodowe, najczęściej nieliczne z powodu braku wystarczających środków w kasach królewskich. W połowie XIX w. wprowadzono pobór powszechny w niemal całej Europie, co zwiększyło znaczenie zasobów ludnościowych. Ten stan rzeczy utrzymywał się aż do I wojny światowej. Następna wojna sprowokowała rozwój technologii i broni o dużej skuteczności rażenia. Podstawą siły państwa stał się od tego momentu nie potencjał ludnościowy, lecz globalny dochód narodowy i poziom rozwoju gospodarczego. Problemem stała się natomiast tzw. bomba demograficzna w Trzecim Świecie, czyli nadmierny przyrost naturalny w państwach nie będących w stanie zapewnić swym obywatelom podstawowych źródeł utrzymania.

16. Wpływ czynnika ekonomicznego na stosunki międzynarodowe

• (potencjał gospodarczy państwa)

Potencjał gospodarczy państw zawsze warunkował ich pozycję międzynarodową. W starożytności i średniowieczu składały się na niego zasoby naturalne, żywność i wyroby rzemiosła. W epoce wielkich odkryć geograficznych pojawiło się nowe zjawisko, którego znaczenie ostatnio wzrasta – uzależnienie gospodarek poszczególnych państw od stanu i tendencji gospodarki światowej lub regionalnej. Wśród bogactw naturalnych decydujące znaczenie zyskiwały kolejno: żelazo, węgiel, stal, metale kolorowe, ropa i uran.

Współcześnie aktywny udział w handlu i gospodarce światowej daje zarówno możliwości wpływania na inne państwa i odpierania ich nieprzyjaznych działań jak i rodzi niebezpieczeństwo nadmiernej zależności np. od obcych źródeł energii.

Wpływ stosunków międzynarodowych na stosunki polityczne może mieć charakter bezpośredni i pośredni. Państwa realizują swe cele w stosunkach międzynarodowych wszelkimi dostępnymi środkami. Kraje dysponujące potężnymi środkami materialnymi i wyższością techniczną silnie oddziałują na gospodarki państw słabszych. Zakaz użycia siły zbrojnej jako środka polityki zagranicznej i rozstrzygania sporów spowodował, że państwa zwróciły się ku innej formie nacisku – przymusowi ekonomicznemu. Może on przybierać formę pomocy ekonomicznej lub sankcji gospodarczej (np. dyskryminujące taryfy celne, kwoty importowe, embarga na wywóz towarów do niektórych krajów, odmowa kredytów lub zezwoleń na import, wojny celne).

Czynniki gospodarcze oddziałują też na stosunki międzynarodowe za pośrednictwem doktryn i instytucji. Np. doktryna protekcjonizmu zakłada ograniczenie swobodnej konkurencji międzynarodowej w celu ochrony własnych producentów. Ostatnio coraz powszechniejsze w stosunkach regionalnych jest znoszenie barier celnych i ograniczeń w przepływie towarów, usług, kapitałów i siły roboczej (strefy wolnego handlu).

17. Rola czynnika militarnego w stosunkach międzynarodowych

Wpływ siły wojskowej na stosunki międzynarodowe jest niepodważalny. Niegdyś wojna była powszechnie dopuszczalnym instrumentem rozwiązywania sporów międzynarodowych, traktowanym jako „przedłużenie polityki za pomocą innych środków”. Rozwój stosunków międzynarodowych i stopniowe zaciąganie przez państwa zobowiązań o nieuciekaniu się do wojny ograniczały jednak możliwość posługiwania się siłą wojskową w sposób sprzeczny z normami międzynarodowymi. Współcześnie ius ad bellum (zakaz stosowania siły i groźby jej użycia). Mimo to istnieją państwa, które decydują się na jej użycie w sytuacji, gdy zastosowanie innych środków nie przyniosło pożądanych rezultatów. Zewnętrznym przejawem gotowości państw do posłużenia się siłą jest wyścig zbrojeń. Potencjał Wojkowy państw nadal pełni istotną funkcję, choć zmienił swe znaczenie. Współcześnie obejmuje on nie tylko armię, marynarkę i lotnictwom, ale składniki gospodarki narodowej decydujące o liczebności wojska, jego zaopatrzeniu, uzbrojeniu, zapasach.

Wraz z upowszechnieniem się broni masowej zagłady wśród mocarstw nią dysponujących pojawiła się tendencja do samoograniczania się w jej wykorzystaniu. Rozbudowa arsenałów jądrowych osłabiła prawdopodobieństwo ich użycia w celach ofensywnych, ale zwiększyła w celach defensywnych. Zaczęły one mieć raczej znaczenie psychologiczne („odstraszanie”), polityczne i ekonomiczne (narzucenie przeciwnikowi forsownego wyścigu zbrojeń, aby go zrujnować gospodarczo). Posiadanie broni jądrowej jest nadal uważane za jeden z wyznaczników mocarstwowości w krajach rozwijających się, dążących do jej skonstruowania. W połączeniu z niestabilnością polityczną większości tych państw rodzi to niebezpieczeństwo dostania się broni atomowej w niepowołane ręce lub wybuchu wojny przez przypadek.

Większość państw świata nadal przeznacza ogromne sumy na zbrojenia, co dowodzi jak duże znaczenie przypisuje się ciągle sile wojskowej.

18. Postęp naukowo-techniczny w stosunkach międzynarodowych

Pod wpływem postępu naukowo-technicznego wyłoniły się nowe dziedziny współpracy międzynarodowej, np. w kolejnictwie, transporcie lotniczym, telekomunikacji. Powstały tez nowe działy prawa międzynarodowego regulujące tę współpracę i organizacje międzynarodowe, które je koordynują. Rozszerzył się przestrzenny zakres stosunków międzynarodowych, dotyczą one obecnie obszarów, które niegdyś były poza zasięgiem działań człowieka (Antarktyka, Arktyka, przestrzeń kosmiczna, dna mórz i oceanów).

Rozszerzył się przestrzenny zasięg sm , obecnie dotyczą obszarów, które niegdyś były poza zasięgiem działań człowieka. Współpracy wymagają też zjawiska niepożądane, jak uprowadzenia samolotów, terroryzm międzynarodowy, handel narkotykami na skalę międzynarodową. Postęp naukowo-techniczny wmusza tez zmiany w formach stosunków między państwami, np. rozwój środków transportu. Bezpośrednie połączenia telekomunikacyjne między stolicami dają głowom państw możliwość wymiany poglądów w sytuacjach wymagających szybkiej reakcji. Postęp naukowo-techniczny rodzi też niebezpieczeństwo związane ze sposobami wykorzystania jego owoców. Wpływ tego postępu na sposoby prowadzenia wojny jest widoczny w ostatnim stuleciu zwłaszcza w zwielokrotnieniu siły rażenia.

