1. Polityka międzynarodowa (1815-1871)

Kongres Wiedeński - Kongres rozpoczął się w październiku 1814r. i jest uważany za jeden z najbardziej spektakularnych zjazdów w dyplomacji europejskiej. Zwołany został w celu rewizji zmian terytorialnych i ustrojowych spowodowanych wybuchem rewolucji francuskiej i wojnami napoleońskimi oraz wypracowania nowych zasad ładu kontynentalnego.

W wyniku trwających w Europie w latach 1798-1815 wojen napoleońskich nastąpiły bardzo znaczące zmiany terytorialne na niemal całym obszarze kontynentu. Sytuacja Europy w 1814r. była bardzo skomplikowana. Kontynent zdominowały długotrwałe konflikty zbrojne, nie znano innego stanu niż wojna wraz z jej wszystkimi zniszczeniami. Gospodarka europejska wtłoczona w ramy napoleońskiego systemu kontynentalnego i obciążona wydatkami na wojsko wymagała sanacji i daleko idącej reorientacji. Wszyscy pragnęli powrotu do pokojowych warunków. W szczytowym momencie potęgi napoleońskiej Europa poddana była dominacji francuskiej. Zdobycze społeczne i polityczne rewolucji francuskiej (np. równość wobec prawa, zniesienie powinności feudalnych, powstanie nowych kadr wojskowych i nowego aparatu administracyjnego) zostały rozszerzone na większość krajów satelickich.

Stabilizację międzynarodową pragnięto oprzeć na trzech głównych zasadach:

1. Zasada równowagi sił - forsowana przez Wlk. Brytanię, by zapobiec dominacji jednego państwa europejskiego kosztem innych.

2. Zasada legitymizmu - prawo nienaruszalności dynastii panujących przed Rewolucją Francuską do tronów europejskich, ponieważ władza ich pochodziła od Boga; było to także sprzeciwianie się hasłom rewolucji dotyczącym suwerenności narodu i jego prawie do samostanowienia; wystąpienia przeciw władcy i jego dynastii uznano za bezprawne.

3. Zasada restauracji - czyli powrót do dynastii sprzed

Tak więc równowaga sił i związana z nią dominacja wielkich mocarstw oraz legitymizm są kluczowe dla zrozumienia kongresu wiedeńskiego i wytworzonego tam systemu kolektywnego bezpieczeństwa.

Rozpadowi imperium napoleońskiego początek dała nieudana wyprawa na Rosję w roku 1812. Nastał okres zmian sojuszy politycznych, rozpoczęło się kształtowanie nowego układu sił oraz porządku europejskiego. 30 XII1812r. Rosja i Prusy podpisały konwencję o zaprzestaniu walk, Prusy wyłamały się z obozu napoleońskiego, natomiast 27 II 1813 roku oba państwa podpisały układ sojuszniczy. W marcu król pruski Fryderyk Wilhelm III wezwał Napoleona do wojny o niepodległość. Udział Niemiec początkowo miał ograniczony charakter, do walki stanąć chciały księstwa Meklemburgii i Anhaltu. W Austrii, kanclerz Klemens Lothar von Metternich stanął przed dylematem. Do pozostania przy Napoleonie skłaniały go interesy dynastyczne Habsburgów oraz obawa przed dominacją Rosji na kontynencie. W czerwcu 1813 roku w Reichenbach trzy mocarstwa - Rosja, Prusy i Austria - podpisały tajny układ antynapoleoński. Metternich próbował jeszcze negocjować warunki z Napoleonem, jednak po nieudanych pertraktacjach austriackie wahania ustąpiły i w sierpniu 1813 roku Austria wypowiedziała wojnę Francji. Sojusz Rosji, Austrii i Prus wzmocniono układem zawartym w Cieplicach 9 września. Dotyczył on wspólnego prowadzenia wojny i wzajemnej obrony po ustanowieniu pokoju. Przewidywał także odbudowę mocarstwowej pozycji Austrii z 1805 roku, zniesienie związku reńskiego, przywrócenie niezależności państwom niemieckim oraz podział Księstwa Warszawskiego według linii, które zostaną ustalone w najbliższej przyszłości. 8 października do sojuszu z Austrią dołączyła Bawaria, dzień później Anglia zadeklarowała Austrii pomoc finansową w wysokości miliona funtów na najbliższą kampanię.

Uzgodnienie nowego ładu powojennego było trudne, mocarstwa miały swoje ściśle określone interesy i cele. Państwa nie mogły porozumieć się w kwestii przyszłego władcy Francji. Austria promowała Marię Ludwikę, natomiast Anglia chciała obsadzić na tronie Burbonów, czemu z kolei przeciwny był car Rosji Aleksander I. W roku 1914 odbyły się dwie konferencje koalicji - pierwsza 29 stycznia w Langres, druga 11-19 lutego w Troyes. Najważniejszym ustaleniem obydwu było to, że ofensywa wobec Napoleona kontynuowana będzie bez zawieszenia broni.

Do zacieśnienia sojuszu zmusiła koalicjantów wygrana Napoleona w 1814 roku w kampanii lutowej. Tak więc 9 marca reprezentanci czterech mocarstw, Anglii - Castlereagh, Austrii - Metternich, Rosji - Nesselrode i Prus - Hardenberg zawarli w Chaumont traktat zobowiązujący koalicjantów, że będą walczyć aż do zwycięstwa. Zakazywał zawierania odrębnych sojuszy z Francją, zawierał także wstępne cele wojenne aliantów, m.in. zobowiązanie mocarstw do utrzymania pokoju przez najbliższe 20 lat po zakończeniu działań zbrojnych.

W kwietniu 1814 roku Napoleon abdykował, na tronie zasiadł Ludwik XVIII. 30 maja podpisano pierwszy pokój paryski. Na mocy paktu Francja potraktowana została wyjątkowo łagodnie. Przyznane jej zostały granice ze stycznia 1792 roku, dodano także ziemie z lewobrzeżnego Renu. Nie narzucono żadnych odszkodowań wojennych, zachowano francuskie kolonie, poza kilkoma, które przejęła Anglia. Sprawy Niemiec, Holandii i Szwajcarii potraktowano ogólnikowo, gdyż postanowiono zwołać kongres w Wiedniu, gdzie miały być podjęte szczegółowe postanowienia odnośnie nowej Europy.

Kongres wiedeński. Przebieg i postanowienia.

Kongres poprzedzało spotkanie na szczycie w Londynie w czerwcu 1814 roku. Miało ono charakter konsultacyjno - przeglądowy, przygotowywano nań rozstrzygnięcia wiedeńskie. Anglia naciskała na stworzenie silnego państwa niderlandzkiego (Holandia połączona z Belgią), co miało na celu ograniczenie Francji na północnym wschodzie. 20 czerwca przyjęto osiem artykułów, na mocy których uchwalono, ze owe państwo powstanie. Na spotkaniu wyszły także różnice zdań odnośnie Saksonii i Polski.

Aleksander I widział siebie jako wodza zwycięskiej koalicji. Otwarty na idee liberalne i zasady narodowościowe, chciał wyprowadzić kontynent z Rosją na czele na drogę wolną od konfliktów i zagrożeń. Propagował łagodne potraktowanie pokonanej Francji, którą widział w przyszłości jako klienta Rosji.

Głównym antagonistą Rosji była Anglia. Mówiono nawet o konfrontacji wieloryba i słonia - największej potęgi morskiej i lądowej. Ogromne znaczenie Anglii wypływało z faktu, iż była ona głównym skarbnikiem i płatnikiem antynapoleońskiej koalicji. Kierunek angielskiej polityki wyznaczał Castlereagh. Jego głównym celem było zapobieżenie odrodzeniu się potęgi Francji i powstaniu hegemonii Rosji. Chciał, by w Niemczech Austria i Prusy miały równe wpływy. Dążył do utrzymania jedności koalicji i zbudowaniu Europy tak zbalansowanej, by żadne z mocarstw nie mogło osiągnąć dominującej pozycji.

Legitymizm, którego głównym rzecznikiem był Talleyrand miał służyć odcięciu się Francji Ludwika XVIII od odpowiedzialności za przeszłość rewolucyjno - napoleońską, podbudować prestiż restaurowanej monarchii i umożliwić Francji odzyskanie roli mocarstwa. Zasadę tę sformułował przy okazji dyskusji odnośnie Saksonii broniąc prawa Wettinów do tronu. Twierdził, ze władza króla pochodzi z woli bożej, więc jest nienaruszalna, ale ponadto jest to jedyny i stały punkt odniesienia organizujący porządek wewnętrzny i międzynarodowy.

Z kolei kanclerz Austrii, Metternich wierzył, że jest nieomylny. Jego legitymizm wypływał z racjonalistycznej koncepcji władzy, ale także z obawy przed ruchami rewolucyjno - narodowymi. Uważał, ze więź między ideą wolności a ideą narodu, prawami człowieka a prawami narodu stanowi zagrożenie dla ustroju monarchistycznego i podstaw wielonarodowościowego państwa habsburskiego. Chciał, by wielkie mocarstwa stały na straży porządku społecznego oraz równowagi międzynarodowej, jak i wewnętrznej.

Prusy, najsłabsze mocarstwo, miały daleko idące ambicje terytorialne w północnych Niemczech i najsilniej demonstrowały swe antyfrancuskie nastawienie.

Kongres miał oficjalnie rozpocząć się 1 listopada, jednak dyskusje rozpoczęte w połowie września, trwały jeszcze cały październik, nie było więc oficjalnej inauguracji, jak również posiedzenia końcowego. Znana jest tylko data podpisania aktu końcowego (9 czerwiec 1815r.)

Na kongresie wypracowano procedurę i sposób podejmowania decyzji. Najważniejszą rolę odgrywali ministrowie spraw zagranicznych Rosji, Wielkiej Brytanii, Austrii i Prus. To do nich należały decyzje w sprawach terytorialnych. Decyzję tą zakwestionował Talleyrand, użył argumentu, iż Francja pod berłem Burbonów chce być partnerem zwycięskich mocarstw. Zaskutkowało to zaproszeniem do dyskusji merytorycznych tych państw, które podpisały pierwszy pokój paryski, czyli Francja, Hiszpania, Portugalia i Szwecja. Tak powstał komitet ośmiu, który wyznaczył dziesięć komisji roboczych do konkretnych zagadnień:

1. komisja prawna

2. komisja statystyczna

3. komisja ds. rang i stopni dyplomatycznych

4. komisja ds. handlu niewolnikami

5. komisja ds. żeglugi śródlądowej

6. komisja ds. niemieckich

7. komisja ds. Włoch

8. komisja ds. Polski

9. komisja ds. Saksonii

10. komisja ds. Szwajcarii,

przy czym o sprawach najważniejszych nadal decydował Komitet Czterech zwany Dyrektoriatem. Z uwagi na potęgę militarną Rosji, najsilniejszą pozycję na kongresie miał car Aleksander I. Natomiast do głównych architektów ładu zalicza się austriackiego kanclerza - Metternicha, brytyjskiego ministra spraw zagranicznych - Castlereagha oraz francuskiego ministra spraw zagranicznych - Talleyranda.

Sprawę Saksonii i Polski uważa się za najtrudniejszy i najbardziej skomplikowany problem kongresu. Stworzone pod egidą Napoleona Księstwo Warszawskie obejmowało głównie ziemie trzeciego zaboru pruskiego i austriackiego. Władcą był król saski Fryderyk August. Z chwilą zajęcia Księstwa Warszawskiego, car Aleksander I oświadczył, że państwo to ma zostać oddane jako ekwiwalent terytorialny za rosyjski wysiłek zbrojny a jednocześnie jako gwarancja rozwiązania sprawy polskiej. W 1814r. oznajmił, że chce połączyć wszystkie ziemie polskie pod swym berłem i nadać im konstytucję. Austria i Wielka Brytania sprzeciwiły się, gdyż to by oznaczało zachwianie ładu na kontynencie poprzez zwiększenie dominacji Rosji. Prusy z kolei chciały otrzymać z powrotem to, co zabrał im Napoleon, czyli większość Księstwa Warszawskiego. Rosja zaproponowała Prusom jako swojemu sojusznikowi całą Saksonię w ramach rekompensaty, co z kolei byłoby katastrofą dla Austrii z racji naruszenia równowagi na terenie Niemiec. Kwestia polsko - saska omal nie doprowadziła do wojny, czwór przymierze podzieliło się na dwa bloki - rosyjsko-pruski i austriacko-angielski, który wspierała Francja, gdyż wzmocnienie Prus również nie leżało w jej interesie. Metternich był przeciwny planom Aleksandra I, ponieważ chciał odzyskać polskie ziemie, które Austria utraciła w 1809 roku. Ponadto obawiał się odbudowy Polski jako państwa konstytucyjnego, czyli według niego przesiąkniętego ideami rewolucyjnymi, skłonnego do budowania ruchów narodowych. Castlereagh zastosował zabieg dyplomatyczny - wysunął plan wskrzeszenia Polski sprzed 1772 lub 1792 roku, wiedział, że plan ten nie ma powodzenia, jego jedynym celem było nakłonienie Rosji na rezygnację z żądań terytorialnych wobec Polski. Chciano skłócić Rosję z Prusami, jednak bezskutecznie. 3 stycznia 1815 roku Wielka Brytania, Austria i Francja zawiązały tajny sojusz, w którym zobowiązały się do wystawienia 150 tysięcy armii, gdyby jedna ze stron była narażona na niebezpieczeństwo ze strony jednego lub kilku mocarstw. Po „intrydze styczniowej” Wielka Czwórka przekształciła się w Wielką Piątkę. W sprawie udało się w końcu osiągnąć kompromis. Aleksander I został tytułowanym królem Polski, a ziemie polskie zostały połączone z cesarstwem rosyjskim. Polsce przyznano jednak instytucje dające jej pewną autonomię. Zapowiedziano nadanie konstytucji Królestwu Polskiemu. Natomiast zachodnia część Księstwa Warszawskiego z Poznaniem i Toruniem przeszły pod panowanie króla Prus, a Austria odzyskała powiaty, które były oddzielone od Galicji Wschodniej w 1809roku. Kraków ustanowiono wolnym miastem pod protektoratem Rosji, Austrii i Prus. W sprawie Saksonii postanowiono, iż pozostanie ona niezależna, podzielono ją na dwie części. Około połowy terytorium Saksonii, słabiej zaludnionego i bez Lipska i Drezna, czyli dwóch głównych miast, otrzymały Prusy. Największe korzyści terytorialne w tej sprawie przypadły więc Rosji i Prusom.

W problematyce niemieckiej istniały dwa główne aspekty dyskusji:

1. aspekt terytorialny (granice Niemiec i państw niemieckich)

2. aspekt strukturalny (konstytucja i ustrój)

Bliską współpracę w tej sprawie podjęły Austria i Prusy. 16 października odbyła się inauguracja komisji do spraw Niemiec. Na konferencji przedstawiono plan utworzenia Konfederacji Niemieckiej. Kierownictwo miało leżeć w gestii dwóch mocarstw - Austrii i Prus oraz trzech królestw - Bawarii, Saksonii i Wirtembergii, przy czym Austria i Prusy miały mieć po dwa głosy, reszta po jednym. Pomysł nie zyskał uznania państw niemieckich ponieważ ograniczało to ich suwerenność (np. prawo do samodzielnego zawierania sojuszy, prowadzenie wojen). Koncepcja zjednoczonych Niemiec oparta na zasadzie narodowościowej, głosząca, że Niemcy nie powinny być poddawane kaprysom despotycznych władców nie była brana pod uwagę. 16 listopada baron vom Stein w imieniu dwudziestu dziewięciu państw niemieckich złożył petycję o równe prawa i nadanie lub przywrócenie konstytucji dla wszystkich z nich. Sprzeciw wobec austriacko - pruskiego projektu i sprzeczności tych dwóch mocarstw w sprawie Saksonii i Polski spowodowały zawieszenie prac komisji.