19. Wpływ czynnika religijnego na stosunki międzynarodowe

Wpływ czynnika religijnego na stosunki międzynarodowe zmienia się. W przeszłości więź religijna odgrywała znaczącą rolę w polityce i była zarówno przyczyną naturalnej solidarności („rodzina narodów chrześcijańskich” w Europie) jak i konfliktów („święte wojny” między krajami chrześcijańskimi a muzułmańskimi w średniowieczu oraz między europejskimi protestantami i katolikami). Więź religijna jest istotnym czynnikiem formowania się narodów oraz w utrzymywaniu świadomości narodowej przez mniejszości narodowe. Bywa tez jednak pożywką kształtowania się ruchów nacjonalistycznych (syjonizm, nacjonalizm irlandzki). W wielu krajach systemy rządów były ściśle związane z tzw. „religią państwową” (katolicyzm w monarchii austro-węgierskiej, prawosławie w Rosji carskiej, mahometanizm w krajach muzułmańskich, sintoizm w Japonii). Kościoły różnych wyznań oddziałują na opinię publiczną zarówno w sprawach polityki wewnętrznej (np. partie polityczne o charakterze wyznaniowym) jak i międzynarodowej. Obecnie czynnik religijny silniej wpływa na politykę państw słabiej rozwiniętych, zwłaszcza islamskich i niektórych postkomunistycznych. Należy również odnotować fakt nasilania się nowego konfliktu (o podłożu religijnym) między odmiennymi wzorcami i wartościami cywilizacyjnymi reprezentowanymi z jednej strony przez zachodnią liberalną demokrację, z drugiej zaś przez fundamentalizm islamski.

20. Rola ideologii w stosunkach międzynarodowych

U podłoża tych czynników tkwią struktury społeczno-ustrojowe państw, ich zróżnicowanie w zależności od systemu ideologicznego oraz przynależność do odmiennych systemów światowych. Rezultatem są różnice w postrzeganiu zjawisk i procesów międzynarodowych, ścieranie się koncepcji i programów działań dotyczących sposobów realizacji nowego międzynarodowego ładu politycznego, ekonomicznego, społecznego, kulturalnego i informacyjnego. Jednym z przejawów wpływu, uwarunkowań ideologicznych na stosunki międzynarodowe był rozwój światowego procesu rewolucyjnego i zmieniający się w efekcie międzynarodowy układ sił. Znajdował on odbicie w pluralizmie ustrojowym świata. Upadek komunizmu pod koniec lat 80. Ograniczył rolę ideologii i ich pochodnych – doktryn – w polityce i stosunkach międzynarodowych.

21. Państwo jako uczestnik stosunków międzynarodowych – pojęcia państwa, kwestia suwerenności, powstania oraz upadku państwa i rządu

Państwo – każda suwerenna jednostka geopolityczna zgodna z prawem międzynarodowym. Komponentami niezbywalnymi w procesie budowania państwa jest terytorium, ludność je zamieszkująca oraz suwerenna władza nad terytorium i ludnością.

Państwo stanowi najważniejszy element systemu międzynarodowego, a jego środowiskiem wewnętrznym jest wewnątrzpaństwowy system społeczny. Zewnętrznym środowiskiem państwa są w ujęciu horyzontalnym inne państwa, a w ujęciu wertykalnym systemy międzynarodowe wyższego rzędu, takie jak układy sojusznicze, systemy regionalne czy glebowe.

Państwo jest podstawowym uczestnikiem stosunków międzynarodowych, ponieważ:

• Państwo jest najwyższej zorganizowaną grupą społeczną. Podlegają mu wszystkie inne grupy społeczne i ich organizacje, a także wszystkie osoby fizyczne, których przynależność państwowa ma charakter przymusowy.

• Państwo jest najbardziej wpływowym i dynamicznym uczestnikiem tych stosunków. Inni uczestnicy niesuwerenni działają bądź za jego zgodą, w pewnych sytuacjach wyraźną, a w innych tylko milcząca. W każdym jednak razie państwo ma możliwość przetrwania lub ograniczenia działań międzynarodowych prowadzonych przez uczestników niesuwerennych.

• Stosunki międzypaństwowe są nadal fundamentem stosunków międzynarodowych. Na pojęcie państwo składają się trzy elementy: terytorium, ludność i władza. Państwem jest każda suwerenna jednostka geopolityczna zgodna z prawem międzynarodowym.

Państwo nie może istnieć bez terytorium, bo nie byłoby jednostką geopolityczną, przy czym wielkość terytorium nie wpływa na jego podmiotowość. O istnieniu terytorium mówimy wówczas, gdy wyznaczone zostaną jego granice na ladzie, wodzie i w powietrzu. Zmiana terytorium nie wpływa na podmiotowość prawnomiędzynarodową. Państwo nie może istnieć bez ludności stale zamieszkującej jego terytorium. Ani liczba ludności, ani fakt przesiedlenia się części obywateli do innego państwa nie mają wpływu na jego podmiotowość. Najważniejszy warunek podmiotowości państwowej stanowi suwerenność, czyli samowładność, a więc prawna niezależność od czynników zewnętrznych oraz całowłasność, to znaczy posiadanie wyłącznej kompetencji regulowania stosunków wewnątrzpaństwowych.

Państwa tworzyły się w ciągu długotrwałych procesów historycznych. W XX wieku państwa powstawały w wyniku:

• Secesji terytorium kolonialnego

• Rozpadu jednego państwa na kilka innych (np. rozpad Jugosławii)

• zjednoczenie państw – jest to taki proces który polega na połączeniu się co najmniej 2 istniejących dotąd państw i powstanie w wyniku tego połączenia nowego państwa. Musi wystąpić dobrowolność, państwa działają z własnej woli kierując się swoją suwerennością. Najlepszym dowodem na to jest referendum zjednoczeniowe – że ludność państwa wypowiada się czy chce czy nie chce połączyć się z drugim państwem. Nie zawsze to możliwe jest. Drugim dowodem są decyzje parlamentów. Wskazuje się, że najlepszym formą ustrojową jako nowe powstałe państwo powinno przyjąć jest federacja.
  Mogą łączyć się państwa bardzo różne, choć w praktyce bywa że państwo ludnościowo i terytorialnie większe często wywiera pewną presję i nadaje pewien kierunek procesowi zjednoczonemu.
  Klasycznym przykładem było powstanie państwa Tanzania. 1964 r. powstało, a państwami które się połączyły były Tamgenika i Zanzibar.
  Drugim przykładem jest państwo Jemen. 1990 r. w wyniku połączenie Jemenu Północnego i Jemenu Południowego.

• rozczłonkowanie państwa – traktujemy jako jeden z wariantów podziału państwa. Istotą tego procesu jest to iż suwerenność traci istniejące dotąd państwo, a w jego miejsce pojawiają się co najmniej 2 lub więcej państw.
  Przykładem był podział Czechosłowacji po aksamitnej rewolucji i w wyniku decyzji parlamentu Czechosłowacji dochodzi do podziału tego państwa, który się ostatecznie dokonuje 1 stycznia 1993. Podział ten miał charakter asymetryczny, nie równy ale ta nierówność wynikała z rozkładu ludności. Podział był 2:1 na korzyść Czech.
  Rozczłonkowanie Jugosławii nastąpił ze strony władz centralnych, które nie chciały się początkowo z tym podziałem pogodzić. W wyniku tego podziału pojawiło się najpierw 5 państw: Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Macedonia i Nowa Jugosławia składająca się z Serbii i Czarnogóry. W 2006 r. dochodzi do podziału tej Nowej Jugosławii postają Serbia i Czarnogóra.

• secesja części terytorium – obok rozczłonkowania jest jednym ze sposobów podziału państw. Jest takim procesem w wyniku którego od istniejącego państwa odrywa się jakaś część albo części i każda z nich staje się nowym państwem. Czyli powstanie państwa wiążę się z częścią odrywającą się od starego państwa. To państwo nadal istnieje, ale jest okrojone. Jest ona procesem który bardzo trudno poddaje się zasadzie legalności. Bardzo często te procesy są bardzo burzliwe, często długotrwałe w wyniku których dochodzi do poniesienia dużych ofiar.

• Procesem secesji określa się proces rozpadu ZSSR. W wyniku procesu tego secesji rozpoczęty przez republiki nad Atlantyckie powstało 15 nowych państw. Jedno z tych państw uzyskało status szczególny – Rosja bo stała się sukcesorem prawnym ZSSR. Oznacza to, że przejęła po ZSSR uprawnienia wynikające ze zobowiązań prawno-międzynarodowych dawnego ZSSR. Przejęła także arsenał jądrowy ZSRR.

• uzyskanie niepodległości przez terytorium zależne (inaczej dekolonizacja) – ta niepodległość przychodziła w sposób bardzo trudny. Była to walka zbrojna z kolonizatorami, prowadzona przez ruchy niepodległościowe. Nie wiele było przypadków przekazania władzy pokojowo. W wyniku tego procesu powstało prawie 100 państw. Połowa istniejących państw dzisiejszego świata są to państwa pokolonialne powstałe po 1945 roku. Był to potężny proces, którego nasilenie narastało na lata 60 i początek lat 70.

Mechanizmy upadku państwa:

• Połączenie (następuje upadek państw łączących się)

• Rozpad (upada państwo rozpadające się)

• Inkorporacja (dobrowolne przyłączenie się jednego państwa do drugiego – upada państwo decydujące się na przyłączenie)

Współczesne prawo międzynarodowe za nielegalne uważa upadek państwa w wyniku aneksji, to znaczy przymusowego, zbrojnego włączenia jednego państwa do drugiego. Nielegalne jest też zagłada państwa w wyniku zastosowania broni masowej.

Aby stać się członkiem społeczności międzynarodowej, państwo powinno być uznane, czyli przyjęte do klubu państw. Zgodnie z teorią konstruktywną państwo staje się podmiotem prawa międzynarodowego tylko i wyłącznie dzięki uznaniu. Zgodnie z teorią deklaratywną podmiotowość państwowa istnieje od momentu powstania państwa, a uznanie stanowi jedynie akt deklaratywny, oznaczający chęć nawiązania stosunków dyplomatycznych ze strony innego państwa. Najwłaściwsza wydaje się teoria deklaratywno-konstytutywna, przyjmująca, że dla podmiotu uznawanego uznanie ma charakter tylko deklaratywny, ponieważ państwo to istnieje już wcześniej. Dla państwa uznającego akt ten ma natomiast charakter konstytutywny, „tworzy” bowiem nowe państwo, ale w świadomości państwa uznającego.

Suwerenność współczesnego państwa – zgodnie z prawem (de iure)jest niekwestionowana (nie powinna być) kwestionowana) przez społeczność międzynarodową, w rzeczywistości (de facto) jest często konfrontowana z trudną sytuacją gospodarczą czy surowcową państw, wymusza współpracę międzynarodową z często silniejszymi i bogatszymi państwami, z organizacjami międzynarodowymi czy transnarodowymi korporacjami, stawiając te pierwsze w sytuacji uzależnienia i podatności na wpływy tych drugich. To zaś jest dla autonomii państwa poważnym wyzwaniem, a także zagrożeniem.

22. Terytorium państwa oraz kwestia nabycia terytorium w świetle prawa i stosunków międzynarodowych

 Pojęcie terytorium: ogólnie jest to określony obszar geograficzny lub przestrzenna strefa ludzkiej działalności; jednak najczęściej traktowane jest jako synonim terytorium państwowego. Z dodatkowymi określeniami służy do wskazania, opisania określonego obszaru np. terytorium powiernicze; terytorium zdemilitaryzowane.

Terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej, jak przestrzeń, w granicach, której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania kompetencji państwowych (personalnych) poza jego granicami.

 Rodzaje terytoriów:

1.      Podlegające suwerenności państwowej;

2.      Nie podlegające suwerenności państwowej:

a)      Res communis – wspólne dziedzictwo ludzkości (morza otwarte, przestrzeń kosmiczna, dno mórz i oceanów);

b)      Res nullius – obszary niczyje, podlegające zawłaszczeniu (współcześnie już nie występują)

Terytorium państwa jest niezbędne do istnienia państwowości, odgrywa ogromną rolę w stosunkach międzynarodowych. Żadna z norm prawa międzynarodowego nie jest wyraźniejsza niż ta, która zakazuje państwom wykonywania suwerenności na terytorium innego podmiotu.

Istota prawna terytorium państwowego

Wypowiadane w doktrynie poglądy, co do istoty prawnej terytorium państwowego można sprowadzić do czterech zasadniczych teorii:

 a) Teoria przedmiotowa: klasyczna i mająca szeroką rzeszę zwolenników w prawie międzynarodowym, teoria uznająca terytorium za przedmiot władzy państwowej. Władza ta jest przedstawiona w dwojaki sposób, albo jako własność oparta na zasadach prawa publicznego (jest ona przedmiotem poważnej krytyki), lub jako suwerenność (znacznie bardziej przekonywująca).

 b) Teoria podmiotowa: występuje w dwóch postaciach: jako część szerszej teorii przestrzennej lub jako koncepcja samodzielna (prawo do terytorium może być porównane tylko z prawem jakie przysługuje jednostce ludzkiej w stosunku do samej siebie, a więc z prawem osobistym ze skutkami erga omnes). Teoria ta jest słusznie krytykowana, gdyż wprawdzie terytorium jest warunkiem istnienia państwa, ale nie jest częścią jego osobowości w znaczeniu dosłownym.