7 marca Napoleon uciekł z Elby i triumfalnie ruszył na Paryż. Zdarzenia te przerwały obrady w Wiedniu. Ta kryzysowa sytuacja spowodowała mimo wszystko konsolidację koalicji. Państwa niemiecki zagroziły, że nie wezmą udziału w walce z Napoleonem, jeśli ich prawa nie zostaną uwzględnione, co zaowocowało przyznaniem im szeregu koncesji ze strony Austrii i Prus. 13 marca uchwalono deklarację o wyjęciu Napoleona spod prawa, a 25 marca odnowiono sojusz na zasadach z Chaumont. Była to ostateczna klęska Napoleona. 20 września przedstawiono Francji warunki nowego traktatu pokojowego. Był on zdecydowanie mniej korzystny niż poprzedni, lecz kardynał Richelieu reprezentujący Francję wynegocjował wiele ustępstw. I tak 20 listopada 1815 roku podpisano drugi pokój paryski. Na jego mocy Francja poniosła niewielkie straty terytorialne (Prusom przyznano Saarę, Sardynii oddano Sabaudię, część twierdz na północnym wschodzie przeszło w posiadanie Holandii). Nałożono na Francję kontrybucje wojenne w wysokości 700 milionów franków a także obowiązek utrzymywania 150 tysięcznej armii okupacyjnej przez okres pięciu lat. Nakazano także oddać skarby kultury zagrabione przez Napoleona w Europie. Również 20 listopada podpisano traktat sojuszniczy Czwórki. Jego celem było zapewnienie pokoju w Europie i niedopuszczenie do kolejnej wojny. W imię trójcy świętej potwierdzono traktat z Chaumont i postanowienia wiedeńskie o wykluczeniu Napoleona Bonaparte i jego rodziny z grona pretendentów do tronu francuskiego.

Przebudowa Europy oznaczała zmianę prawie wszystkich granic państwowych. Na kongresie starano się uzasadnić zmodyfikowany i ulepszony koncept równowagi sił (znacznie różniący się od tego, który w XVIII w. doprowadził do rozbiorów Polski) dobrem Europy jako całości, czyli wyższymi wymogami pokoju i stabilizacji. Filarami nowej europejskiej struktury miały być na zachodzie Francja, na wschodzie Rosja, w centrum Niemcy, Austria i Włochy.

Już jednak w kwietniu 1815 roku nastąpiło przyspieszenie prac w sprawie niemieckiej, włoskiej i szwajcarskiej a także w sprawie żeglugi na rzekach międzynarodowych. W maju uzgodniono najważniejsze dokumenty odnośnie Niemiec a 8 czerwca podpisano Akt Zasadniczy Związku Niemieckiego. Prusy dostały Rugię, część Pomorza oraz część Nadrenii. Granice Prus rozciągały się teraz od Kłajpedy po Saarę, co przyczyniło się do wzrostu ich potęgi. Królestwo Hanoweru podporządkowano Wielkiej Brytanii, Dania otrzymała Lauenberg i Holsztyn, natomiast Niderlandy - Wielkie Księstwo Luxemburga. Związek Niemiecki miał utrzymać bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne Niemiec, niepodległość i nietykalność państw skonfederowanych. W 1815 roku w skład Związku wchodziły 34 państwa i cztery wolne miasta (Frankfurt, Hamburg, Brema i Lubeka). Zdecydowano, ze o najważniejszych sprawach konfederacji ma rozstrzygać sejm związkowy z siedzibą we Frankfurcie. Przewodnictwo w zgromadzeniu związku natomiast należy do Austrii. W rzeczywistości Austria i Prusy toczyły ostrą rywalizację, w skutek czego zamiast integracji Niemiec utrwaliło się ich rozbicie.

W pierwszej dekadzie XIX wieku we Włoszech nasiliły się ruchy zjednoczeniowe. Joachim Murat, obsadzony w 1808roku przez Napoleona na tronie neapolskim zaczął sprzyjać dążeniom poddanych. Chcąc utrzymać koronę, 14 stycznia 1814 roku przeszedł na stronę Austrii podpisując sojusz wojskowo - polityczny. Rok później, w marcu 1815 roku zdradził Austrię i poparł Napoleona zmierzającego do Paryża, 15 marca wypowiedział wojnę Austrii i ogłosił manifest wzywający do zjednoczenia Włoch. Został pobity przez Austriaków w bitwie pod Tolentino i w maju uciekł na Korsykę. Sukcesy Austrii wzmacniały jej pozycję a wskutek ustępstw w sprawie Belgii, Polski i Niemiec, uznano, ze Austria ma prawo do rekompensaty terytorialnej na półwyspie. Tak więc Austrii przyznano Lombardię z Mediolanem, Wenecję z jej posiadłościami nad Adriatykiem. Poprzez otrzymanie najbogatszych ziem stała się mocarstwem dominującym we Włoszech. Restytuowano Królestwo Neapolu przemianowane na Królestwo Obojga Sycylii oraz mniejsze państwa. Także państwo kościelne, mniejsze niż w XVIII wieku, natomiast większe niż za czasów Napoleona.

Anglia reprezentowała tendencje umocnienia Holandii, widziała w niej swego partnera i sojusznika. Metternich także uważał kwestię holenderską za ważną, gdyż miała być ona łącznikiem Austrii z Anglią. Postanowiono połączyć Belgię z Holandią w Królestwo Niderlandów a na tronie obsadzić Wilhelma I. Królestwo odzyskało Indie Wschodnie z Jawą, podporządkowane mu zostało także Wielkie Księstwo Luxemburg.

W sprawie Szwajcarii pierwsze decyzje podjęto już 20 marca 1815 roku, kiedy to sygnatariusze pierwszego pokoju paryskiego podpisali deklarację o neutralności Szwajcarii. 27 maja uchwalił to szwajcarski parlament. W akcie końcowym kongresu ustalono, że Szwajcaria będzie państwem niepodległym złożonym z 19 dawnych i trzech nowych kantonów (Valois, Ziemia Genewska i Księstwo Neuchatel). Natomiast w dniu podpisania drugiego pokoju paryskiego ogłoszono osobny akt uznania i gwarancji wieczystej neutralności Szwajcarii i części Sabaudii.

Poza powyższymi sprawami dotyczącymi państw europejskich, na kongresie uchwalono także decyzje odnośnie wolności żeglugi na rzekach międzynarodowych, to jest na Renie, Nekarze, Menie, Mozeli, Mozie i Skaldzie. Sprawie tej poświęcono aż 10 artykułów w akcie końcowym. Jednak najtrwalszym dziełem kongresu pozostał regulamin dotyczący rang dyplomatycznych z 19 marca 1815 roku. Ustanawiał on trzy klasy przedstawicielstwa dyplomatycznego:

1. ambasadorów, legatów i nuncjuszy

2. posłów, ministrów i innych uwierzytelnionych przy monarchach

3. Charges d'affaires uwierzytelnionych przy ministrach spraw zagranicznych

Ustalono także, iż dyplomaci będą zajmować miejsca według daty notyfikacji ich przybycia. Nie dotyczyło to nuncjuszy papieskich, którzy zawsze mieli zajmować pierwsze miejsca. Zapisy regulaminu bez dwóch artykułów powtórzono w kwietniu 1961 roku kodyfikując całość prawa dyplomatycznego. 8 lutego 1815 roku uchwalono deklarację o zniesieniu handlu niewolnikami. Wszystkie postanowienia kongresu zawarte zostały w akcie końcowym z 9 czerwca 1815 roku.

Znaczenie kongresu.

Kongres był próbą rozprawienia się z epoką rewolucji i Francji napoleońskiej oraz obrony legitymistyczno - monarchistycznego ładu europejskiego. Zasady legitymizmu ulegały często wymogom równowagi sił, a pragnienia narodów nie były uwzględniane. Kongres zapewnił Europie najdłuższy i najbardziej płodny okres pokoju i cywilizacji, jaki miała do tej pory. Twórcy porządku powiedeńskiego mieli statyczny pogląd na stosunki międzynarodowe, nie rozumiejąc w pełni zmian ekonomicznych, demograficznych, politycznych, czy ideowych, które były nieuniknione. Z drugiej strony promował normy prawa międzynarodowego i tworzył nowe możliwości współpracy międzynarodowej. Kongres utrwalił też na dziesięciolecia konserwatywną ideologię wedle której wszelka demokratyzacja i idee rewolucyjne są niebezpieczne i niepożądane. Przywrócił znaczenie arystokracji i kleru oraz dawne hierarchie w społeczeństwie. Po Kongresie Wiedeńskim w Europie konsekwentnie rozbudowywano mechanizmy kontroli, policję, cenzurę, zrewidowano treści nauczania w szkołach.

Święte Przymierze.

Po burzliwej epoce Wielkiej Rewolucji Francuskiej, zwycięskie dynastie poszukiwały ponownej legitymizacji swej władzy, stabilizacji, pokoju i trwałości ich rządów w Europie. Do tego celu potrzebne były ramy traktatowe i instytucjonalne zapewniające dominację najważniejszych mocarstw w Europie. Akt końcowy kongresu nie zawierał gwarancji nowego status quo, ani nie tworzył żadnego organu wykonawczego. Sam w sobie więc nie mógł być uważany za kładący podwaliny pod system kolektywnego bezpieczeństwa.

Akt Świętego Przymierza zawiązany 26 września 1815 roku w Paryżu miał być spoiwem sojuszu Czwórprzymierza. Za jego twórcę uważa się cara Rosji Aleksandra I. Miał na niego wówczas silny wpływ między innymi Franz Baader głoszący, że istnieje konieczność powiązania religii z polityką w celu zorganizowania Europy na zasadach chrześcijańskich. Cesarz Austrii Franciszek I oraz król Prus Fryderyk Wilhelm III zgodzili się na przystąpienie do paktu i podpisali go.

Akt Świętego Przymierza to około jednostronicowa deklaracja stwierdzająca, że trzej monarchowie zdecydowali o konieczności oparcia ich dalszych wzajemnych stosunków na prawdach religii. Mówi także, że na tej podstawie będą oni opierać swoje postępowania zarówno w stosunkach wewnętrznych jak i zewnętrznych.

Metternich początkowo nie przywiązywał uwagi do owego aktu, później dostrzegł jednak w świętym przymierzu nadzieję na uratowanie ładu powiedeńskiego opartego na legitymizmie monarchii i równowadze sił. Austria, państwo wówczas wielonarodowe, była narażona na dezintegrację, kanclerz akcentował więc, że dla utrzymania równowagi europejskiej, potrzebna jest równowaga wewnętrzna państwa.

Akt początkowo miał niezobowiązujący charakter. Przymierze kształtowało się stopniowo. Przystąpiły do niego wszystkie monarchie europejskie poza Wielką Brytanią, państwem kościelnym i Turcją. Główną rolę w akcie odegrały cztery (a następnie pięć) mocarstw z kongresu wiedeńskiego, w tym także Anglia, która mimo, że nie podpisała aktu, brała czynny udział w jego pracach

Spośród kongresów Świętego Przymierza największe znaczenie miały:

1. W listopadzie 1818 roku kongres w Akwizgranie. Podjęto tam decyzje o złagodzeniu ciężarów nałożonych na Francję w drugim pokoju paryskim. Okupację postanowiono zakończyć nie, jak ustalono początkowo, w 1820, a w 1818 roku. Francja powracała powoli do grona wielkich mocarstw, w wyniku czego powstała Pentarchia czyli Pięcioprzymierze. Nie zinstytucjonalizowano Świętego Przymierza, na co naciskał car Aleksander I, ale podpisano protokół uzupełniający dyplomatyczny regulamin wiedeński. W protokole ustalono, że ministrowie - rezydenci będą tworzyć klasę pośrednią między ministrami drugiego stopnia a Charges d'affaires.

2. Kongres w Opawie, zakończony w Lublanie (23 październik 1820 - 24 grudzień 1820r. oraz 1 - 12 maj 1821r.) W styczniu wybuchła w Hiszpanii rewolucja. Domagano się przywrócenia liberalnej konstytucji z 1812 roku. Nastroje w Europie pogarszały się, spokój był zagrożony. W lipcu w królestwie Obojga Sycylii wzniecono rewolucję przeciw Burbonom a w sierpniu rozpoczęły się antymonarchistyczne rozruchy w Portugalii. Kongres w Opawie zobowiązał uczestników do zwalczania dążenia do reform konstytucyjnych w swych krajach, w Lublanie upoważnił Austrię do obalenia rządu liberalnego w Neapolu. Sformułowania z kongresu oficjalnie wprowadziły do stosunków międzynarodowych zasadę interwencji.

3. Kongres w Weronie, październik - 14 grudzień 1822r. Rewolucja we Włoszech, Neapolu i Piemoncie załamała się w wyniku interwencji wojsk austriackich. W Hiszpanii wciąż odczuwano atmosferę rewolucji, w Grecji zaś wybuchło powstanie narodowe. Mocarstwa na kongresie kontynuowały wspólną strategię. Postanowiono siłą przywrócić na tron hiszpański Ferdynanda VII. Wyzwanie podjęła Francja, która chciała zaprezentować swą mocarstwowość i włączyć Hiszpanię do swej strefy wpływów. Kongres zakończyło podpisanie protokołu mówiącego, że głównym posłannictwem i zadaniem aktu Świętego Przymierza jest przeciwstawianie się rewolucji w Europie.

Już w latach 20-tych XIX wieku więzi Świętego Przymierza osłabły ze względu na nieufność cara Mikołaja I do Metternicha i rywalizację między Austrią i Rosją na Bałkanach. Dopóki w Austrii u władzy stał Metternich ów organizm istniał. Kanclerz niezwykle umiejętnie wpływał na poczynania Rosji , Prus i Wielkiej Brytanii. Wykorzystywał je do zabezpieczenia wewnętrznej stabilizacji Austrii i wiązania Prus i Rosji z Habsburgami, przy wspólnych celach czego efektem była integralność międzynarodowa i pozycja mocarstwowa słabnącej już Austrii.

Austria trwała w Świętym Przymierzu, gdyż Rosja mogła zapewnić trwałość Cesarstwa - wewnętrznie niescalonego, różnorodnego i pełnego antagonizmów, o licznych ruchach liberalnych i nacjonalistycznych.

Rozpad nastąpił gdy w czasie wojny krymskiej Austria musiała wybrać, czy popierać Rosję i zgodzić się na jej pobyt w księstwach Naddunajskich, co stanowiło pozycję wyjściową na dalszą ekspansję na Bałkanach, lub, czy zachować neutralność. Wybór dokonany przez Austrię, czyli zachowanie neutralności sprawił, że Rosja przegrała wojnę, a w kołach dworskich uważano, że to przez austriackie zachowanie, wobec czego o sojuszu nie mogło być już mowy. Austria straciła także niezachwiany prym w Związku Niemieckim. Natomiast dla Rosji rozpoczął się okres gdy pozostawiona była sama sobie.

Święte Przymierze było sojuszem skutecznie potrafiącym narzucić swoje idee polityczne w Europie. Przyczyniło się do powrotu absolutyzmu w Hiszpanii, zmiany rządu w Królestwie Obojga Sycylii. Znaczenie odzyskała europejska arystokracja. Dla Polski, Święte Przymierze i jego dorobek stanowiły zasadniczą przeszkodę uniemożliwiającą wszelkie dążenia niepodległościowe

2. „Zbrojny pokój” w Europie (1871—1914).

Autorem polityki zagranicznej Niemiec w latach 1871-1890 był Bismarck, a zasadami jego polityki - utrzymanie izolacji Francji i niedopuszczanie do „zmory koalicji”, czyli ewentualnego porozumienia Francji i Rosji, oraz kontynuacja sojuszu trzech cesarzy, nawiązującego do Świętego Przymierza (Rosja, Austria, Prusy). Po pokonaniu w 1970 r. Francji, o polityce europejskiej przesądzało współdziałanie trzech wielkich mocarstw: Niemiec, Rosji i Austrii. W 1873 r. podpisały one układ, zwany „sojuszem trzech cesarzy”. Jego fundamentem była niechęć do demokracji zachodniej oraz wola utrzymania rozbiorów Polski.

Główną przeszkodą w osiągnięciu tych celów stała się sprawa bałkańska. „Kwestia wschodnia”, czyli rywalizacja wielkich mocarstw o korzyści wynikające z osłabienia imperium osmańskiego, znowu dawała o sobie znać. W 1875 r. w tureckiej prowincji Hercegowinie wybuchło powstanie antytureckie. Wkrótce do walki z władzą turecką przyłączyli się Bułgarzy. Powstańców zdecydowały się poprzeć, od niedawna niepodległe, Serbia i Czarnogóra.

Półwysep Bałkański przez cały XIX w. był terenem rywalizacji o wpływy między Rosją, która grała rolę wyzwolicielki Słowian spod panowania Turcji, państwem Habsburgów, obawiającym się o losy ziem zamieszkanych przez Słowian Południowych, oraz Wielką Brytanię, której zależało na swobodnym dostępie do Dardaneli i Bosforu i która nie chciała dopuścić do opanowania ich przez Rosję.