 c) Teoria przestrzenna – Pojawiała się w drugiej połowie XIXw. jako reakcja na teorię terytorium jako przedmiotu własności. Wg tej teorii terytorium nie jest rzeczą, którą włada państwo, lecz przestrzenią w obrębie, której władza państwowa istnieje i działa. Jest granicą władzy państwowej. Teoria ta prowadzi o twierdzenia, że obszary niezamieszkane nie mogą być uznane za terytorium państwowe, jest to błąd gdyż w prawie międzynarodowym istnieje pojęcie suwerenności w oderwaniu od ludności, w stosunku do terytorium materialnego.

 d) Teoria kompetencji – wywodzi się z przesłanki, że państwo jest porządkiem normatywnym. Terytorium przedstawione jest jako sfera kompetencji przestrzennej państwa, jako zakres obowiązywania jego porządku prawnego. Kompetencja państwa może podlegać trojakim ograniczeniom: ratione loci; ratione personae i ratione materiae. W obrębie własnego terytorium państwo wykonuje kompetencje dyskrecjonalną bez żadnych ograniczeń. Wbrew tej teorii, obok kompetencji ważna jest także możliwość dysponowania terytorium.

Terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej. Może być jednolite lub obejmować wiele fragmentów (enklawy, półenklawy). Ląd stanowi trzon każdego terytorium państwowego, a powierzchnia lądowa utożsamiana jest z terytorium państwa. W skład terytorium państwowego wchodzi też przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim.

Nabycie terytorium. Jest to dopuszczalne przez prawo rozciągnięcie zwierzchnictwa terytorialnego, dającym nie tylko prawo wykonywania kompetencji państwowych, ale również dysponowania nabytym obszarem ze skutkami erga omnes. Prawo międzynarodowe mówi nam, w jaki sposób między państwami dochodzi do nabycia terytorium, natomiast prawo wewnętrzne wyjaśnia, jakie organy i poprzez jakie działania mogą dokonać zmian terytorialnych.

 Sposoby nabycia terytorium. Najbardziej rozpowszechniony jest podział na tytuły pierwotne i pochodne. Acquisitio originaria oznacza rozciągnięcie zwierzchnictwa na terytorium nie będące dotąd częścią innego podmiotu, natomiast acquisitio derivativa to nabyć terytorium innego państwa.

Trzeba się zgodzić z uwagą L. Ehrlicha, że państwo będące podmiotem prawa międzynarodowego ma nad terytorium podlegającym jego suwerenności władzę własną, pierwotną i suwerenności nad tym terytorium nie może być nigdy przeniesiona z innego podmiotu prawa międzynarodowego na drugi.

 1. Cesja.

Pojęcie. Najczęściej w stosunkach międzynarodowych zmiany terytorialne następują w wyniku cesji. Na mocy umowy międzynarodowej następuje transfer terytorium, kiedy jedno państwo przestaje a drugie rozpoczyna wykonywań zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem.

 Podmiotem cesji mogą być tylko państwa. Niezależnie od liczby stron umowy o cesji, ma ona charakter dwustronny.

Elementy cesji. Do przeprowadzenia cesji niezbędne są dwa elementy:

- prawny – zawarcie umowy zobowiązującej cedenta do opuszczenia terytorium;

- faktyczny – realizacja tego zobowiązania i objęcie terytorium przez drugie państwo;

Umowa o cesji legalizuje objęcie terytorium w posiadanie.

Legalność cesji. Nie jest ona uwarunkowana ani koniecznością przeprowadzenia plebiscytu, ani uznaniem cesji przez państwo trzecie. Uzasadniona jest interwencja państw trzecich tylko, gdy cedowane terytorium ma określony status prawny, zachowaniu, którego są zainteresowane inne podmioty.

 

2. Efektywna okupacja (zawłaszczenie).

Efektywna okupacja uzyskała swe ostateczne znaczenie w XIXw. kiedy ekspansja kolonialna skoncentrowała się w Afryce.

Termin „efektywna okupacja” obejmuje dwa zakresy pojęciowe: po pierwsze wskazuje, że jest rzeczywista i faktyczna, a po drugie, że okupacja ta daje tytuł suwerenny i wywołuje określone skutki w prawie międzynarodowym.

 Warunek efektywności. Okupacja daje tytuł tylko wtedy, gdy terytorium podlega wyłącznej, efektywnej władzy państwa rządzącego. Efektywność zależy od dwóch czynników: charakteru okupowanego terytorium oraz stopnia, w jakim społeczność międzynarodowa jest nim zainteresowana.

 Malejące znaczenie. Efektywna okupacja straciła na znaczeniu współcześnie, w związku z zakazem i potępieniem kolonializmu.

 3. Zasiedzenie.

Warunki zasiedzenia. Niezbędne jest ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych na danym terytorium oraz jedynie we własnym imieniu.

Definicja. Jest to nabycie suwerenności poprzez efektywne, trwałe wykonywanie kompetencji państwowych. Jednak działanie zasiedzenia jest ograniczone przez prawo międzynarodowe w wielu przypadkach np. okupacji wojskowej lub rezultatów wojny.

 4. Przyrost.

Terytorium państwa może być powiększone wskutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka. Przyrost jest sposobem nabycia terytorium, niewymagającym od państwa podjęcia żadnych specjalnych aktów.

 5. Zawojowanie (podbój).

Wymóg ostateczności i nieodwracalności zawojowania. Do I wojny światowej, zawojowanie oznaczało legalny sposób nabycia terytorium. Warunkiem legalności była ostateczność (nic nie wróżyło zmiany tego stanu) i nieodwracalność (ostateczne zakończenie wojny).

Zakaz podboju. Przyjęcie zakazu wojny w prawie międzynarodowym oznaczało koniec instytucji zawojowania.

23. Obszary morskie i ich kwalifikacja

Wody wewnętrzne

Należą do nich przede wszystkim wody śródlądowe, tj. znajdujące się w obrębie granic państwowych rzeki, jeziora, kanały oraz morza otoczone terytorium państwa, nawet jeśli mają one połączenie z innymi morzami otwartymi. Do wód morskich wewnętrznych należą wody niektórych zatok morskich, ujścia rzek oraz wody portów, red, których brzegi należą do jednego państwa. Konwencja Genewska z 1958r. o morzu terytorialnym i pasie przyległym uważa za wody wewnętrzne wody zatoki, jeśli wejście do niej nie przekracza 24 mil morskich. Za wody wewnętrzne uważa się także wody niektórych „zatok historycznych”, których szerokość wejścia przekracza 24 mile. Wody wewnętrzne ciągną się od rzeczywistego końca lądu do tzw. linii podstawowej (base line), od której liczy się szerokość morza terytorialnego i podlegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa.