W 1877 r. Rosja wypowiedziała wojnę Turcji. W ciężkich walkach, stoczonych zimą 1877/1878 r., wojska rosyjskie odniosły zwycięstwo, a w marcu 1878 r. został podpisany traktat rosyjsko-turecki w San Stefano, na mocy którego m.in. miała powstać Wielka Bułgaria, pozostająca pod całkowitym wpływem Rosji. Utrzymanie takiego traktatu oznaczało ogromną przewagę wpływów Rosji na Bałkanach i zagrażało interesom innych państw. Polityka europejska w takim stopniu stanowiła całość, że niemożliwe było regulowanie poszczególnych spraw, szczególnie tak zaognionych jak na Bałkanach, przez jedno państwo. Bismarck, dążąc do ratowania rozsypującego się związku trzech cesarzy, zaofiarował pośrednictwo Niemiec jako „uczciwego maklera”. W 1878 r. w Berlinie odbył się pod przewodnictwem Bismarcka kongres przedstawicieli mocarstw europejskich (Austro-Węgry, Francja, Niemcy, Turcja, Wielka Brytania, Włochy). Rosja zrezygnowała wówczas z planów tworzenia Wielkiej Bułgarii, ograniczono też znacznie terytorium Księstwa Bułgarii, pozostającego nominalnie pod zwierzchnictwem Turcji, ale posiadającego niemal pełną autonomię (formalną niepodległość Bułgaria uzyskała w 1908 r.). Bośnia i Hercegowina zostały przekazane pod „tymczasową” okupację Austro-Węgier (i w 1908 r. zaanektowane). Uznano formalnie pełną niepodległość Serbii, Czarnogóry oraz Rumunii. Kongres berliński potwierdził rolę Niemiec na arenie międzynarodowej, ale konflikt między Austro-Węgrami a Rosją znacznie się zaostrzył. Sojusz trzech cesarzy ulegał coraz bardziej osłabieniu.

Bezpośrednią konsekwencją kongresu stało się zawarcie w 1879 r. traktatu między Niemcami i Austro-Węgrami, który miał przetrwać do 1918 r. W traktacie była mowa o wzajemnej pomocy w razie wojny z Rosją. Mimo to Bismarck czynił gorączkowe wysiłki, by utrzymać sojusz Niemiec z Rosją, nie podważając zarazem przymierza niemiecko-austriackiego. I w latach osiemdziesiątych pozornie mu się to udało, gdyż podpisano wtedy kolejne traktaty niemiecko-rosyjskie. Nie była to jednak polityka dalekowzroczna - w traktacie reasekuracyjnym z 1887 r. Niemcy gwarantowały Rosji pomoc we „wszystkich konfliktach” z wyjątkiem konfliktu z Austro-Węgrami, a Rosja dawała gwarancję pomocy, ale z wyłączeniem konfliktu Niemiec z Francją, czyli „wszystkich” z wyjątkiem rzeczywiście istniejących. Łączenie wody z ogniem nie udało się nawet Bismarckowi. Natomiast do dwuprzymierza, którego ostrze było, przynajmniej w wydaniu niemieckim, wyraźnie antyfrancuskie, dołączyły w 1882 r. Włochy. Przyczyniła się do tego Francja ogłaszając w 1881 r. objęcie protektoratu nad Tunisem, który Włochy spodziewały się zagarnąć. W ten sposób utworzył się blok zwany Trójprzymierzem - przetrwał on w tym kształcie do 1914 r.

W 1890 r. Bismarck został odsunięty od władzy. Młody cesarz Wilhelm II sam przejął ster polityki zagranicznej Niemiec. Ledwo Bismarck odszedł, spełnił się jego koszmarny sen o koalicji Francji i Rosji. Państw tych nie dzielił wówczas żaden spór terytorialny, kapitał francuski był potrzebny Rosji, a ogromne możliwości inwestowania na terenach wschodnich stanowiły szansę dla gospodarki francuskiej. Jednocześnie dwuprzymierze niemiecko-austriackie łączyło sojuszem głównego przeciwnika Francji, Niemcy, z głównym rywalem Rosji na Bałkanach, Austro-Węgrami. W latach 1891-1894 poprzez kolejne układy zawiązano sojusz francusko-rosyjski, stanowiący pierwsze ogniwo przyszłego Trójprzymierza.

Konflikty na Bałkanach na przełomie XIX i XX w.:

1875 - Antytureckie powstanie w Bośni i Hercegowinie.

1876 - Antytureckie powstanie w Bułgarii.

1877 - Wojna rosyjsko-turecka: pokonana Turcja uznaje niepodległość Rumunii, Serbii i Czarnogóry oraz powstanie faktycznie niepodległościowej Bułgarii (formalnie lenno sułtana); Austro-Węgry zajmują Bośnię i Hercegowinę.

1908 - Formalna aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry.

1912-1913 - Wojny bałkańskie: 1912 - Bułgaria, Czarnogóra, Grecja i Serbia przeciwko Turcji; 1913 - Czarnogóra, Grecja, Rumunia, Serbia i Turcja przeciw Bułgarii.

„Zbrojny pokój” i „kocioł bałkański”

W 1908 r. system bloków ukształtował się definitywnie. Mocarstwa europejskie były politycznie gotowe do wojny. Wśród społeczeństw poszczególnych państw, zwłaszcza w społeczeństwie niemieckim, wzrastała podatność na hasła ekspansji. Najbardziej zaognionymi problemami w przededniu wojny stały się: wyścig w budowie i unowocześnianiu floty wojennej między Niemcami a Wielką Brytanią oraz narastające konflikty na terenie Półwyspu Bałkańskiego. W 1908 r., gdy w Turcji do władzy doszło ugrupowanie młodotureckie, Austro-Węgry zdecydowały się na aneksję Bośni i Hercegowiny. Wydawało się, że świat stanął na krawędzi wojny. Ale Rosja, pokonana niedawno przez Japonię (1905), nie zareagowała na tę aneksję, a osamotniona Serbia (która wyraźnie dążyła do zjednoczenia Słowian Południowych) nie miała siły skutecznie się przeciwstawić.

Dopiero w 1912 r. aktywność państw bałkańskich znalazła ujście w walce przeciwko Turcji. W tzw. pierwszej wojnie bałkańskiej Bułgaria, Grecja, Serbia i Czarnogóra łatwo pokonały to państwo, odbierając mu resztki posiadłości europejskiej. Ale wkrótce wśród zwycięzców doszło do konfliktu o podział zdobyczy. W 1913 r. Bułgaria zaatakowała swoich niedawnych sojuszników.

Do wojny z Bułgarią przyłączyła się Rumunia, a także Turcja, która odzyskała Adrianopol. Bułgaria wyszła z tej drugiej wojny bałkańskiej pokonana, co spowodowało jej przyłączenie się do państw centralnych w I wojnie światowej. W wyniku tych sporów powstało w 1912 r. nowe państwo - Albania.

Wojny bałkańskie wykazały, jak bardzo zaogniona jest sytuacja w tej części Europy. Właśnie tam padnie iskra, która przyczyni się do wybuchu Wielkiej Wojny. System bloków oraz fakt, że główne walczące państwa były mocarstwami kolonialnymi, nadały tej wojnie charakter światowy.

Podział Europy na bloki militarno-polityczne:

Blok Trójprzymierza: (Niemcy, Austro-Węgry, Włochy)

1879 - Sojusz wojskowy Niemiec i Austro-Węgier.

1882 - Włochy przystępują do sojuszu niemiecko-austriackiego.

Blok Trójporozumienia: (Wielka Brytania, Rosja, Francja)

1891 - Francusko-rosyjski układ polityczny.

1892 - Sojusz wojskowy Francji i Rosji.

1904 - Układ sojuszniczy miedzy Francją a Anglią (tzw. Entente Cordiale).

1907 - Układ między Rosją a Anglią, regulujący sporne kwestie między obu państwami.

Podsumowanie

Pokój wydawał się najcenniejszym osiągnięciem i celem polityki przez większość XIX w. Starali się go utrzymać mężowie stanu zebrani na kongresie wiedeńskim i oprzeć go na zasadach legitymizmu i równowagi sił. Propagowali go liberałowie odwołujący się do naturalnej harmonii interesów między narodami w przeciwieństwie do antagonizmów monarszych. Nad utrzymaniem pokoju, choć na warunkach pruskiej dominacji, czuwał po 1871r. Bismarck. Nawet powstanie dwóch przeciwstawnych ugrupowań zdawało się zapewniać równowagę i dawać szansę manewru i kompromisu. Jednakże konserwatyzm nie spacyfikował Europy na dłuższą metę, w dużej mierze dlatego, że nie doceniał nowych sił, biorących swe źródło w rewolucji francuskiej i przemysłowej. Liberalizm przeniesiony na stosunki międzynarodowe nie okazał się panaceum i załamał się w 1848r. Kultywowany w wydaniu imperialnym przez Napoleona III, zawierał zbyt wiele wewnętrznych sprzeczności. Czy można jeszcze mówić w 1914r. o koncercie mocarstw i równowadze sił jako czynnikach stabilizujących, do których dało się odwołać w sytuacjach konfliktowych? Jak pamiętamy po-wiedeński koncert mocarstw funkcjonował dobrze wówczas, gdy mocarstwa chciały ze sobą współpracować, a jego załamanie się nie było przyczyną, ale symptomem zmieniającej się sytuacji międzynarodowej. Koncert odzwierciedlał pewne nastawienie i sposób myślenia w sensie poszukiwania rozwiązań poprzez konferencje. Następowała destabilizacja poprzez kryzysy, podczas których pobrzękiwanie szablą, pogróżki, brutalne presje oswajały społeczeństwa z myślą o konflikcie zbrojnym. Koncept równowagi sił był wciąż jeszcze dla wielu osób jedynym sposobem zapobiegania ekspansji i dominacji potencjalnych agresorów. Londyński „Times” pisał w kwietniu 1914 r., iż równowaga oparta na dwóch równoważących się blokach jest podwójną gwarancją przed nagłym wybuchem. Ponieważ wojna jednego bloku z drugim niosłaby za sobą niekończące się nieszczęścia, fakt ten wpływa na hamowanie bardziej agresywnych członków, którzy muszą się liczyć z opinią swych sojuszników. Była to teza raczej optymistyczna, jakkolwiek poparta pewnymi przykładami z przeszłości. Wiedeń 28 czerwca 1914r. wypowiedział wojnę, która rozszerzyła się na całą Europę, a później stała się światową. Nieliczni byli ci, którzy zdawali sobie sprawę z jego następstw. Widział je sir Edward Grey, gdy patrząc przez okno swego gabinetu na zapadający zmierzch zauważył: „Lampy gasną w całej Europie - nie zobaczymy ich znów zapalonych za naszego życia”. Kończy się wiek względnego spokoju i stabilizacji. Zaczynało się stulecie totalnych wojen, gigantycznych zniszczeń i ludobójstwa.

3. Jakie czynniki zdecydowały o wybuchu I wojny światowej?

Wybuch I wojny światowej nie był wynikiem jednego bądź kilku zdarzeń lecz efektem samonakręcającego się, autodestruktywnego procesu trwającego niemal 100 lat. Z tej perspektywy trafnym wydaje się być określenie dziewiętnastowiecznej Europy „dynamem” lub „elektrownią świata” - gdyż tętniła ona siłą - techniczną, gospodarczą, kulturalną.

Na potrzeby niniejszej prezentacji przyczyny wybuchu I wojny światowej sklasyfikowano wg trzech kategorii:

1. Przemiany

2. Postawy Społeczne

3. Fakty Historyczne

1. PRZEMIANY

1. Ewolucja od zacofania do nowoczesności - od społeczeństwa chłopskiego (rolniczego) do społeczeństwa przemysłowego (miejskiego). To rozwój od ognia, poprzez energię elektryczną aż do dynamitu. Z ewolucją tą związane są: wzrost bezrobocia, rozwój kapitalizmu, masowe emigracje w poszukiwaniu lepszego świata.

2. Rewolucja przemysłowa doprowadziła do zmian w sposobie funkcjonowania Europy -- fabryki powstawały jedna za drugą, usprawniono maszyny rolnicze - chłopi porzucali ziemię i przenosili się do miast (co wiązało się ze zmianami demograficznymi), komunikacja przeżywała swój największy rozwój - lokomotywy parowe i pierwsze automobile. Rozwinął się również przemysł zbrojeniowy a wraz z nim ruszył wyścig zbrojeń. Drastycznie wzrósł zwłaszcza poziom zmilitaryzowania Niemiec i Japonii.

3. Prężny rozwój doprowadził do wyczerpania rynków zbytów - rozpoczęto więc nawiązywanie intensywnych kontaktów gospodarczych z krajami Afryki, Azji i Oceanii. Rywalizacja o kolonie związana była:

1. z poszukiwaniem surowców mineralnych (głównie przez Niemcy),

2. z imperializmem brytyjskim - dążeniem do pozostania mocarstwem na morzach i w koloniach - doktryna Two powers Standard - aby zapewnić sobie panowanie na morzach należy posiadać flotę większą niż dwie największe połączone ze sobą floty innych państw,

3. a także z dążeniem Niemiec do nowego podziału świata

4. i zbudowaniu silnej floty.

4. Zmiany polityczne - do głosu zaczęły dochodzić pierwsze partie masowe - tłumy robotników kierowanych przez elity żądne władzy.

2. POSTAWY SPOŁECZNE

1. Darwinizm społeczny - zarysowanie się wyraźnych antagonizmów pomiędzy krajami; teoria ta oparta została na teorii Darwina odnoszącej się do procesu ewolucji biologicznej i rywalizacji międzygatunkowej. Tu: darwinizm społeczny rozumiany jest jako dążenie najlepszego do dominacji.

2. Nacjonalizm - polityka „ziemi i krwi” - II Rzesza dla Niemców, Rumunia dla Rumunów; pogłębiło to antagonizmy pomiędzy narodami i doprowadziło do przeprowadzania agresywnych kampanii propagandowych wewnątrz państw mających na celu podsycanie nienawiści do wrogów.

3. Panslawizm - ruch kulturalno- polityczny dążący do zjednoczenia Słowian.

4. Pangermanizm - ruch kulturalno polityczny dążący do zjednoczenia w jednym państwie wszystkich ludów pochodzenia germańskiego.

5. Kulturkampf - walka pomiędzy kulturą niemiecką a słowiańską.

6. Strategie ofensywne - poglądy czołowych dowódców armii europejskich, które można sprowadzić do zasady: „aby wygrać konflikt należy uderzyć jako pierwszy i w ten sposób uzyskać przewagę nad przeciwnikiem”. Np. Niemiecki Plan Schlieffena - plan wojny błyskawicznej - w razie wybuchu wojny Europejskiej Niemcy zakładały najpierw uderzenie na Francję i jej szybkie pokonanie, a następnie przerzucenie sił na wschód i pokonanie Rosji.

Wielka wojna była też sposobem na rozwiązanie problemów wewnętrznych poszczególnych państw.

3. FAKTY HISTORYCZNE

1. Okres reakcji:

1. 1815 - postanowienia Kongresu Wiedeńskiego są próbą zachowania starego porządku - siłą przywraca się przestarzałe monarchie w miejscach gdzie pożądanym ustrojem byłaby republika, np. Neapol, Madryt, Turyn. To próba zapobieżenia zmianom w świecie, w którym siły przemian ledwo dawało się kontrolować. O tym jak błędne było to podejście świadczyć mogą powstania w Paryżu w 1830, 1848, 1851 i 1870 r.

2. Konferencje Świętego Przymierza - 1818 Akwizgran, 1820 Opawa, 1821 Lublana, 1822 Werona - wytyczyły granice na arenie międzynarodowej, na której przez całe nadchodzące stulecie pięć mocarstw miało staczać potyczki z przeciwnikami istniejącego porządku.

3. 1826 - doktryna Monroe'a - rozgraniczenie „Nowego” i „Starego Świta” zmniejszyło scenę, na której dziewiętnastowieczna Europa rozgrywała swą burzliwa historię. (Zmniejszenie objętości zwiększa ciśnienie).

2. Okres reformy - odchodzenie od konserwatywnych założeń:

1. 1848 - 1849 - Wiosna Ludów - seria zrywów rewolucyjnych i narodowościowych, których efektem miało być uzyskanie przez różne społeczności udziału w sprawowaniu władzy w kraju, polepszenie warunków życiowych oraz spełnienie rożnego rodzaju aspiracji, np. autonomii czy niepodległości.

2. 1811 - 1848 - zniesienie pańszczyzny w Prusach, 1848 - zniesienie pańszczyzny w Austrii, 1861 - zniesienie pańszczyzny w Imperium Rosyjskim, 1864 - zniesienie pańszczyzny w Królestwie Polskim.

3. Okres rywalizacji:

1. 1870 - przegrana Francji w wojnie z Prusami o Alzację i Lotaryngię - od tego momentu Niemcy starały się odizolować Francję, Francja zaś starała się odzyskać Alzację i Lotaryngię.

2. 1870 - 1871 - Zjednoczenie Włoch, Zjednoczenie Niemiec - zmiany na mapie politycznej Europy równoznaczne z zachwianiem równowagi sił. II Rzesza zaczęła wysuwać roszczenia kolonialne - także i ona potrzebowała zamorskich rynków zbytu. Oprócz tego Rzesza dążyła do rozbudowania swojej floty - na co nie zgadzała się Wielka Brytania w myśl doktryny Two Powers Standard.

3. od 1879 - powstawanie Trójprzymierza - podpisano traktat niemiecko-austriacki wymierzony w Rosję, traktat ten umożliwił Niemcom ekspansję na Bałkanach i w Turcji, 1882 r. - podpisano trójstronny układ pomiędzy Niemcami, Austro- Węgrami i Włochami.

4. od 1904 powstawanie Trójporozumienia - sojusz francusko - angielski, w 1907 r. do sojuszu przystąpiła Rosja

Europa została więc podzielona na dwa przeciwstawne sobie bloki.

5. 1905, 1911 - I i II kryzys marokański - spór francusko - niemiecki o dominację w Maroku.

6. 1908 - niezadowolenie Austro- Węgier z dotychczasowych granic, koncentracja napięcia na Bałkanach. W latach 1912 - 1913 wybuchły dwie wojny bałkańskie, które doprowadziły do wzmocnienia Serbii i osłabienia Austro- Węgier w regionie. Popierana przez Rosję Serbia była także zagrożeniem dla Włoch i Niemiec.

7. 28 czerwca 1914 - zamach na następcę tronu austro- węgierskiego - Franciszka Ferdynanda dokonany przez Bośniaka - członka organizacji terrorystycznej „Czarna ręka”. Zamach okazał się iskrą zapalną. Miesiąc później Austro- Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, która błyskawicznie została poparta przez Rosję, w związku z czym po stronie Austro- Węgier opowiedziały się Niemcy, itd. w myśl zasady domina.

4. 14 punktów prezydenta Wilsona i ich znaczenie dla stanowienia pokoju i nowego porządku międzynarodowego po I wojnie światowej

WSTĘP

14 punktów Wilsona zostało wygłoszone 8 stycznia 1918r. w orędziu do Kongresu Stanów Zjednoczonych. Był to powojenny program pokojowy, propozycje nowego ładu, porządku jaki miał zapanować po zakończeniu działań wojennych. Dzięki zasadom zawartym w 14 punktach świat miał być sprawiedliwszy i miały one zapobiec wybuchowi kolejnych wojen. Postaram się scharakteryzować plan pokojowy Wilsona, jak również określić jego znaczenie dla porządku po I wojnie światowej.

Punkty od 1-5 zawierały ogólne zasady jakie miały panować w relacjach między państwami. Punkty od 6-13 dotyczyły zmian na mapie Europy - Woodrow Wilson proponował rozwiązania dla problemów terytorialnych, które były źródłami konfliktów. Trzynasty punkt był bardzo istotny z dla Polski gdyż przewidywał utworzenie niepodległego Państwa Polskiego z dostępem do morza. Według Wilsona kluczowym punktem był punkt 14 mówiący o utworzeniu międzynarodowej organizacji mającej być gwarantem utrzymania pokoju w powojennym świecie.

Program Wilsona nie został w pełni zrealizowany gdyż alianci mieli co do niego obiekcje, według nich godził on w ich interesy. Jednak miał on duży wpływ na kształtowanie się powojennego ładu między innymi, dlatego że na jego podstawie Niemcy zgodziły się przystąpić do negocjacji. Odbicie postulatów Wilsona widoczne jest w postanowieniach traktatu wersalskiego i w Pakcie Ligi Narodów.

1. Geneza założeń programu pokojowego. Wilsona. Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do Wojny

Duży wpływ na kreowanie punktów przez prezydenta Wilsona miały jego poglądy. Woodrow Wilson był demokratą, zagorzałym przeciwnikiem amerykańskiego izolacjonizmu. Szczególną wagę przywiązywał do nowej wizji pokoju proponując całościowe rozwiązania międzynarodowe. Jako idealista chciał wykorzystać dominującą rolę Ameryki na świecie i stworzyć amerykański świat powojenny według swojej wizji.

Pomimo takich poglądów 4 sierpnia 1914 roku ogłosił neutralność Stanów Zjednoczonych w wybuchającym w Europie konflikcie. Spowodowane to było faktem iż społeczeństwo amerykańskie nie chciało się angażować się w europejskie wojny. Trzymano się doktryny Monroe jako wyznacznika amerykańskiej polityki zagranicznej. Jednak rozwój wydarzeń na arenie międzynarodowej skłonił Wilsona do podjęcia kroków w kierunku pojednania stron walczących. Był przekonany, że interwencja amerykańska była by zdecydowanie lepszym wyjściem niż zwycięstwo Niemiec, które mogłyby wówczas stać się potęgą stanowiącą zagrożenie dla USA. Jednak w Ameryce nie chciano udziału w wojnie która ich nie dotyczyła więc Prezydent Wilson skierował się ku innym rozwiązaniom . Podjął działania w kierunku „pokoju bez zwycięstwa- nie udało mu się to gdyż strony nie chciały tak kompromisowego rozwiązania. Bieg wydarzeń odwrócił telegram niemieckiego ministra spraw zagranicznych Alfreda Zimermana do posła w Mexico City, który został przechwycony przez brytyjski wywiad morski, a następnie przekazany Departamentowi Stanu USA. Zawierał on informację, że gdyby Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny to Niemcy proponują Meksykowi przystąpienie do koalicji Niemcy Japonia Meksyk i w przypadku zwycięstwa Meksyk zyska terytoria niegdyś utracone w Teksasie Nowym Meksyku i Arizonie. Telegram ten przekonał Wilsona o wrogości zamiarów niemieckich. Informacje zawarte w depeszy zostały podane do publicznej wiadomości i w związku z tym zaczęły wzrastać nastroje antyniemieckie. Kolejnym faktem, który podsycił nastroje społeczeństwa amerykańskiego było zatopienie 3 amerykańskich statków. Wilson miał świadomość, że Niemcy nie pozostawiają żadnej alternatywy poza wojną. 6 kwietnia 1917 Kongres zatwierdził formalnie wypowiedzenie wojny i szala zwycięstwa zdecydowanie przechyliła się na stronę aliantów, którzy po podpisaniu przez Rosję traktatu w Brześciu Litewskim znajdowali się w trudnej sytuacji. Państwa europejskie nie miały jednolitego programu pokojowego, nie mogły w tej kwestii dojść do porozumienia, gdyż każde z nich chciało jak najbardziej umocnić swoją pozycję. Swój program pokojowy miał prezydent Wilson. Wygłosił go w orędziu do kongresu 18 stycznia 1918 roku. Alianci odnosili się do niego z dużym sceptycyzmem. Wytykano mu zbyt duży idealizm, patetyzm amerykański oraz nieznajomość realiów Europejskich. W Europie pomiędzy państwami zawartych było wiele porozumień regulujących kwestie rozwiązań jakie miały nastąpić po zakończeniu konfliktu. Kolejnym sprawą jaka nie odpowiadała aliantom to, że proponowana przez Wilson wizja stosunków międzynarodowych zupełnie odbiegała od dotychczasowych realiów panujących w Europie. Dla Stanów Zjednoczonych głównymi wartościami były: zbiorowe bezpieczeństwo, demokracja, samostanowienie ludów. Tych wartości europejczycy dotychczasowo nie stosowali, tylko zastępowali je pojęciami równowaga sił, koncert mocarstw.

2. 14 punktów- program pokojowy prezydenta USA.

2.1. Nowe zasady ogólne stosunków międzynarodowych.

14 Postulatów prezydenta Wilsona miały regulować stosunki międzynarodowe pomiędzy państwami. Proponował on nowy ład międzynarodowy. Pierwsze pięć punktów mówiło o zasadach na jakich mają się opierać powojenne relacje między państwami. Pierwszy punkt odnosił się do zasad dyplomacji. Zakazywał on zawierania porozumień tajnych. Według prezydenta Wilsona dyplomacja powinna działać jawnie i publicznie. Postulat drugi poruszał kwestie mórz i oceanów: mówił on o całkowitej swobodzie żeglugi na morzach poza wodami terytorialnymi, chyba że te morza będą wyłączone przez działania międzynarodowe prowadzone na podstawie porozumień międzynarodowych. Kolejny punkt prezentował zupełnie nowe zasady współpracy w zakresie handlu. Wilson mówił w nim o zniesieniu barier gospodarczych ustanowienia nowych warunków równych dla wszystkich państw akceptujących pokój. Idee te były zupełnie nowe dla mocarstw europejskich gdyż wolny handel wcześniej nie występował w Europie. Czwarty punkt programu odnosił się do zbrojeń: miały one być zredukowane do minimum. Redukcja miała służyć budowaniu wzajemnego zaufania pomiędzy państwami. Postulat piąty poruszał aspekt kolonii. Prezydent Wilson kładł nacisk na konieczność rozstrzygnięcia wszelkich sporów w tej kwestii. Miałoby to dziać się w atmosferze otwartej, swobodnej, bezstronnej oraz co najistotniejsze przy uwzględnieniu interesów ludności zainteresowanej, a nie tylko rządów.

2.2 Rozwiązania terytorialne dla Europy

Kolejne punkty zawierały szczegółowe rozwiązania. Dotyczyły one konkretnych problemów terytorialnych. Postulat szósty dotyczył Rosji i przeprowadzonej w niej rewolucji. Według amerykańskiego prezydenta na terenach rosyjskich nie powinna przebywać żadna obca armia, stosunki z Rosją powinny być uregulowane, a ona sama ma prawo do określania swojego ustroju politycznego. Punkt siódmy dotyczył Belgi. Wojska obce powinny opuścić terytorium belgijskie, a Belgia musi być suwerenna i niezawisła jako państwo. Kolejny punkt dotyczył spornego terytorium Alzacji i Lotaryndii, które od 1871 roku było we władaniu Niemiec. Według Woodrowa Wilsona terytoria te miały powrócić we władanie Francji, cała Francja oswobodzona i odbudowana . Kolejny postulat zawierał wezwanie do korekty linii granicznej Włoch. Miało to się odbyć według linii narodowościowej i jednocześnie tak aby wykluczyć mogące zaistnieć w przyszłości konflikty co do tej kwestii. W punkcie 10 mowa była o samostanowieniu narodów wchodzących w skład Austro-Węgier : miały one mieć prawo do suwerennego i autonomicznego rozwoju. Punkt jedenasty poruszał sprawy Serbii Rumunii i Czarnogóry. Terytoria przez nich utracone powinny być im zwrócone, a wojska a ich terenów usunięte. Ponad to Serbia powinna mieć dostęp do morza. Stosunki na Bałkanach miały opierać się na przyjaźni w ramach porozumień międzynarodowych. Punkt dwunasty poruszał dwie kwestie. Po pierwsze dotyczył Imperium Osmańskiego: należałby zapewnić suwerenność i bezpieczeństwo ludności tureckiej, przy jednoczesnym poszanowaniu praw autonomicznych innych narodów zamieszkujących Imperium Osmańskie. Drugą kwestia zawarta w punkcie 12 była sprawa cieśniny Dardanele, która łączy Morze Śródziemne z Morzem Czarnym. Według prezydenta Wilsona powinna być ona wolna i otwarta na stałe zarówno dla okrętów wojennych jak i handlu międzynarodowego na zasadach równych dla wszystkich. Zasady te miały być chronione gwarancją międzynarodową. Punkt 13 był niezwykle istotny dla sprawy Polskiej. Mówił on o utworzeniu suwerennego państwa polskiego na terenach zamieszkałych przez ludność polską, z dostępem do morza, Państwo miało być niepodległe politycznie, gospodarczo i integralne terytorialnie. Punkt ten miał zasadnicze znaczenie dla odzyskania przez Polskę niepodległości. Wsparcie dla idei odrodzenie Państwa Polskiego przez Stany Zjednoczone stanowiły znaczący wzrost znaczenia tej kwestii na arenie międzynarodowej.
2.3. Utworzenie Ligii Narodów

Ostatni z postulatów była dla prezydenta Wilsona priorytetem. Miał on bowiem gwarantować zbiorowe bezpieczeństwo zapobiec przyszłym konfliktom. Zaproponował on stworzenie międzynarodowej instytucji stojącej na straży pokoju. Miała ona gwarantować wszystkim państwom nieodległość i integralność terytorialną. Prezydent nawoływał do spełniania tych wszystkich postulatów i zagwarantowania ich umowami międzynarodowymi.

3. Stosunek aliantów do programu pokojowego

3.1 Wpływ orędzia na kapitulację Niemiec

Mowa prezydenta Wilsona zawierająca jego program pokojowy była szeroko rozpowszechniona jako instrument propagandy między innymi po to aby zachęcić aliantów do zwycięstwa. Egzemplarze zostały też przekazane państwom centralnym aby zachęcić ich do poddania się i uświadczyć w przekonaniu sprawiedliwych rozwiązań mających nastąpić po wojnie. Po przyłączeniu się Stanów Zjednoczonych do konfliktu i decydującej ofensywie armii francuskiej pod dowództwem F. Focha nastąpiło załamanie i klęska armii niemieckiej. 3 października rządy niemiecki i austriacki zaapelowały do Wilsona o pokój oparty na 14 punktach. Amerykański prezydent postawił Niemcom warunek przyjęcia jego programu pokojowego, jeśli chcą aby w ogóle przystąpił do negocjacji. Alianci również przyjęli 14 punktów jako podstawę zawieszenia broni.

3.2 Obiekcje Wielkiej Brytanii i Francji

Jednak po zakończeniu działań wojennych przywódcy Wielkiej Brytanii i Francji zaczęli wyrażać sprzeciw wobec do postulatów zawartych w 14 punktach Wilsona. Brytyjczycy sprzeciwiali się wolności mórz , gdyż godziło to w mocarstwowość jej floty wojennej. Francuzi domagali się reparacji wojennych, z których prezydent Wilson nakazywał zrezygnować. Idea Pokoju bez zwycięstwa była dla francuzów nie do przyjęcia. Chcieli by Niemcy zostali surowo ukarani zarówno finansowo jak i terytorialnie. Nie akceptowali oni również punkt o rozbrojeniach, gdyż po zakończeniu wojny chcieli wypracować sobie dominującą pozycję. Krajom tym również nie odpowiadała nowe metody polityki kolonialnej prezentowane przez Stany Zjednoczone, które między innymi właśnie poprzez kolonie utrzymywały swoją mocarstwową pozycję.

4. Znaczenie 14 punktów dla stanowienia pokoju i nowego porządku Międzynarodowego
4.1 Traktat Wersalski i Liga Narodów jako jego integralna część.

Wilson postanowił wziąć udział w konferencji pokojowej w Paryżu, aby dopilnować włączenia jego postulatów, a zwłaszcza planów utworzenia organizacji międzynarodowej do ustaleń konferencji. Nalegał aby projekt Ligi Narodów był integralną częścią traktatu pokojowego. Konferencja Pokojowa rozpoczęła się 18 stycznia 1918r. Najważniejszymi graczami byli przywódcy państw zwycięskich. Obok Woodrowa Wilsona w obradach uczestniczył Georges Clemenceau reprezentujący Francję, David Lloyd George z Wielskiej Brytanii i Vittorio Orlando z Włoch. Prezydent Stanów Zjednoczonych musiał dokonywać przetargów dyplomatycznych i wykorzystywać swój prestiż aby zapewnić sukces swojemu przedsięwzięciu - Francja usiłowała zepchnąć projekt Ligi Narodów na drugi plan. Wysiłki Wilsona przyniosły efekt - na drugiej sesji przyjęto rezolucję utworzenia Ligi Narodów, a następnie opracowano projekt paktu tworzącego tę organizację. W założeniu Liga była organizacją uniwersalną - otwartą na członków, miała rozwiązywać punkty sporne, a państwa członkowskie dysponować miały jednym głosem. Kluczową kwestią był punkt X Paktu, który dawał zbiorową gwarancje bezpieczeństwa.