Morze terytorialne 

Częścią terytorium państwa, obok morskich wód wewnętrznych, jest również jego morze terytorialne (zwane też wodami nadbrzeżnymi, przybrzeżnymi lub wodami terytorialnymi) tj. pas morza określonej szerokości przyległy do brzegu. Morze terytorialne ciągnie się w kierunku morza pełnego, począwszy od linii największego odpływu i tam, gdzie istnieją morskie wody wewnętrzne do ich granicy zewnętrznej (np. od najdalej wysuniętych stałych urządzeń portowych). Suwerenność państwa nadbrzeżnego rozciąga się także na dno morza terytorialnego i jego wnętrza (Konwencja Genewska). Przyjęto szerokość pasa wód terytorialnych od 3 do 12 mil morskich.

Morski pas przyległy i szelf kontynentalny

Obszar poza granicami morza terytorialnego, na który szereg państw rozciąga swą władzę w pewnych dziedzinach dla ochrony swych interesów, nazywamy morskim pasem przyległym. Pas przyległy jest częścią morza pełnego, w związku z czym nie podlega suwerenności państwa, które wykonuje nad nim kontrolę w pewnym tylko zakresie dla ochrony swych interesów celnych, finansowych itp.

Morski pas przyległy nie może się rozciągać poza strefę 12 mil, poczynając od linii, służącej za podstawę dla wyznaczenia szerokości morza terytorialnego. Tak więc szerokość morza terytorialnego i ewentualnego pasa przyległego nie może przewyższać łącznie 12 mil (Konwencja Genewska).

Szelf kontynentalny to dno morskie i podglebie obszarów podmorskich przyległych do wybrzeża, lecz położonych poza morzem terytorialnym aż do głębokości 200 m., albo poza te granicę, aż do punktu, gdzie głębokość znajdujących się nad nim wód pozwala na eksploatację naturalnych zasobów wymienionych obszarów. Państwo wykonuje nad szelfem kontynentalnym prawa suwerenne, lecz nie wykonuje ich nad wodami pokrywającymi szelf.

Pas wyłącznego rybołówstwa

Pas wyłącznego rybołówstwa to pas morski leżący poza morzem terytorialnym, na którym państwo nadbrzeżne zastrzega sobie wyłączność rybołówstwa.

Strefa ekonomiczna

Jest to koncepcja, w której państwo nadbrzeżne posiadałoby suwerenne prawo badania i eksploatacji wszelkich zasobów (zarówno żywych, jak i mineralnych) wód morskich oraz dna morskiego i jego podziemia. Uprawnienia państwa nadbrzeżnego w strefie ekonomicznej są więc jak gdyby sumą uprawnień w pasie wyłącznego rybołówstwa i na szelfie kontynentalnym.

Morze pełne

Obszary morza pełnego nie podlegają władzy żadnego państwa i z których wszyscy mogą korzystać na zasadzie pełnej równości.

24. Przestrzeń powietrzna w świetle prawa i w stosunkach międzynarodowych

Przestrzeń powietrzna, obszar powietrzny rozciągający się nad określonym terytorium lądowym bądź morskim. Przestrzeń powietrzna może się znajdować ponad morzem otwartym i nad terytoriami niepodlegającymi żadnemu zwierzchnictwu, jest wówczas otwarta dla wspólnego użytkowania przez wszystkich. Natomiast przestrzeń powietrzna przynależna określonemu państwu podlega jego całkowitej suwerenności. Oznacza to, iż żadne statki powietrzne nie mają prawa naruszać jej obszaru bez zgody danego państwa. Kwestie te regulują obecnie: konwencja chicagowska z 1944, układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych oraz o międzynarodowym transporcie lotniczym.

Organem kontrolującym przestrzeganie układów jest Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego. Problemem pozostaje natomiast określenie górnej granicy przestrzeni powietrznej.

Zasada całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa państwowego. Po I wojnie światowej zaakceptowano tezę o podleganiu przestrzeni powietrznej suwerenności państwowej. Konwencja z 13 października 1919r. zawierała zasadę całkowitego wyłącznego zwierzchnictwa państwa nad przestrzenią powietrzną ponad swoim państwem, a swym zasięgiem nie ograniczała się jedynie do stron konwencji, lecz również do praktyki innych państw.

Konwencja paryska z 1919roku została zastąpiona przez konwencję chicagowską z7 grudnia 1944r., która powtórzyła zasadę zawarta w konwencji paryskiej.

A. Status prawny przestrzeni powietrznej.

Dwa reżimy prawne. Przestrzeń powietrzna, zgodnie z zasada przylegania, ma takie samo położenie prawne jak terytorium lądowe czy obszar morski, nad którym się znajduje. Istnieją dwa reżimy prawne. Przestrzeń powietrzna nad terytorium lądowym i morskim podlega wyłącznej i pełnej suwerenności, natomiast przestrzeń nad morzem otwartym i terytorium nie podlegającym czyjemukolwiek zwierzchnictwu jest otwarta dla wspólnego użytkowania przez wszystkie państwa. (np. Ustawa polska z 1962r.).

Regulowanie dostępu do przestrzeni powietrznej. Nad przestrzenią powietrzną rozciąga się działanie zasady integralności terytorialnej i nienaruszalności granic. Państwo ma prawo regulowania dostępu obcych statków powietrznych do swej przestrzeni powietrznej. Wszystko, co znajdzie się w przestrzeni powietrznej danego państwa podlega jego prawu i władzy zwierzchniej chyba, że korzysta z immunitetu.

Przynależność państwowa statków powietrznych. Każdy statek musi posiadać określoną i to jedną przynależność państwową. Podstawą przynależności jest rejestracja, czyli wpis do rejestru statków powietrznych państwa – decydującym kryterium jest własność. Każdy statek powietrzny posiada swój znak rozpoznawczy, na który składa się znak rejestracji i znak przynależności.

B. Międzynarodowa żegluga powietrzna.

Konwencja paryska z 1919r. Pierwsza wielostronna konwencja dotycząca żeglugi powietrznej, ratyfikowana przez ponad 30 państw. Przyjmując zasadę suwerenności państwa nad jego przestrzenią powietrzną, ustanawiała ona równocześnie wolność przelotu cywilnych samolotów prywatnych w przestrzeni powietrznej umawiających się państw bez ich uprzedniej zgody.

Konwencja chicagowska z 1944r. Zastąpiła konwencje paryską, potwierdziła zasadę suwerenności państwa w przestrzeni powietrznej oraz przyznała prywatnym samolotom umawiających się stron prawo wykonywania nieregularnych lotów bez ich uprzedniej zgody. Loty regularne mogą być jedynie za zgodą państwa.

Zapewnieniu suwerenności służy prawo państwa do ograniczenia lub zakazywania lotów nad swoim terytorium.

Pozwala na tworzenie stref, w których loty są ograniczone lub całkowicie zakazane.

Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO). Druga część konwencji chicagowskiej jest statutem ICAO, której celem jest zapewnienie systematycznego rozwoju międzynarodowego lotnictwa cywilnego, popieranie rozwoju szlaków powietrznych, lotnisk, oraz dbanie o bezpieczeństwo międzynarodowej żeglugi cywilnej. ICAO opracowuje też projekty konwencji lotniczych np. konwencja w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popełnianych na pokładzie statków powietrznych podpisana w Tokio 14 września1963r.

Układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych zwany też układem o tranzycie lub o dwóch wolnościach. Każde z państwa umawiających się przyzna pozostałym stronom: prawo przelotu nad terytorium bez lądowania; prawo lądowania w celach nie handlowych (nie dotyczy lotnisk wojskowych).

Układ o międzynarodowym transporcie lotniczym. Daje on obok dwóch wolności technicznych, także trzy wolności handlowe: prawo przywożenia pasażerów i ładunków z kraju przynależności statku powietrznego; prawo zabierania pasażerów i ładunku do kraju przynależności statku powietrznego; prawo zabierania i przywożenia pasażerów i ładunku do trzecich i z krajów trzecich.

Każde państwo posiada całkowitą i wyłączną suwerenność w przestrzeni powietrznej nad swoim terytorium → zasada ta to nie tylko norma umowna, ale i zwyczajowa, co znalazło potwierdzenie w ustawodawstwach poszczególnych krajów, które nie dopuszczają do korzystania ze swojej przestrzeni powietrznej bez wyrażenia wyraźnej zgody, która może wynikać z u.m. dwu- lub wielostronnej albo z prawa wew. i może dot. przelotów lub jednego przelotu;

*   statek podlega prawu państwa przestrzeni powietrznej;

*   C. Berezowski „teoria nierozerwalności przylegania” przestrzeni powietrznej do jej podbudowy (obszarów lądowych lub morskich) – tzn., że sytuacja prawna przestrzeni powietrznej jest taka sama jak sytuacja prawna jej podbudowy (obszar nad którym się znajduje):

→     przestrzeń nad morzem pełnym, strefą wyłącznego rybołówstwa, strefą ekonomiczną i szelfem kontynentalnym nie podlega suwerenności żadnego państwa;

→     przestrzeń nad morzem terytorialnym i wodami wew. podlega suwerenności danego państwa, przy czym suwerenność ta nie jest ograniczona przez „prawo nieszkodliwego przelotu”

25. Uznanie państwa i rządu w prawie i stosunkach międzynarodowych

Uznanie– jednostronny akt prawny, w którym jedno państwo lub ich grupa przyjmuje oficjalnie lub milcząco do wiadomości powstanie nowego państwa oraz określa charakter i zakres stosunków z tym państwem. Jest to więc uznanie osobowości prawnomiędzynarodowej nowego państwa. Uznanie państwa nie pociąga za sobą konieczności nawiązania z nim stosunków dyplomatycznych. Uznanie państwa ma charakter deklaratywny: nie tworzy ono nowego podmiotu prawa międzynarodowego, gdyż istnienie państwa nie zależy od uznania go. Jest natomiast rzeczą dyskusyjną w jakim stopniu przyjęcie państwa do organizacji międzynarodowej stanowi uznanie go przez członków tej organizacji.

Uznanie rządu jest aktem jednostronnym państwa, w którym oświadcza ono lub milcząco przyjmuje, że nowy rząd jest organem kompetentnym do reprezentowania swego państwa w stosunkach międzynarodowych i że uznający chce utrzymywać stosunki z tym rządem. Sytuacja tak powstaje kiedy w jakimś państwie nowy rząd doszedł do władzy w sposób niekonstytucyjny, w szczególności w wyniku przewrotu. Przy uznawaniu nowych rządów istotnym jest kryterium efektywności, tzn. stwierdzenie, ze dany rząd sprawuje rzeczywistą władzę na terytorium państwa i jest w stanie reprezentować je wobec innych państw. Państwa często kierują się również przesłankami politycznymi i własnymi interesami w uznawaniu rządów. Uznanie rządu ma charakter deklaratywny. Ma duże znaczenie, gdyż rząd nie uznawany ma trudności przy obronie interesów państwa i realizacji jego praw.

Aby stać się członkiem społeczności międzynarodowej, państwo powinno być uznane, czyli

przyjęte do klubu państw. Istota takiego uznania jest rośnie interpretowana:

- teoria konstytutywna - państwo staje się podmiotem prawa międzynarodowego tylko i

wyłącznie dzięki uznaniu.

- teoria deklaratywna - podmiotowość państwowa istnieje od momentu powstania państwa,

a uznanie stanowi jedynie akt deklaratywny, oznaczający chęć nawiązania stosunków

dyplomatycznych ze strony innego państwa.

- teoria deklaratywno-konstytutywna - dla podmiotu uznawanego uznanie ma charakter

tylko deklaratywny, ponieważ państwo to istnieje już wcześniej. Dla państwa uznającego akt

ten ma natomiast charakter konstytutywny, tworzy bowiem nowe państwo, ale w świadomości

państwa uznającego.

Dwie prawne formy uznania:

- de facto- niepełne i nieostateczne, przeważnie nie połączone z nawiązaniem stosunków

dyplomatycznych.

- de iure- ma charakter oficjalny i ostateczny, pociąga za sobą ustanowienie wzajemnych

normalnych stosunków dyplomatycznych i uznanie mocy prawnej aktów prawnych uznanego

państwa.

Jeżeli chodzi o sposób w jaki uznanie zostaje udzielone, wyróŜnia się:

- wyraźne- państwo oświadcza, że uznaje nowe państwo lub nowy rząd

- milczące- postępowanie państwa pozwala wnioskować, że uznało ono dane państwo lub

rząd.

Uznanie państwa

Podstawa uznania

Podstawowym kryterium uznania państwa jest efektywność, rozumiana jako stabilność i skuteczność jego władz oraz zdolność do utrzymywania stosunków zewnętrznych^[3]. W praktyce uznanie ma charakter polityczny, a decyzja o nim należy do państw, które podejmują ją na podstawie własnych ocen^[3]. Odwołują się przy tym do kryteriów, dzielonych na dwie grupy^[3]:

• polityczne (subiektywne) – odwołujące się do opinii;

• prawne (obiektywne) – odwołujące się do faktów.

Prawo międzynarodowe zakazuje uznania przedwczesnego oraz nakazuje odróżnianie uznania państwa od uznania za stronę wojującą lub powstańców^[4]. Za uznanie przedwczesne uważa się w przypadku istnienia poważnych wątpliwości co do trwałości i stabilności nowej organizacji terytorialnej, np. gdy toczy się walka zbrojna o jego przetrwanie^[4]. Tego rodzaju uznanie uważa się za nielegalne z dwóch zasadniczych przyczyn: jako sprzeczne z faktami oraz jako swoistą ingerencję w sprawy wewnętrzne państwa trzeciego^[4]. Jako przypadki uznania przedwczesnego wskazuje się uznanie przez kilka państw Katangi oraz Biafry^[4].