4.2 Stosunek Stanów Zjednoczonych i innych państw do powstałego porządku.

Jednakże, aby zrealizować punkt 14 Wilson musiał ustąpić co do innych kwestii jego programu pokojowego. Postulat dotyczący Ligi Narodów został zrealizowany, ale z innych prezydent Stanów Zjednoczonych musiał zrezygnować. Nowe zasady mające rządzić światem powojennym takie jak: wolność mórz, otwartość dyplomacji nie zyskały uznania u Francji i Wielkiej Brytanii i tym samym nie zostały uwzględnione w traktacie pokojowym. Szybko stało się jasne, że kwestia samostanowienia nie może być dosłownie zastosowana w praktyce - szczególnie gdy chodziło o państwa powstające na miejscu cesarstwa Austrowęgierskiego. Kwestie rozbrojenia dotyczyły tylko Niemiec, a pomimo że temat ograniczeń został poruszony na konferencji waszyngtońskiej to dotyczył on jedynie floty. Sama Liga Narodów miała również słabe punkty -idea bezpieczeństwa zbiorowego była zbyt ogólnikowa, a wykluczenie Niemiec z Ligi i nieprzystąpienie do niej USA było jedną z przyczyń jej niesprawdzenia się. Pomimo 14 punktów Wilsona traktat wersalski był represyjny. Nie udało się wcielić w życie idei „pokoju bez zwycięstwa”. Niemcy zostały ukarane terytorialnie, gospodarczo i militarnie. Traktat wersalski tworzył nową rzeczywistość europejską opartą na kruchym kompromisie pomiędzy idealistyczna wizją stosunków międzynarodowych opartą na przestrzeganiu zasad moralnych, a europejskim starym porządkiem i historycznymi rywalizacjami europejskimi.

Pomimo całego zaangażowania i wpływu jaki miał na kształt traktatu wersalskiego prezydent Wilson Senat Stanów Zjednoczonych odmówił zarówno jego ratyfikacji jak i przystąpienia do Ligi Narodów. Demokraci utracili większość w Senacie i prezydent nie miał w nim wystarczającego poparcia. Opozycja sprzeciwiła się traktatowi. Wpływ miało na to samodzielność działania Wilsona przy zawieraniu traktatu jak również mocna zaangażowanie w ustalanie postanowień traktatu przy jednoczesnym zaniedbaniu poparcia dla swoich idei w Senacie. Punktem, któremu głównie sprzeciwiał się amerykański Senat był X punkt Paktu - obawiano się, że poprzez niego USA będzie zmuszone udzielać pomocy i angażować się w konflikty europejskie.

Należy zauważyć że zasady, o których wprowadzenie postulował prezydent Wilson są aktualne do dziś. Wolność mórz czy jawność dyplomacji obecnie są jednymi z głównych zasad rządzących stosunkami międzynarodowymi. Nadal aktualna jest kwestia budowy zaufania pomiędzy państwami podobnie jak kontrola zbrojeń. Ograniczenia w Hadlu są znoszone przez liczne organizacje międzynarodowe. W czasach globalizacji kwestie te są jak najbardziej aktualne.

ZAKOŃCZENIE

14 punktów Wilsona zawierało postulaty idealistyczne - do tej pory w pełni ich stosowanie jest niemożliwe. Powojenna Europa nie była gotowa na ich cielenie w życie. Sama Liga Narodów pomimo dobrej idei nie była gwarantem bezpieczeństwa. Pokój był bardzo kruchy. Wynikało to między innymi z faktu iż najsilniejsi gracze pozostali poza nią - Niemcy czuły się mocno pokrzywdzone postanowieniami traktatu i w późniejszym czasie dążyły do rewizji postanowień traktatowych, ZSRR pozostawało poza Ligą, a USA z którego idea organizacji wypłynęła nie przystąpiła do niej.

Pomimo, że System wersalsko- waszyngtoński upadł, II wojna światowa wybuchła to jednak znaczenie orędzia Wilsona było duże. Stanowiło podstawę traktatu wersalskiego. Liga narodów była pierwszą próbą utworzenia zbiorowego bezpieczeństwa. Wysiłki Wilsona zostały docenione. W 1919 roku 28 prezydent Stanów Zjednoczonych otrzymał pokojową Nagrodę Nobla za wysiłki dla zaprowadzenia pokoju na świecie. Jego postulaty i późniejsze działania na rzecz ich spełnienia były inspiracją dla ruchów niepodległościowych na całym świecie m.in. dla Ruchu 1 marca w Korei.

5. I wojna światowa i geneza systemu Wersalsko-Waszyngtońskiego

Mówiąc o genezie systemu Wersalsko-Waszyngtońskiego istotnym jest omówienie również skutków I wojny światowej (konflikt zbrojny (28 lipca 1914 - 11 listopada 1918) pomiędzy *Ententą (TRÓJPOROZUMIENIE), do której należały między innymi Wielka Brytania, Francja, Rosja, Serbia, Japonia, Włochy (od 1915), Stany Zjednoczone (od 1917) a Państwami Centralnymi (TRÓJPRZYMIERZE), tj. Austro-Węgrami i Niemcami wspieranymi przez Turcję i Bułgarię.) , które niejako stanowiły tło dla powstania owego systemu.

I wojna światowa mimo, że toczyła się głównie w Europie, wpłynęła na sytuację geopolityczną na całym świecie. Przyczyniła się do głębokich przeobrażeń politycznych, gospodarczych i społeczno-obyczajowych.

Skutki(polityczne):

-odrodzenie się lub powstanie nowych państw w Europie: Polski, Czechosłowacji, Jugosławii, Litwy, Łotwy, Estonii i Finlandii

-Niemcy zostały zmuszone do bezwarunkowego uznania suwerenności Belgii, Polski, Czechosłowacji oraz Austrii oraz do wycofania się z traktatu z Brześcia Litewskiego (traktat pokojowy podpisany w Brześciu 3 marca 1918 między Niemcami i Austro-Węgrami oraz ich sojusznikami Bułgarią i Turcją, a bolszewicką Rosją. )oraz traktatu bukareszteńskiego

-Rzesza została pozbawiona całego swojego imperium kolonialnego, które zostało podzielone głównie pomiędzy Anglię i Francję.

-Ponadto Niemcy zostały osłabione poprzez utratę 71 tys. km² terytorium, powstanie republiki w Niemczech

-Alzacja i Lotaryngia wróciły do Francji

-okręg Saary znalazł się pod kontrolą Ligi Narodów na okres 15 lat.

-W 1920 r. odbył się plebiscyt w środkowym i północnym Szlezwiku, po którym ta ostatnia część połączyła się z Danią

-Do Polski włączono jedną trzecią część Górnego Śląska oraz Wielkopolskę i niewielkie okręgi na Pojezierzu Mazurskim

-Litwa otrzymała port w Kłajpedzie

-Gdańsk stał się Wolnym Miastem podlegającym polskiej jurysdykcji w zakresie polityki zagranicznej.

-do najważniejszych skutków politycznych I wojny światowej można niewątpliwie zaliczyć rewolucje w Rosji 1917 roku.

-Rosja wyszła z wojny z dużymi stratami terytorialnymi oraz ludzkimi. Zamieszanie panujące wewnątrz kraju pozwoliło na odzyskanie niepodległości przez Finlandię, oraz republiki bałtyckie

-Do Rumunii przyłączono Besarabię. Na krótki okres powstały państwa na Kaukazie, takie jak: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan

-Do niepokojów doszło w Środkowej Azji. Oprócz Rosji komuniści i socjaliści chwycili za broń w wielu innych krajach, m.in. na Węgrzech, w Niemczech czy w Finlandii.

-Największym przegranym wojny okazały się Austro-Węgry, które pod wpływem sił odśrodkowych rozpadły się kompletnie na samodzielne organizmy państwowe (Austrii, Węgier ; w skład Królestwa SHS(Królestwo Serbów ,Chorwatów i Słoweńców) weszły Chorwacja, Serbia, Bośnia i Hercegowina, Słowenia oraz Czarnogóra; Czechosłowacja; Polska odzyskała Galicję; południowy Tyrol oraz rejon Triestu przypadły Włochom)

-Bardzo osłabiona wyszła z wojny Turcja, która utraciła Irak, Syrię, Palestynę, Arabię i Jordanię - większość z tych terytoriów stała się mandatami Francji i Anglii sprawowanymi z ramienia Ligi Narodów.

-Największym zwycięzcą w Azji okazała się Japonia, która bezwzględnie wykorzystała słabość sił niemieckich na Dalekim Wschodzie i stosunkowo niewielkim kosztem zagarnęła szereg wysp Pacyfiku

-Wojna przyczyniła się także do zmian w Indiach, w których - jak nigdy wcześniej - zaczął się rozwijać przemysł

-likwidacja mocarstw Świętego Przymierza(sojusz zawarty 26 września 1815 z inicjatywy cara Aleksandra I przez Rosję, Austrię w osobie Franciszka I i Prusy w osobie Fryderyka Wilhelma III)

- upadek trzech wielkich dynastii: Hohenzolernów(Niem.), Habsburgów (Niem.)i Romanowów(Ros.)

-zakończenie "belle epoque"(nazwa nadana okresowi od zakończenia wojny francusko-pruskiej w 1871 roku do wybuchu I wojny światowej)

-powstanie Ligi Narodów(powstała z inicjatywy prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona. Statut Ligi został przyjęty przez konferencję pokojową w Wersalu 28 czerwca 1919 r. Stał się on częścią traktatu wersalskiego i wszedł w życie po ratyfikacji 10 stycznia 1920 roku. Celem Ligi Narodów było utrzymanie pokoju i współpracy na świecie, a impulsem do jej utworzenia był rozlew krwi podczas I wojny światowej)

Skutki(społeczne):

- zginęło 10 milionów ludzi, 22 miliony osób zostało rannych

-I wojnę światową uważa się za pierwszą wojnę nowoczesną, pierwszy konflikt totalny, w który została wciągnięta też ludność cywilna. Jednym z jej najbardziej widocznych skutków było rozszerzenie zakresu władzy wykonawczej w wielu państwach

-Rozrastała się także biurokracja. Uchwalano nowe podatki lub podwyższano już istniejące, pojawiały się nowe ustawy

-Wojna poważnie nadwerężyła funkcjonowanie dużych, wieloetnicznych, scentralizowanych państw takich jak: Niemcy, Austro-Węgry czy Rosja. We wszystkich tych krajach w wyniku wojny doszło do ogromnych przekształceń, czy to w postaci rewolucyjnej zmiany formy rządu czy też rozpadu terytorialnego (socjalizm (rewolucja niemiecka w 1918 r.), komunizm (rewolucja październikowa 1917), faszyzm (pucz monachijski w Niemczech w 1923 i przejęcie władzy przez Mussoliniego we Włoszech w 1922).

-kobiety zostały zmuszone do pracy w niespotykanym wcześniej zakresie (co przyniosło też późniejsze efekty w postaci emancypacji kobiet): przemysł potrzebował nowych rąk do pracy, co w dużym stopniu pomogło w walce o prawa wyborcze dla kobiet

Skutki(gospodarcze):

- rozwój nowych technik wojskowych

-Produkt Krajowy Brutto (PKB) zwiększył się w głównych krajach alianckich (Wielka Brytania, Włochy i USA), zmniejszył się natomiast we Francji, Rosji, neutralnej Holandii oraz w państwach centralnych.

-We wszystkich krajach zwiększył się udział państwa w PKB, we Francji i Niemczech przekroczył on 50%, a w Wielkiej Brytanii prawie doszedł do 39%

SYSTEM WERSALSKO-WASZYNGTOŃSKI

Do głównych traktatów pokojowych kończących I wojnę światową niewątpliwie możemy zaliczyć Traktat Wersalski. został zawarty podczas paryskiej konferencji pokojowej, trwającej od 18 stycznia 1919 roku do 21 stycznia 1920 roku. Brało w niej udział 27 zwycięskich państw. Polska była reprezentowana przez Ignacego Paderewskiego i Romana Dmowskiego. Podpisany 28 czerwca 1919 roku przez Niemcy, mocarstwa Ententy i państwa sprzymierzone i stowarzyszone. Został ratyfikowany 10 stycznia 1920 roku i z tą datą wszedł w życie. Traktat ustalił wiele granic międzypaństwowych w Europie oraz wprowadził nowy ład polityczny.

Do konferencji nie zostały dopuszczone:

• państwa pokonane w IWŚ czyli: Niemcy, Austro-Węgry, Turcja, Bułgaria -przedstawiono im traktaty do podpisania

• Rosja Sowiecka-gdyż mocarstwa Ententy nie uznawały rządu bolszewickiego, który w marcu 1918 podpisał w imieniu Rosji separatystyczny pokój z Niemcami (Traktat brzeski), co było złamaniem porozumień sojuszniczych w ramach Ententy. W konsekwencji Rosja nie była uznawana za państwo sojusznicze i zwycięskie.

Po zawarciu traktatu z Niemcami nastąpiło zawarcie szeregu dalszych porozumień pokojowych z państwami pokonanymi:

• 10 września 1919 z Austrią w Saint-Germain-en-Laye

• 27 listopada 1919 z Bułgarią w Neuilly-sur-Seine

• 4 czerwca 1920 z Węgrami w Trianon

• 10 sierpnia 1920 z Turcją w Sèvres

Do najważniejszych postanowień traktatu ujętych już w pierwszej części traktatu (artykuły 1-26), liczącego łącznie 440 artykułów zapisano powołanie Ligi Narodów. Dalsza część natomiast dotyczyła losów Niemiec.

Niemcy poniosły liczne straty terytorialne:

• Francja odzyskała obszary utracone w 1871 r. tj. Alzację i wschodnią Lotaryngię. Zagłębie Saary miało pozostawać pod zarządem międzynarodowym przez piętnaście lat, po czym plebiscyt miał rozstrzygnąć o jego przynależności do Niemiec lub Francji.

• Belgia uzyskała (zatwierdził to plebiscyt w 1920 r.) dwa pograniczne powiaty dotąd należące do Prus: Eupen i Malmedy, z ludnością walońską

• Polska odzyskała znaczną część ziem zabranych jej przez Prusy w I i II rozbiorze: większą część Wielkopolski i poważną część byłych Prus Królewskich , z niewielkim jednak dostępem do morza; ponadto po plebiscycie na Górnym Śląsku w 1921 r. i III powstaniu śląskim część górnośląskiego zagłębia przemysłowego z Katowicami i Chorzowem

• Dania uzyskała po plebiscycie przeprowadzonym w 1920 r. północną część Szlezwiku, o zdecydowanej przewadze ludności duńskiej

• Gdańsk stał się Wolnym Miastem o charakterze odrębnego państwa, ale z włączeniem w skład terytorium celnego Polski i zapewnieniem jej szerokich uprawnień w porcie gdańskim

• niemieckie terytoria kolonialne rozdzielono pomiędzy zwycięzców i przekazano pod opiekę Ligi Narodów,

• Czechosłowacja uzyskała mały skrawek na Górnym Śląsku,

• obszar zaniemeński na krańcu Prus Wschodnich z portem Kłajpedą (do 1923 Memel), o przewadze ludności litewskiej, został oddany pod zarząd mocarstw, w praktyce francuski

• Luksemburg, który do tego czasu wchodził w skład obszaru celnego Niemiec, został z niego wydzielony

• Natomiast na terenach wielonarodowościowych miały się odbyć plebiscyty, decydujące o podziale: Górnego Śląska, Warmii, Mazur oraz Szlezwiku

Demilitaryzacja Niemiec(postanowienia)

• Niemcy nie mają prawa posiadać floty wojennej, broni pancernej ani lotnictwa wojskowego. Zamknięto niemieckie fabryki zbrojeniowe.

• Niemcy mieli zredukować armie do 100 tys. Zawodowych żołnierzy, rezygnują z obowiązkowego przeszkolenia wojskowego mężczyzn-co pozbawiło armię rezerw.

• na terenie lewobrzeżnej Nadrenii i 50-kilometrowym pasie wzdłuż prawego brzegu Renu zakazano Niemcom posiadania wojsk(demilitaryzacja Nadrenii)

• Nie wolno było Reichsmarine posiadać okrętów podwodnych i lotnictwa morskiego. Liczebność personelu marynarki miała być zredukowana do 15 tys. ludzi.

Ponadto:

• Niemcy wycofują się ze wszystkich swych posiadłości zamorskich.

• Niemcy uznają swą całkowitą odpowiedzialność za wybuch wojny.

• Austria uzyskuje dzisiejsze granice. Zabroniono jej przyłączyć się do Niemiec.

• Węgry zostają zredukowane do terytorium etnicznie węgierskiego(Słowacja staje się częścią Czechosłowacji, Siedmiogród-Rumunii, Chorwacja-Jugosławii)

• Niemcy mają zapłacić odszkodowania wojenne w postaci reparacji wojennych miały być wypłacone jako rekompensata za faktycznie poniesione w wyniku działań wojennych straty. (ich wysokość oszacowano na wysokość 132 mld marek w złocie-była to kwota nierealistycznie wysoka ustalona dzięki Francji, która to chciała zapobiec wzrostowi potęgi gospodarczej Niemiec jednakże owe reparacje nigdy nie zostały spłacone.)

• Turcja otrzymuje takie granice, jakie ma do dziś choć sprecyzowano je dopiero w traktacie podpisany w 1923r. w Lozannie.

• Powołano do życia LIGĘ NARODÓW-która miała strzec międzynarodowego pokoju.

Do zobowiązań politycznych zaliczono;

• poszanowanie suwerenności Austrii i wyrzeczenie się zamiarów Anschlussu

• uznanie przez Niemcy niepodległość Czechosłowacji i Polski

Warto też wspomnieć iż w Wersalu uznano kilka międzynarodowych rzek takich jak:

• Łaba począwszy od ujścia Wełtawy i Wełtawa do Pragi

• Odra od ujścia Opawy

• Niemen od Grodna

• Dunaj

Ponadto zagwarantowano wolność przepływu przez Kanał Kiloński dla statków handlowych i pasażerskich oraz okrętów wojennych państw "będących w pokoju z Niemcami".

Cechy systemu wersalskiego:

1.Osłabienie Niemiec.

2.Izolaccja polityczna komunistycznej Rosji.

3.Odpowiedzialność za ład w Europie w rękach Anglii i Francji.

4.Wycofanie się Stanów Zjednoczonych ze spraw europejskich(USA nie ratyfikowały układu wersalskiego)

5.Powstanie wielu narodowych państw w Europie Środkowo-Wschodniej; były to państwa słabe i zagrożone przez Niemcy i Rosję.

Przyczyny nietrwałości systemu wersalskiego oraz jego następstwa:

• Tylko przejściowe osłabienie Niemiec.

• Niezdolność Anglii i Francji do sprawowania kontroli nad Niemcami.

• Polityka izolacjonizmu prowadzona przez USA.

• Świat nie odzyskał ekonomicznej równowagi(co ułatwiło rozwój faszyzmu)

• Przewaga przeciwników porządku wersalskiego(Niemcy, Rosja, Włochy, Węgry) nad zwolennikami (Anglia, Francja, Belgia, Polska, Czechosłowacja). Postanowienia traktatu wersalskiego jeszcze przed podpisaniem były kwestionowane przez stronę niemiecką, jako krzywdzące i niewykonalne.

• Kryzys demokracji, powstanie państw totalitarnych( Trzecia Rzesza Hitlera, Związek Sowiecki Stalina, Włochy Mussoliniego)

• Rozpad systemu wersalskiego był w dużej mierze wynikiem wycofania się USA z projektu Ligi Narodów i wykluczenia z systemu wersalskiego Niemiec i Rosji Sowieckiej.

• III Rzesza odrzuciła ograniczenia traktatu w zakresie ograniczenia liczebności Reichswehry i zakazu powszechnej służby wojskowej w roku 1935, złamała postanowienia co do demilitaryzacji Nadrenii w marcu 1936, postanowienia co do granicy niemiecko-austriackiej i zakazu Anschlussu Austrii w marcu 1938.

• Próba rewizji postanowień traktatu wersalskiego w odniesieniu do statusu Wolnego Miasta Gdańska i granicy niemiecko-polskiej zakończyła się agresją Niemiec na Polskę 1 września 1939 i rozpoczęciem II wojny światowej. 3 września 1939 Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę III Rzeszy.

• 17 września 1939 ZSRR (kontynuacja Rosji sowieckiej) dokonał zbrojnej agresji na Polskę, w wykonaniu postanowień paktu Ribbentrop-Mołotow. 28 września 1939 III Rzesza i ZSRR dwustronnym traktatem o granicach i przyjaźni ustanowiły wbrew prawu międzynarodowemu granicę na terytorium Polski. W listopadzie 1939 ZSRR dokonał agresji na Finlandię i został wykluczony z Ligi Narodów, co było ostatnim istotnym postanowieniem Ligi Narodów jako organizacji międzynarodowej. Był to ostateczny koniec systemu porozumień międzynarodowych ustalonych traktatem wersalskim, określanych jako ład wersalski.

Konferencja paryska nie rozwiązała wielu problemów związanych z zakończeniem I WŚ, w sposób jakiego życzyłyby sobie Stany Zjednoczone. W szczególności postanowienia konferencji umacniające wpływy japońskie na terytorium Chin oraz przyznanie Japonii szeregu wysp i archipelagów na Pacyfiku ograniczały możliwości polityczne USA na Dalekim Wschodzie . Była to jedna z przyczyn , dla których senat amerykański nie ratyfikował traktatu wersalskiego. Z tego też względu dyplomacja amerykańska zażądała ponownej konferencji międzynarodowej , która rozpatrzyłaby szereg problemów dotyczących Dalekiego Wschodu i stworzyła zaporę dla wzrostu ekspansji japońskiej w tym rejonie.

Konferencja waszyngtońska (ang. Washington Naval Conference) - konferencja międzynarodowa, trwająca od 12 listopada 1921 do 6 lutego 1922, w Waszyngtonie. Uczestniczyły w niej 9 państw: Stany Zjednoczone, Japonia, Chiny i 6 państw europejskich, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Holandia oraz Portugalia. Podobnie jak i w obradach konferencji paryskiej także tutaj nie brali udziału przedstawiciele Rosji , ponieważ rząd rosyjski nie był uznawany za legalny przez uczestników konferencji.

• Zwołana w celu uregulowania sytuacji na Dalekim Wschodzie i Oceanie Spokojnym powstałej po zakończeniu I wojny światowej. Ograniczenia zbrojeń morskich i sił lądowych.

• Dla zahamowania ekspansji Japonii, niebezpiecznej dla amerykańskich interesów w Azji i na Pacyfiku. Sprzeciw Stanów Zjednoczonych budziły zwłaszcza postanowienia traktatu wersalskiego , które przyznawały Japonii wiele wysp na Pacyfiku oraz zwiększały jej wpływy w Chinach.

• Zarówno USA , jak i Wielka Brytania były ponadto zaniepokojone rozbudową japońskiej floty (cel - ograniczenie zbrojeń morskich) .

• Wbrew traktatowi wersalskiemu zobowiązano Japonię do zrzeczenia się przyznanych jej terytoriów w Chinach.

• W wyniku konferencji podpisano 3 główne układy międzynarodowe i kilka mniejszych porozumień.

• Najważniejszy z nich, znany jako traktat waszyngtoński lub „traktat pięciu” (6 luty 1922r.), dotyczył zbrojeń morskich. Ustalił na okres 10 lat limity tonażu i proporcje flot wojennych USA, Wielkiej Brytanii, Japonii, Francji i Włoch (odpowiednio: 5 : 5 : 3 : 1,75 : 1,75). Traktat zakazał także budowy nowych pancerników oraz ograniczył wyporność budowanych okrętów. (Przyjęcie takich proporcji było sukcesem USA, które dorównały tonażem najsilniejszej dotąd na świecie artylerii angielskiej i symbolizowało zmierzch imperium brytyjskiego.)

* Postanowienia traktatu waszyngtońskiego :

- Konferencja waszyngtońska unaoczniła fakt obniżenia się znaczenia i roli Wielkiej Brytanii jako dawnej największej potęgi morskiej. Anglicy musieli zgodzić się na równość w tym względzie ze Stanami Zjednoczonymi.

- Japonia na razie jeszcze musiała zgodzić się na pozycję drugiego rzędu.

- Francję zepchnięto do kategorii trzeciej, zrównując ją z Włochami.

- Najistotniejszą konsekwencją traktatu było ograniczenie ilości posiadanych okrętów liniowych do wyliczonych w traktacie. Państwa zobowiązały się do wycofania pozostałych okrętów tej klasy oraz do nie budowania nowych do 1931 r.

- Ponadto, w artykule V ograniczono na przyszłość wielkość nowych okrętów liniowych do 35 560 ton wyporności standardowej, którą po raz pierwszy zdefiniowano w traktacie w celu uzyskania jednolitych kryteriów porównywania okrętów.

- Ustalono, że ogólny tonaż flot wojennych nie mógł być większy niż 525 tys. ton dla Wielkiej Brytanii i USA, 315 tys. ton dla Japonii i 175 tys. ton dla Francji.

- W wyniku ustaleń traktatu przerwano i anulowano budowę wielu ciężkich okrętów - m.in. amerykańskich pancerników typu South Dakota (1920)

- Ponadto, w art. XIX traktatu waszyngtońskiego USA, Wielka Brytania i Japonia uznały status quo części swoich baz na Pacyfiku i zobowiązały się nie rozbudowywać na nich fortyfikacji i baz morskich.

- Efektem traktatu waszyngtońskiego oraz przedłużającego obowiązywanie jego ograniczeń do końca 1936 roku traktatu londyńskiego (1930r.), było zahamowanie budowy pancerników na świecie z nielicznymi wyjątkami, na prawie 15 lat. Okres ten nazywany jest w literaturze "wakacjami morskimi". Traktat spełnił w ten sposób swój zasadniczy cel rozbrojeniowy, przerywając wyścig zbrojeń w dziedzinie budowy coraz silniejszych pancerników

• Poza tym „układ dziewięciu” (6 luty 1922r.) gwarantował niezależność Chin, Państwa sygnatariusze deklarowali w nim wolę utrzymania suwerenności i nienaruszalności terytorialnej tego państwa oraz wyrażały gotowość nawiązania z nimi stosunków handlowych. Podkreślał on utrzymanie amerykańskiej polityki "otwartych drzwi", tj. jednakowych praw ekspansji gospodarczej w Chinach, przy zapewnieniu niezawisłości i nienaruszalności ich terytorium. Pod układem tym podpisało się dziewięć państw: oprócz wymienionej wyżej piątki, także Chiny, Belgia, Holandia i Portugalia. (Przyjęcie porozumienia w tym kształcie było porażką Japonii, która zmuszona była oddać Chinom, zagarnięte w czasie pierwszej wojny światowej byłą kolonię niemiecką Kiau- czau oraz zrezygnować z planowanego pozyskania Szantungu. Dzięki uchwałom konferencji waszyngtońskiej. Stany Zjednoczone otrzymały dogodną pozycję do penetracji gospodarczej i politycznej na Daleki Wschodzie. Mimo sprzeciwów ze strony Wielkiej Brytanii i Francji, odnośnie ograniczania strefy wpływów Japonii państwa te musiały ostatecznie uznać stanowisko amerykańskie.)

• Specjalne „porozumienie czterech” (brytyjsko-amerykańsko-francusko-japońskie)mówiło o wzajemnych gwarancjach terytorialnych w regionie Oceanu Spokojnego. Państwa stwierdzały wzajemną odpowiedzialność za bezpieczeństwo Chin i strefy na Pacyfiku. Mocarstwa przyobiecały sobie konsultacje w razie ich zagrożenia przez jakieś inne państwo.

* Konferencja Waszyngtońska była sukcesem USA, które wymusiły na Wielkiej Brytanii rezygnację z zasady „Two Powers Standard” (wg. której aby zapewnić sobie panowanie na morzu musiała posiadać flotę większą niż dwie największe połączone ze sobą floty innych państw) i ustępstwa na Japonii posiadającej specjalne prawa w Chinach.

”System waszyngtonski” był w pewien sposób przedłużeniem systemu wersalskiego na daleki wschód i zakończył ostatecznie proces kształtowania się układu sił w świecie po I WŚ. W Europie powojenny ład zrodził dwóch niezadowolonych -Rosję i Niemcy, a na Dalekim Wschodzie wyniki konferencji waszyngtońskiej wywołały oburzenie w Japonii, wyzwalając tam tendencje nacjonalistyczne, antyzachodnie, odwetowe i militarystyczne. Nastroje te wzmogły się po objęciu tronu przez cesarza Hirohito, po śmierci dotychczasowego cesarza Yoshihito w 1926 r. Silny rozwój przemysłu japońskiego umożliwiał intensywną rozbudowę armii, a zwłaszcza floty wojennej. To ostatnie wkrótce zaczęło budzić niezadowolenie w Waszyngtonie i Londynie.

6. Powstanie Ligi Narodów i jej rola w kształtowaniu stosunków międzynarodowych

1. Geneza Ligi Narodów.

1.1. Data powstania i główny inicjator

Liga Narodów powstała na podstawie paktu uchwalonego 28 czerwca 1919 roku stanowiącego integralną część traktatu wersalskiego. Wszedł on w życie po ratyfikacji 10 stycznia 1920 roku. Była pierwszą organizacją o zasięgu światowym, której celem było zabezpieczenie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz rozwój współpracy międzynarodowej. Inicjatorem jej powstania był ówczesny prezydent USA Woodrow Wilson.

1.2. Geneza: różne koncepcje co do tego jak ma wyglądać Liga Narodów

Pojawiały się rożne koncepcje, co do tego jak wyglądać ma Liga Narodów. Największe znaczenie miały dwie spośród nich - amerykańska i francuska. Pierwsza nie przewidywała wyposażenia Ligi w autonomiczne siły zbrojne, jak również z założenia nie miała mieć charakteru antyniemieckiego. Była w opozycji do wizji francuskiej, która widziała w Lidze Narodów gwaranta interesów państw zwycięskich. Przewidywała ona wyposażenie Ligi w siły zbrojne oraz wprowadzenie systemu sankcji, co miało by nadać jej charakter represyjny. Koncepcja ta jednakże, wskazywała na istotny element, jakim była potrzeba zapewnienia znaczenia praktycznego Ligi poprzez wprowadzenie instrumentów bezpośredniego i pośredniego oddziaływania. Nie znalazła jendak znaczącego poparcia ze strony innych państw. Mało tego, nawet w samej Francji wielu znaczących polityków zdecydowanie się jej sprzeciwiało. Kwestiami dotyczącymi powstającej organizacji zajęła się specjalna komisja (nieoficjalnie znana pod nazwą Komisji Hotelu Crillon) z prezydentem USA jako przewodniczącym. Jej prace rozpoczęły się 3 lutego, a zakończone zostały przyjęciem przez Konferencję Pokojową Paktu Ligi Narodów (wspomniany 28 czerwca 1919 roku). Wszedł w życie wraz z traktatem wersalskim 10 stycznia 1920 r. Składał się on z preambuły i 26 artykułów. Warto wspomnieć, że na życzenie Francji Polska była jednym z państw uczestniczących w pracach komisji. Na siedzibę Ligi została wybrana Genewa. Pierwszym sekretarzem ligi został dyplomata brytyjski Eric Drummond. Do pierwotnych członków zaliczano 32 państwa i dominia wymienione w aneksie paktu oraz 13 państw neutralnych zaproszonych do uczestnictwa w Lidze. Miała więc początkowo liczyć 45 członków ale w 1920 r. liczyła ich 42, gdyż USA, Ekwador i Hidżaz nie ratyfikowały traktatu wersalskiego. Ligę Narodów uczyniono otwartą dla wszystkich państw, ale tylko wtedy, jeśli za ich przyjęciem opowiedzą się dwie trzecie jej członków.

2. Organy Ligi Narodów

Głównymi organami Ligi były Zgromadzenie, Rada i Sekretariat. Zgromadzenie było zebraniem wszystkich państw członkowskich, zbierało się raz do roku w Genewie na sesję zwyczajną. W Zgromadzeniu wszystkie państwa były równe i dysponowały po jednym głosie.