Praktyka postępowania państw dowodzi, że do podstawowych warunków uznania zalicza się występowania pewnych elementów faktycznych^[4]. Klasycznym przykładem jest nota George'a Canninga z 25 marca 1825, w której brytyjski minister spraw zagranicznych wskazywał na konieczność uznana nowej rzeczywistości w Ameryce Łacińskiej wobec wystąpienia czterech zasadniczych warunków^[4]:

• notyfikacja niepodległości przez rząd nowego państwa;

• realne sprawowanie władzy na określonym obszarze;

• wystarczająca stabilność i jednolitość;

• wprowadzenie zakazu handlu niewolnikami^[5].

Podobną politykę przyjęły Stany Zjednoczone, które jako kryteria uznały przede wszystkim możliwości do obrony niepodległości oraz zanik groźby powrotu panowania hiszpańskiego lub portugalskiego^[4][6].

Obecnie kryteriami uznania stało się też przestrzegania pewnych standardów cywilizacyjnych, takich jak poszanowanie dla prawa do samostanowienia oraz praw człowieka^[6].

Konsekwencje uznania

W doktrynie dominują dwie główne teorie dotyczące uznawania państw: konstytutywna i deklaratoryjna^[6]. Pierwsza z nich głosi, że skutki prawne następują dopiero wraz z momentem uznania^[6]. Z kolei druga mówi, że występują one od momentu gdy zaistniały stan faktyczny spełnia warunku określone przez prawo międzynarodowe^[6]. Oznacza to, że w myśl teorii konstytutywnej nabycie podmiotowości zależy od uznania, natomiast w przypadku teorii deklaratoryjnej jest ono konsekwencją zaistnienia określonych faktów, a uznanie jest jedynie wyrazem ich odnotowania^[6].

Prawne skutki uznania państwa^[7]:

• zarejestrowanie i zaakceptowanie nowej organizacji terytorialnej, skutkujące niemożnością kwestionowania jej podmiotowości i kompetencji;

• nawiązanie stosunków dyplomatycznych^[8];

• uznanie kompetencji organów i przedstawicieli nowego państwa oraz przyznanie mu właściwych przywilejów i immunitetów;

• możliwość występowania przed sądami, korzystania z immunitetu sądowego oraz uznania aktów wewnętrznych nowego państwa za obowiązujące.

Uznanie rządu

Kwestia uznania rządu występuje w momencie, gdy zdobywa on władzę w drodze pozakonstytucyjnej, czyli przeważnie poprzez zamach stanu, przewrót, pucz lub rewolucję^[7]. Podobnie jak w przypadku uznania państwa prawo międzynarodowe stwarza dużą swobodę w tym zakresie, jednak nie jest ona pełna^[7].

Stosuje się następujący podział kryteriów uznawania rządu^[7]:

• kryteria obiektywne (prawne) – mające oparcie w prawie międzynarodowym;

• kryteria subiektywne (polityczne) – powstałe na bazie opinii państw, które formułują własne warunki, od których uzależniają swoje uznanie dla rządów.

Jedną z historycznych zasad, ostatecznie odrzuconą przez prawo międzynarodowe, była zasada legitymizmu, która postulowała nieuznawanie rządów, które powstały wbrew porządkowi prawnemu danego państwa^[9]. Szczególną formę tej reguły określiła doktryna Tobara, formułując zasadę legitymizmu demokratycznego, która odmawiała uznania wobec rządów ustanowionych drogą rewolucyjną, wbrew porządkowi konstytucyjnemu^[9].

Obecnie podstawową przesłanką uznania rządu jest kryterium efektywności, czyli rzeczywistego sprawowania władzy na danym terenie, zamieszkanym przez określoną ludność^[9]. W pojęciu tym zawiera się zarówno milcząca lub wyraźna aprobata rządzonych, jak i zdolność władzy do realizacji międzynarodowych zobowiązań^[9].

Od czasu I wojny światowej ważną kwestią stało się zagadnienie uznawania rządów na uchodźstwie^[9]. Doszło wówczas do emigracji rządów Belgii, Serbii i Czarnogóry, które znalazły swe schronienie w Sainte-Adresse, na Korfu oraz w Neuilly-sur-Seine^[10]. Przyjęcie ze strony państw Ententy pozwoliło im na prowadzenie normalnej działalności politycznej, wojskowej i dyplomatycznej, a także korzystanie z należnych rządom przywilejów i immunitetów^[10]. Kwestia uznawania władz emigracyjnych powróciła wraz z wybuchem II wojny światowej, w czasie której swoje terytoria opuściło aż osiem rządów: belgijski, czechosłowacki, grecki, holenderski, jugosłowiański, luksemburski, norweski i polski^[10].

Podstawą uznania wobec rządu emigracyjnego jest rzeczywistość. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego okupacja jest stanem przejściowym, a okupant nie może działać jako organ podporządkowanego sobie państwa^[10]. O ile nie nastąpiła stabilizacja nowej sytuacji, a rząd na emigracji dąży do odzyskania terytorium, ma on prawo do bycia reprezentantem państwa^[10]. Wyrazem prowadzonej przez niego działalności w tym celu może być utrzymywanie własnych sił zbrojnych lub sprawowanie kierownictwa względem ruchu oporu w kraju^[10]. Utrata kompetencji rządu emigracyjnego nastąpić może w wypadku zakończenia okupacji oraz przejęcia władzy w państwie przez inny efektywny ośrodek władzy, cieszący się poparciem miejscowej ludności^[10].

26. Podział państw ze względu na pozycję i status w stosunkach międzynarodowych

Ze względu na pozycję państwa w stosunkach międzynarodowych:

1) mocarstwa uniwersalne (światowe); cechy:

a) przewaga militarna; supermocarstwo – podkreślenie potencjału militarnego

(mogłoby wygrać z resztą świata poza tym drugim supermocarstwem);

b) musi mieć własne ugrupowanie (grupa państw działająca na arenie

międzynarodowej tak jak chce tego supermocarstwo);

c) globalne oddziaływanie (polityczne, militarne, ekonomiczne, ideologiczne);

2) mocarstwa (średnie); cechy:

a) potencja militarny niewspółmiernie mały do supermocarstwa;

b) potencjał gosp., cywilizacyjny, ludnościowy, kulturalny o wiele wyższy niż

potencjał przeciętnego państwa;

c) np. Rosja, Francja, Chiny, Wielka Brytania;

3) mocarstwa selektywne:

a) sektorowe: państwo posiadające istotny/światowy potencjał w jakiejś

dziedzinie; np. Japonia, Niemcy (oba państwa przegrały II w.ś., nie są w

stałym składzie Rady Bezpieczeństwa ONZ, nie mają aż tak silnych armii);

b) regionalne: państwo, które wywiera istotny wpływ w granicach regionu,

niekiedy może dominować; np. Meksyk, Brazylia, Argentyna, Libia, Irak,

Izrael;

4) państwa średnie (rola wiodąca w subregionie); np. Polska;

5) państwa małe

a) rozwinięte, np. Belgia i Holandia;

b) rozwijające się;

c) nierozwinięte – Trzeciego Świata;

6) karłowate (mini państwa)

29. Cele, środki, metody polityki zagranicznej

Cele polityki zagranicznej- świadome i systematyczne działanie oraz dążenia państw do

adaptacji środowiska międzynarodowego dla własnych potrzeb i interesów.