Natomiast w Radzie Ligi Narodów uznano uprzywilejowaną rolę głównych mocarstw sprzymierzonych i stowarzyszonych, które zaliczano do stałych członków Rady. Skład stały Rady zmieniał się ciągle początkowo tworzyły ją 4 państwa: Wielka Brytania, Francja, Włochy i Japonia. W 1926 roku Rada powiększyła się o Niemcy, ale w latach 1933-37 po wystąpieniu Niemiec i Japonii i przyjęciu Związku Radzieckiego znów liczyła 4 członków. Po wystąpieniu Włoch w 1937 roku Rada liczyła już tylko 3 stałych członków: Francji Wielkiej Brytanii i ZSRR( trzeba pamiętać, że związek usunięto z Ligi Narodów w grudniu 1939r). Początkowo miało być 4 członków niestałych. W 1926 roku ustalono kadencję niestałych członków i zwiększono ich liczbę do 9, a w 1936 roku do 11. Jednocześnie wprowadzono kategorię półstałego członka Rady, którym mogło zostać państwo wybrane ponownie po upływie trzyletniej kadencji (takie miejsce uzyskała Polska). Zarówno w Zgromadzeniu jak i Radzie decyzje podejmowano jednomyślnie. Trzecim organem był Sekretariat , składał się z Sekretarza Generalnego i Personelu.

3. Nowe elementy w polityce międzynarodowej, które wniosła Liga Narodów

3.1. Preambuła- zasady pokojowej współpracy międzynarodowej

Liga Narodów wniosła wiele nowych elementów do polityki międzynarodowej. Na wstępnie należy tu zaznaczyć, że w preambule, po raz pierwszy w dokumencie podpisanym przez kilkadziesiąt państw wymieniono zasady pokojowej współpracy międzynarodowej. Preambuła nie zawierała jednak bezwarunkowego potępienia wojen. Zapisano jedynie, że państwa powinny „przyjąć pewne zobowiązania nieuciekania się do wojny.

3.2. Kwestia Rozbrojenia

Artykuł 8, który powstał pod wpływem koncepcji Wilsona dotyczył kwestii rozbrojenia. Artykuł 8 przybrał charakter stwierdzenia iż „ utrzymanie pokoju wymaga zmniejszenia zbrojeń narodowych do minimum dadzącego się pogodzić z bezpieczeństwem narodowym oraz z wykonywanie zobowiązań międzynarodowych nałożonych przez wspólną akcję”. Wersja artykułu 8 była jednak ogólna i mało zobowiązująca.

3.3. Sankcje wobec państw nie przestrzegających pokoju

Dalsze artykuły paktu przewidywały możliwość prowadzenia legalnych wojen w określonych przypadkach. Szczególne znaczenie należałoby przyznać artykułowi 10. Głosił, że Liga będzie bronić „integralności terytorialnej” i „niezależności politycznej” wszystkich swych członków a w razie groźby napaści „Rada wskaże środki zapewniające wykonanie niniejszego zobowiązania”. Ten artykuł oraz art. 16 można zaliczyć do „wykonawczych”, ponieważ wprost mówiły o sankcjach , które Liga będzie podejmować w razie zagrożenia pokoju. Artykuł 16 wymieniał sankcje, a mianowicie, gdyby któryś z członków złamał swoje zobowiązania i uciekł się do wojny , Liga mogła uchwalić: zerwanie z nim wszelkich stosunków oraz wykluczenie z Ligi, nałożenie sankcji ekonomicznych i finansowych, użycie siły a więc kontyngentu sił wojskowych, morskich i lotniczych utworzonego przez członków organizacji, aby wymusić poszanowanie zobowiązań Ligi. Podobne sankcje mogły być stosowane wobec państwa, które nie należy do Ligi Narodów, co zawarto w art. 17 Paktu Ligi Narodów. Ponad to artykuł 11 głosił, iż w przypadku wojny lub groźby wojny Liga powinna podjąć wszelkie środki, mogące skutecznie zabezpieczyć pokój między narodami.

3.4. Pokojowe rozwiązywanie sporów

Przez okres międzywojenny nie przykładano wielkiej wagi do artykułów „wykonawczych”, za to starano się nadać wysoką rangę procedurze pokojowego rozwiązywania sporów. Mówiły o tym artykuły 12,13,14,15 Paktu Ligi. Przewidywano iż każdy spór między członkami Ligi podlegać będzie postępowaniu rozjemczemu lub sądowemu. Postanowiono powołać Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej. Z artykułów tych wynikało, że w przypadku niepowodzenia procedury rozjemczej po 9 miesiącach wojna stawała się legalna. Inną możliwość legalnego prowadzenia wojny przewidywał artykuł 15, zawierał on uprawnienia Rady do pokojowego rozwiązywania sporów.

3.5. Rewizjonizm

Wiele kontrowersji wywołał artykuł 19, który mówił o tym, że Zgromadzenie może proponować członkom podobne zbadanie traktatów, które nie dają się już stosować oraz położenia międzynarodowego, którego dalsze trwanie może zagrozić pokojowi świata. Ogólnikowość tego artykułu dała szansę przede wszystkim Niemcom i Węgrom, które najbardziej protestowały przeciwko traktatom pokojowym. Boliwia po drugiej wojnie światowej straciła dostęp do morza, ponieważ próbowała w oparciu o ten artykuł wznowić swój spór z Chile. W okresie międzywojennym zgłoszono dużą ilość interpretacji art. 19 , wykorzystywany był przez wszystkich domagających się rewizji granic.

3.6. System mandatowy

Podczas Konferencji Paryskiej dużo dyskutowano na temat problemów kolonialnych. Efektem był artykuł 22 Paktu Ligi . Stworzył on system mandatowy, a mianowicie zarząd nad dotychczasowymi koloniami Niemiec i terytoriami oderwanymi od Imperium Osmańskiego. Obszarami tymi miały zarządzać w imieniu Ligi Narodów: Wielka Brytania, Francja, Belgia, Australia, Nowa Zelandia, Unia Południowej Afryki i Japonia. Terytoria podzielono na 3 grupy. Pierwszą grupą były mandaty typu A, obszary poprzednio tureckie, które określano jako „niepodległe tymczasowo”. Uznano je za najbardziej dojrzałe do pełnej niepodległości, a mandatariusz miał służyć im radą i nadzorować administrację. Druga grupa mandaty typu B obejmowała kolonie niemieckie w Afryce, o niższym stopniu rozwoju, nad którymi mandatariusz sprawował niemal pełnię władzy. Do grupy trzeciej (mandaty typu C) należała Afryka Południowo- Zachodnia i wyspy Pacyfiku. Były to obszary najsłabiej rozwinięte, które miały być rządzone „pod panowaniem ustaw mandatariusza”. Warto dodać, że w artykule 23 podkreślono, że członkowie Ligi „zobowiązują się zapewnić sprawiedliwe postępowanie z ludnością tubylczą na terytoriach podległych ich administracji”.

3.7. Rejestracja traktatów

Paktowi Ligi narodów nadano najwyższą rangę . W artykule 20 podkreślono, że znosi on wszystkie porozumienia i zobowiązania członków niezgodne z jego treścią. Moc obowiązującą od tej pory miały mieć tylko te traktaty i zobowiązania międzynarodowe, które zostaną zarejestrowane przez Sekretariat Ligi (art. 18).

4. Niedoskonałości Ligi Narodów

4.1. Kontrowersje pomiędzy państwami sojuszniczymi

Z działalnością Ligi wiązano ogromne nadzieje, jednak jej skuteczność i możliwości rozwiązywania wielkich problemów były bardzo ograniczone. Poważne znaczenie miał fakt nieobecności w organizacji: USA, Niemiec( do 1926 roku i od 1933 roku), ZSRR( do 1934 roku). Było wiele kontrowersji pomiędzy mocarstwami sojuszniczymi. Japonia np. znalazła się w późniejszym okresie w opozycji do organizacji. Włochy od 1922 roku budowały państwo faszystowskie co odsuwało je stopniowo od zasad Ligi Narodów. Francja i Anglia nie traktowały tej instytucji , jako takiej, która może decydować o głównych sprawach ładu światowego.

4.2. Brak skutecznej walki z agresorami

Niedostatkiem Ligi Narodów był brak mechanizmów umożliwiających skuteczną walkę z agresorami naruszającymi międzynarodowy pokój. Trzeba podkreślić, że Liga na podstawie artykułu 11, 16 i 17 została formalnie uprawniona do stosowania wszelkich sankcji przeciw agresorom, łącznie z użyciem siły zbrojnej. W praktyce panował jednak nadmierny pacyfizm i niechęć do podejmowania zdecydowanych kroków. Zabrakło determinacji i woli współdziałania mocarstw sojuszniczych. Przykład może stanowić atak Japonii na Chiny (Mandżurię) w 1931 roku, Japonia w 1933 roku opuściła Ligę, aby uniknąć odpowiedzialności przed nią. Podobnie uczyniły Niemcy w 1933 roku i Włochy w 1937 roku. Liga Narodów nie zareagowała gdy Niemcy wcieliły Austrię, a w następnym roku zaanektowały Czechy i Morawy. Zachowała też bierność wobec ataku Rzeszy i ZSRR na Polskę w 1939 roku.

5. Zalety Ligi Narodów

5.1. Rozwiązywanie sporów między państwami

Mimo wielu niejasności rola Ligi Narodów w kształtowaniu powojennych stosunków międzynarodowych była duża. Pierwsze dwie sprawy, którymi zajęła się Rada Ligi dotyczyły kwestii zarządzania Zagłębiem Saary i opracowaniem statutu Wolnego Miasta Gdańsk. Zajęła się również kwestią okręgów Eupen i Malmedy, które ostatecznie przyznano Belgii. Rozwiązała spór między Szwecją a Finlandią o wyspy Alandzkie, które ostatecznie decyzją Rady zostały przyznane Finlandii. Liga rozpatrywała spory pomiędzy Polską a Wolnym Miastem Gdańskiem, jak również z Litwą o Wilno. Rozpatrywała również spór dotyczący Górnego Śląska.

5.2.Organizacja systemu mandatowego

Podczas pierwszych 4 lat Liga stale zajmowała się organizacją systemu mandatowego i ostatecznym podziałem mandatów.

5.3. Protokół Genewski

Największym osiągnięciem Ligi stało się uchwalenie 2.10.1924 roku Protokołu w sprawie pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych zwanego protokołem genewskim. Protokół Genewski został przyjęty przez 5 Zgromadzenie Ligi Narodów, jednakże nie wszedł w życie wskutek odrzucenia go przez Wielką Brytanię. Głosił on, że wojna napastnicza stanowi przestępstwo międzynarodowe, podano także definicję agresora, którym miało być każde państwo które uciekając się do wojny narusza zobowiązania zawarte w Pakcie lub protokole. Rozbudowano w nim procedury arbitrażowe a jurysdykcję Stałego Trybunału Sprawiedliwości za obowiązującą. Zalecono tworzenie stref zdemilitaryzowanych i zobowiązano pastwa-sygnatariuszy do wzięcia udziału w międzynarodowej konferencji rozbrojeniowej, którą planowano zwołać do Genewy 15.06.1925 roku.

5.4. Wykluczenie z Ligi Narodów Związku Radzieckiego

Do nielicznych przykładów energicznego działania Ligi można zaliczyć wykluczenie z niej w grudniu 1939 roku Związku Radzieckiego wskutek napaści na Finlandię. Artykuł 22 dotyczący terytoriów mandatowych był ogólnikowy, wywoływał wiele sporów i nie wyjaśniał kiedy system mandatowy ma wygasnąć.

5.4. Rozwój organizacji pod patronatem Ligi Narodów

Nastąpił rozwój organizacji pod patronatem Ligi Narodów: Międzynarodowa Organizacja Pracy, Międzynarodowa Komisja Współpracy Intelektualnej, Unia Międzyparlamentarna , Międzynarodowa Unia Stowarzyszeń Ligi Narodów.

5.5. Wpływ na regulacje i zwyczaje w prawie międzynarodowym

Godnym podkreślenia jest fakt jej wpływu na rozwój pewnych regulacji i zwyczajów w prawie międzynarodowym takich jak rejestracja umów w Sekretariacie Ligi, odpowiedzialność międzynarodowa państw. Liga Narodów przyniosła także definicję „agresora”.

6. Rozwiązanie Ligi Narodów i zastąpienie jej Organizacją Narodów Zjednoczonych

Liga narodów została rozwiązana w 1946 roku chociaż faktycznie nie funkcjonowała już podczas II Wojny Światowej. Zanim Liga Narodów została ostatecznie rozwiązana ustanowiono inną organizację o podobnym charakterze. Idea jej powołania padła jeszcze w czasie II Wojny Światowej. W 1943 roku w Teheranie spotkali się przedstawiciele USA i Wielkiej Brytanii, którzy ustalili, że takowa organizacja powinna powstać po zakończeniu wojny. Natomiast w drugiej połowie 1944 roku została zwołana konferencja w Waszyngtonie, gdzie ustalono cele, sposoby oraz zakres działania przyszłej organizacji. Kolejnym krokiem było podpisanie dnia 26 czerwca 1945 roku w San Francisco Karty Narodów Zjednoczonych, będącej podstawą prawną działania i istnienia Organizacji Narodów Zjednoczonych. Sama organizacja została powołana do życia 24 października 1945 roku. Agendy i majątek Ligi Narodów przejęła właśnie Organizacja Narodów Zjednoczonych . Włączyła w swoje struktury m.in. Międzynardową Organizację Pracy. Natomiast Stały Trybunał Międzynarodowy został zastąpiony przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości.

7. Rewizjonistyczny program niemieckiej polityki zagranicznej i główne cele strategii niemieckiej po dojściu Hitlera do władzy

Wielki kryzys, który objął od 1929 wszystkie państwa kapitalistyczne, przybrał w Niemczech bardzo ostre formy i stał się podstawowym czynnikiem decydującym o dojściu Hitlera do władzy legalną drogą przez mechanizm wyborów. Jednak kolejnym kampaniom wyborczym towarzyszył coraz częściej gwałt i przemoc.

Ogromny wpływ na wzrost poparcia hitlerowskiego dążenia do władzy miała klasa przemysłowa, która w obawie przed wciąż zagrażającą rewolucją komunistyczną, obawą przed utratą swych majątków zadeklarowała Hitlerowi swoje poparcie finansowe na zjeździe w Dusseldorfie w styczniu 1932 roku.

W lutym 1933 roku w wyniku spisku hitlerowców spłonął budynek Reichstagu. Pożar gmachu parlamentu stał się pretekstem do ogłoszenia przez prezydenta Hindenburga stanu wyjątkowego, na mocy art. 48 konstytucji, oraz rozpisania nowych wyborów. Dały one NSDAP ( Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników )wynik 44%, czyli ok. 19 mln głosów ludności . Po wyborach sytuacja hitlerowców polepszyła się jeszcze bardziej przez bezprawne unieważnienie mandatów komunistycznych, posłowie byli aresztowani - o ile nie uciekli

w porę za granicę.

Nowy Reichstag w marcu 1933 r. ogromną większością głosów uchwalił na okres 4 lat specjalne pełnomocnictwa dla rządu, dające mu prawo wydawania ustaw i uchylania konstytucji. Bezpośrednia odpowiedzialność za ustanowienie dyktatury Hitlera spadła na konserwatystów, zarówno protestanckich jak i katolickich. Do przejęcia władzy przez Hitlera przyczyniła się wizja przewrotu komunistycznego. Dzięki pomocy wielkiej finansjery Hitler wysunął swoją kandydaturę w wyborach na urząd prezydenta Rzeszy. Uzyskane duże poparcie w wyborach parlamentarnych latem 1932 ( 36,8%) i jego spadek jesienią , a tym samym wzrost poparcia dla ugrupowań komunistycznych zmusiły prezydenta Hindenburga do powierzenia Hitlerowi funkcji kanclerza , co nastąpiło 30 stycznia 1933r. Jego pierwszym krokiem było rozwiązanie parlamentu. Po śmierci prezydenta połączył w swych rękach urząd prezydenta i kanclerza. Sprawując odtąd nieograniczoną władze w III Rzeszy. W 1938r. objął naczelne dowództwo Sił Zbrojnych.

Zapoczątkowało to okres wzmożonego terroru (gestapo), utworzono obozy koncentracyjne dla przeciwników faszyzmu i rozpoczęto represje w stosunku do Żydów .