Wg kryterium skali potrzeb i interesów:

- nadrzędne cele i wartości- wynikające z żywotnych interesów

- długofalowe cele i wartości społeczne- wynikające z celów i wartości nadrzędnych

- ważne cele społeczne- hierarchię ustala zawsze ośrodek kierowniczy

- konkretne cele krótkofalowe- wynikające z długofalowych i ważnych celów społecznych,

lecz zawierające także wskazówki odnoście do środków ich realizacji.

J.Kukułka, cele:

- egzystencjalne- wartość podstawowa, zapewniają państwu przetrwanie, bezpieczeństwo,

identyczność i rozwój.

- koegzystencjalne- zapewniają zaspokojenie potrzeb w zakresie przynależności, łączności,

współżycia, współpracy.

- funkcjonalne- wiążą się z uczestnictwem państwa w środowisku międzynarodowym,

zmierzając m.in. do zaspokojenia potrzeb w zakresie dostępu do informacji, dokonywania

regulacji oraz optymalizacji decyzji w ścisłej korelacji z celami egzystencjalnymi i

koegzystencjalnymi.

J.Kukułka, podstawowe cele polityki zagranicznej:

- zapewnienie bezpieczeństwa

- wzrost jego siły

- wzrost pozycji międzynarodowej

Cele wg Wolfersa:

• Narodowej ekspansji (self-extension) – zorientowane na zmianę statusu quo państwa

• Bezpieczeństwa narodowego (self-preservation) – zorientowane na utrzymanie statusu quo

• Narodowej abnegacji czy samo wyrzeczenia się (self-abnegation) – zorientowane na promocję w swoich działaniach wartości uniwersalnych

Wg Holstiego:

• Cele podstawowe – ściśle związane z bezpośrednimi i żywotnymi interesami państwa, co sugeruje nawiązanie do realistycznej koncepcji interesu narodowego, będącego ostatnią instancję w polityce zagranicznej tak długo, jak długo narody stanowią podstawę struktury organizacyjne świata

• Cele ekspansywne – wyrażające różnorodne potrzeby i dążenia państw, w tym takie, jak zdobycie prestiżu lub autorytetu międzynarodowego

• Cele uniwersalne – takie jak pokój, współpraca międzynarodowa

Metody polityki zagranicznej- to sposób posługiwania się środkami, czyli taktyka

postępowania w stosunku do innego państwa lub całego środowiska międzynarodowego.

Mogą mieć charakter:

- pozytywny- nastawione na współpracę

- negatywny- stosowanie groźby lub wymuszania ustępstw

- neutralny- stosowane razem z poprzednimi w zależności od sytuacji

Podział metod:

Dyplomatyczne – obejmują szeroką gamę działań zgodnych z prawem międzynarodowym. Ważnym elementem dyplomatycznych metod postępowania w stosunkach międzynarodowych są osobiste kontakty polityków, łatwość komunikowania się, uzgodnienia stanowisk. Współcześnie SA one niezwykłe cennym dopełnieniem czy uzupełnieniem palety metod dyplomatycznych.

Niedyplomatyczne – obejmują metody pozytywne i negatywne.

Negatywne obejmują: wymuszanie, odstraszanie, groźbę użycia siły, użycie siły. Wymuszenie oznacza nakłanianie do podejmowania działań, których dane państwo nie chciałoby podjąć, w celu ochrony interesu narodowego. Odstraszanie oznacza wpływanie na państwa do niepodejmowania określonych działań. Groźba użycia siły lub jej użycie jest wprawdzie zakazane przez prawo, jednak jest stałym elementem życia międzynarodowego. Współcześnie coraz częściej traktuje się ją jako ważny element rokowań lub „dyplomację siłową”. Mieszczą się tutaj takie środki, jak, np. cofnięcie pomocy, pewnych przywilejów lub embargo. Szantaż nie odnosi się bezpośrednio do państwa poddawanego naciskom, ale do strony trzeciej, po to, aby owo państwo zmieniło swe nastawienie lub zerwało współpracę z tym, kogo chcemy „ukarać”.

Do metod pozytywnych zalicza się zachowanie typu bargaining. Metody te obejmują negocjacje lub perswazje, które mają doprowadzić do zmiany postępowania państwa w kierunku pożądanym przez silniejszego partnera Lu przeciwnika.

Metody wg Holstiego:

• Użycie siły

• Manipulacja groźbą użycia siły

• Groźba użycia siły

• Nagroda, jako dowód na to, że warto stosować się do określonych sugestii

• Obietnica nagrody

• Przekonywanie

Środki – są to instrumenty, dzięki którym państwa mogą próbować osiągać

wyznaczane cele polityki zagranicznej.

Dzielą się na:

• Pozytywne (dyplomatyczne) – obejmują szeroką gamę zachowań politycznych, od mediacji poczynając, poprzez gotowość pośrednictwa w sporze, udostępnienie terytorium stronom w sporze, misje stałe i specjalne, dyplomację konferencyjną i wiele innych działań. Są najważniejszymi środkami realizacji polityki zagranicznej.

• Negatywne (niedyplomatyczne) -

• Ekonomiczno-handlowe – dzielą się na negatywne i pozytywne. Negatywne: embargo, bojkot gospodarczy, dumping, dyskryminacja w przyznawaniu taryf celnych. Pozytywne: redukcja taryf celnych, przyznawanie lenicji, gwarancje dla prywatnego kapitału inwestującego w jakimś państwie, korzystne kredyty, zwolnienia od opłat celnych.

• Polityczne – szeroka paleta zachowań politycznych wobec państw, np. nagminnie łamiących prawo międzynarodowe lub pewne reżimy zachowań

• Wojskowe – zaliczamy tutaj: wielkość i jakość armii, stan uzbrojenia, wykształcenie dowódców i morale armii Łącznie określają one potencjał armii i jej zdolność do obrony przed interwencją zewnętrzną. Inne formy ich wykorzystania są zakazane, chyba, że chodzi o interwencję prowadzoną zgodnie z przyjętymi normami prawa międzynarodowego i za przyzwoleniem, najczęściej ONZ, w stosunku do państwa agresora lub takiego, który swym zachowaniem łamie przyjęte normy.