Polityka zagraniczna Hitlera zakładała pierwotnie rozszerzenie terytorium Rzeszy na całą Europę ("Rzesza od Atlantyku, aż po Ural"), zaś później także podbój Rosji i Afryki Północnej.
18 III 1933 roku został podpisany „Pakt Czterech”(pakt porozumienia i współpracy). Był to pakt przedstawiony przez Mussoliniego w czasie wizyty w Rzymie brytyjskiego premiera Ramsaya MacDonalda i ministra spraw zagranicznych Johna Simona 18 marca 1933 roku. Został podpisany przez Francję, Niemcy, Włochy, Wielką Brytanię. Ustalał zasady współpracy politycznej i gospodarczej, a także ewentualnego współdziałania militarnego przy nowelizacji obowiązujących traktatów międzynarodowych. Dodatkowo wprowadzał równouprawnienie w zakresie rozbrojeń i zbrojeń Niemiec, Austrii i Bułgarii. Uznany za próbę narzucenia Europie dyktatury jego sygnatariuszy; pakt czterech wywołał silny sprzeciw (m.in. Rady małej ententy i rządu RP). Był krytykowany przez francuską opinię publiczną i parlament, dlatego też nie został przez Francję ratyfikowany i nie wszedł w życie.
Niemcy były stałym członkiem Ligi Narodów od 8 IX 1926 roku, lecz wystąpiły z niej 21 X 1933 roku.
26 I 1934 roku w Berlinie podpisano 10-letnią deklarację o niestosowaniu przemocy pomiędzy Polską a III Rzeszą. Była to jednak mało znacząca deklaracja, ponieważ Hitler miał wobec Polski inne zamiary.

W Niemczech zapanowała dyktatura określana jako nazizm. Nowymi rozporządzeniami zniesiono wolności obywatelskie, rozwiązano wszystkie partie polityczne z wyjątkiem NSDAP. Zakazano działalności związków zawodowych, zastosowano również terror wobec opozycji. Hitler rozpoczął budowę obozów koncentracyjnych (od czerwca 1934). Führer polecił także dokonać "likwidacji" potencjalnych przeciwników wewnątrz partii nazistowskiej ("noc długich noży"). Zgodnie z doktryną nazistowską nastąpiły prześladowania ludności żydowskiej, usankcjonowane w roku 1935 przez ustawy norymberskie. Dla realizacji tych celów rozbudowano aparat terroru, tworzony przez takie organizacje jak Gestapo czy SS. Gdy Hitler poczuł się pewniej w 1935 przyjęto ustawę o odbudowie sił zbrojnych (Wehrmacht), co było sprzeczne z traktatem wersalskim. Partia wprowadziła ścisły nadzór państwa nad gospodarką.

7 III 1936 roku Niemcy wkroczyły do zdemilitaryzowanej Nadrenii, co było złamaniem paktu z Locarno z 1925 roku oraz traktatu wersalskiego z 1919 roku. Zgodnie z tymi założeniami Niemcy musiały między innymi wyprowadzić swoje wojska z rejonu Nadrenii i Zagłębia Ruhry, które odtąd miały stać się strefą zdemilitaryzowaną i międzynarodową. Ponadto Francja odzyskała Alzacje i Lotaryngię, Polska uzyskała Wielkopolskę oraz Pomorze Gdańskie, zaś Anglia przejęła wszystkie niemieckie kolonie.

Po sukcesie, jakim niewątpliwie był dla Fuhrera wkroczenie do strefy Nadrenii, nadeszła pora na odważniejsze kroki jakimi były niewątpliwie jawna interwencja w wojnę domową w Hiszpanii, a następnie bezkrwawy zabór Austrii

25 X 1936 doszło do podpisania traktatu o przyjaźni między Niemcami a Włochami. Mussolini zadeklarował, że oba kraje będą tworzyć "oś", której inne kraje Europy będą podporządkowane. Traktat został zawarty wówczas, gdy Liga Narodów wyraziła znaczny sprzeciw wobec wojny włosko-abisyńskiej. Następnie 22 V 1939 w Berlinie, związek przekształcił się w przymierze, nazwane przez Mussoliniego "paktem stalowym". Był to pakt wymierzony przeciw krajom zachodnim oraz ZSRR i został podpisany na okres 10 lat. Niemcy uznawały basen Morza Śródziemnego za strefę wpływów włoskich. Włochy zobowiązywały się popierać politykę Niemiec bez zastrzeżeń, a w razie potrzeby wystąpić w wojnie po stronie Niemiec oraz nie zawierać porozumień z innymi państwami bez ich zgody. Pakt został podpisany przez Galleazo Ciano w imieniu strony włoskiej i Joachima von Ribbentropa w imieniu hitlerowskich Niemiec i był rozszerzeniem porozumienia tzw. Osi Berlin-Rzym z X 1936. Późniejsza współpraca wojskowa Niemiec i Włoch rozpoczęła się wraz z hiszpańską wojną domową.

Zarówno III Rzesza jak i Włochy postanowiły wspólnie wesprzeć militarnie nacjonalistów na czele z generałem Franco. Jednak oba te państwa traktowały Hiszpanię jako poligon wojskowy do wypróbowania nowych rodzajów broni, nie przywiązując wagi do działań militarnych.
25 XI 1936 doszło do podpisaniu paktu antykominternowskiego, czyli układu podpisanego przed przedstawicieli rządów Niemiec i Japonii, w celu koordynowania działań przeciwko Kominternowi (międzynarodowa organizacja komunistyczna, która powstała z inicjatywy Lenina w 1919 roku). Tajny protokół dołączony do układu zobowiązywał sygnatariuszy do zachowania neutralności, gdyby jedna ze stron znalazła się w stanie wojny z ZSRR. 6 listopada 1937 roku do paktu dołączyły Włochy. Pakt ten był podstawą późniejszych umów wojskowych zawieranych między Niemcami i Włochami (22 maja 1939 roku) oraz Japonią (11 grudnia 1940 roku). Wspólnym celem tych państw było uzyskanie światowej hegemonii i przeciwstawienie się państwom alianckim.
12 II 1938 roku Adolf Hitler w spotkaniu z kanclerzem Austrii z Kurtem von Schuschniggiem,
zażądał zgody na Anschluss (aneksja) Austrii.

Od 1933 roku "Anschluss" Austrii był priorytetowym celem niemieckiej polityki

Szczególnie zabiegał o to minister sprawiedliwości Rzeszy Hans Frank. Polityka niemiecka wobec Austrii cechowała się w tym okresie dużą agresją. Hitlerowcy na wszystkie sposoby dążyli do osłabienia Wiednia i dokonania przyłączenia. Zakazano nawet niemieckim turystom odwiedzania alpejskiej republiki, co dla gospodarki austriackiej było zabójcze, bowiem z turystyki czerpano ogromne dochody. Coraz silniejsze okazywały się też wpływy austriackich hitlerowców, którzy cały czas otrzymywali wsparcie z Rzeszy. Wobec zwiększających się wystąpień prowokacyjnych działaczy hitlerowskich, rząd w Wiedniu zakazał działalności tej partii w Austrii.

Na początku 1938 roku hitlerowskie bojówki w Austrii otrzymały instrukcję rozpoczęcia akcji paraliżujących normalne życie kraju. Ówczesny kanclerz Austrii, Kurt Schuschnigg rozpoczął rokowania z Hitlerem, który postawił warunek przekazania najwyższych władz państwowych w ręce austriackich nazistów. Gdy kanclerz zapowiedział przeprowadzenie plebiscytu w tej sprawie, Hitler zgromadził nad granicami Austriackimi liczne wojska Wehrmachtu. Pod tą groźbą Schuschnigg ustąpił z urzędu kanclerskiego. Jego następca Arthur Seyss- Inquart natychmiast zwrócił się do rządu Rzeszy o pomoc wojskową. 12 marca 1938 roku armie niemieckie zajęły Austrię przekształcając ją w jedną z prowincji Niemiec- Ostmark.

Kolejnym celem Adolfa Hitlera po anektowaniu Austrii stała się Czechosłowacja. Prowokując konflikt z tym krajem zamierzał on znów posłużyć się „dyplomacją szantażu”. Przedmiotem konfliktu stały się Sudety, gdzie zamieszkiwała znaczna część niemieckiej mniejszości. Niepokoje zainicjowała nacjonalistyczna partia Sudecko- Niemiecka, organizując liczne akcje sabotażowe i dywersyjne. Rząd w Pradze atakowany był także za tolerowanie działalności komunistycznej, która uległa nasileniu po podpisaniu z ZSSR w 1935r układu o wzajemnej pomocy. 29 września 1938 roku w Monachium odbyła się konferencja z udziałem rządów Niemiec, Włoch, Francji i Anglii. W następstwie tej konferencji Hitler, Mussolini, Chamberlain i Daladier podpisali układ upoważniający III Rzeszę do aneksji tzw. Obszaru Sudetów. Rząd Czechosłowacki nie został nawet zaproszony do udziału w obradach.

Nowy rząd utworzony po aneksji Sudetów prowadził wobec Berlina uległą politykę, która jednak nie zapobiegła likwidacji państwa Czechosłowackiego. W lutym 1939 roku ukonstytuował się samozwańczy prohitlerowski rząd na Słowacji. Nie spodobało się to władzom w Pradze, co spowodowało wystosowanie przez Hitlera ultimatum, wzywając do Berlina prezydenta Czechosłowacji i ministra spraw zagranicznych. W Berlinie wręczono im do podpisania gotowy dokument aneksji do Rzeszy Niemieckiej Czech i Moraw. 16 marca 1939 roku wojska Wehrmachtu wkroczyły do Pragi, w tym samym dniu w Pradze Hitler podpisał dekret o powstaniu Protektoratu Czech i Moraw . Nowopowstałe państwo Słowackie dobrowolnie oddało się pod opiekę Rzeszy.

Układ monachijski przewidywał zwołanie konferencji międzynarodowej w sprawie rozstrzygnięcia sporu o część Śląska Cieszyńskiego (Zaolzie) pomiędzy Polską i Czechosłowacją oraz kwestii przynależności Wolnego Miasta Gdańska. Konferencja taka jednak nie odbyła się.

22 III 1939 rząd Rzeszy wymusił na Litwie odstąpienie Rzeszy obszaru Kłajpedy, która na mocy ładu wersalskiego była dotąd wolnym miastem.
Niecały miesiąc później, 11 IV 1939 Hitler zatwierdził plan ataku na Polskę, określony mianem "Fall Weiss" ("Biały Plan").
23.08.1939 roku podpisany został w Moskwie Niemiecko-radziecki pakt o nieagresji przez Ribbentropa i Mołotowa. Powoływał się on na poprzednią umowę z kwietnia 1926 roku i zawierał zobowiązanie do powstrzymania się od wszelkiego agresywnego działania i wszelkiej napaści we wzajemnych stosunkach, zarówno samodzielnie, jak i wspólnie z innymi państwami. Istotę zawartego sojuszu oddawał zawarty równocześnie tajny protokół dodatkowy. Ustalał on granice ich obopólnych stref interesów w Europie Wschodniej. Północna granica Litwy miała oddzielać strefy interesów Niemiec i ZSRR. Oznaczało to, że Finlandia, Estonia i Łotwa znalazły się w radzieckiej strefie wpływów, tak jak Besarabia w Europie Południowo-Wschodniej. W ten sposób ZSRR zrywał rozmowy z Wielką Brytanią i Francją, dając Hitlerowi wolną rękę w działaniach przeciw Polsce. O Polsce mówił jeden z artykułów. W wypadku, gdyby nastąpiły zmiany polityczne bądź terytorialne na terenach należących do Państwa Polskiego, granica stref interesów ZSRR i Niemiec miała przebiegać (w przybliżeniu) po linii rzek Narew, Wisła i San. Kwestia, czy w interesie obu państw będzie utrzymanie niezależnego Państwa Polskiego, i w jakich granicach, mogłaby być ostatecznie wyjaśniona na drodze przyjaznego porozumienia. O ile porozumienie z Anglią i Francją mogło utrwalić pokój, pakt Ribbentrop-Mołotow oznaczał wojnę. Hitler dawał ZSRR więcej niż państwa zachodnie, wejście zaś w bezpośrednie sąsiedztwo z III Rzeszą nie przerażało Stalina, zafascynowanego doraźnymi korzyściami współpracy z Hitlerem.

Podsumowując, Hitler po dojściu do władzy bezkompromisowo dążył do stworzenia z III Rzeszy państwa panującego w całej europie. W swoich działaniach nie bał się stosować terroru i przemocy, a jego polityka pełna była nienawiści, antysemityzmu i nacjonalizmu. Początkowe sukcesy polityki siły, którą prowadził Hitler dawały nadzieję na sukces jego politycznych aspiracji, jednak później okaże się, że pewność siebie na arenie międzynarodowej nie zawsze prowadzi do upragnionego zwycięstwa.

8. Stosunki międzynarodowe w latach 1925—1936. System lokarneński i niepowodzenie koncepcji „zbiorowego bezpieczeństwa” w Europie

Wstęp

Lata 1925-1936 obfitują w wiele wydarzeń, które ostatecznie stały się zarzewiem II wojny światowej. System wersalski od początku był otoczony sprzecznościami i brakiem konsekwencji ze strony państw zwycięskich. Narastały antagonizmy, ponieważ największe mocarstwa nie były usatysfakcjonowane wynikiem rozmów. Niemcy nie pogodziły się z warunkami traktatu, uważały go za dyktatorski i pragnęły zmiany. Rosja Radzicka, potem ZSSR uważała, że traktat przeszkadza w realizacji rewolucji światowej. Włochy miały poczucie „ukradzionego zwycięstwa”. Francja dążyła do uzyskania od pokonanych Niemiec jak największych odszkodowań. Z kolei Wielka Brytania, niechętna francuskiej przewadze na kontynencie, zainteresowana była przywróceniem równowagi, a drogę do tego celu widziała w odbudowie pozycji Niemiec.

W związku z licznymi konfliktami okres międzywojenny obfituje w liczne porozumienia, umowy mające na celu wprowadzenie korzystnych zmian dla każdego państwa,( korzystnych z subiektywnego punktu widzenia każdego państwa), a także ważne wydarzenia wewnątrzpaństwowe, zmieniające czasem całkowicie obecne systemy polityczne (np. we Włoszech czy Niemczech). Jednym z najważniejszych wydarzeń dziesięcioletniego okresu są układy w Locarno, które miały przedłużyć czas pokoju i zaprowadzić ład. Okazały się jednak mało skuteczne, gdyż ambicje mocarstw były wygórowane. Żadne z nich nie chciało w pełni odejść od swoich planów.

1. Układy z Locarno

1. Konferencja międzynarodowa w Locarno

Na początku 1925 roku Gustav Stresemann niemiecki minister spraw zagranicznym wystąpił z inicjatywą polityczną, która zakładała pojednanie z Francją i Wielką Brytanią, żeby doprowadzić do zmiany granic z Polską i Czechosłowacją. Chciał także przyłączenia Austrii do Niemiec. Minister był przekonany, że Niemcy powinny odgrywać rolę pierwszoplanowego mocarstwa, a możliwość zbrojenia powinna być ich prawem. W lutym 1925 rozpoczęły się rokowania. Rząd niemiecki złożył Francji propozycję zawarcia układu opierającego się na założeniu, że granica francusko-belgijska i francusko-niemiecka zostaną zatwierdzone. Mediatorami w sprawie byli Wielka Brytania i Włochy. Francja przyjęła propozycję, która została uwieńczona przez podpisanie układów Locarneńskich w Szwajcarii. Od 5 do 16 października trwała konferencja międzynarodowa, w której wzięli udział: Francja (reprezentował ją minister Aristide Briand), Niemcy (Gustav Stresmann), Wielka Brytania (Joseph Austen Chamberlain), Włochy (Benito Mussolini), Belgia (Emil Vandervelde). Pod koniec zaproszono jeszcze ministrów spraw zagranicznych Polski (Aleksander Skrzyński) i Czechosłowacji(Edvard Benes), ale nie odegrali oni roli, ponieważ ważniejsze kwestie zostały już zatwierdzone. Rozmowy zakończyły się podpisaniem 10 układów pokojowych.

2. Pakt Reński

Najważniejszym porozumieniem był Pakt Reński zawarty między Francją i Niemcami oraz Belgią i Niemcami. Państwa te gwarantowały sobie nienaruszalność granic. W ten sposób Niemcy ostatecznie godzili się z wyznaczoną w Wersalu zachodnią granicą swojego terytorium. Potwierdzając nienaruszalność swych granic zachodnich równocześnie odmówiły gwarancji w odniesieniu do granic z Polską i z Czechosłowacją. Było to dowodem na to, że odtąd granice w Europie dzielą się na nienaruszalne i na te, które naruszyć można. Było jasne, że w przyszłości Niemcy będą chciały tę granicę zmienić na swoją korzyść. Zgoda Francji i Wielkiej Brytanii na takie stanowisko była wyrazem wzrostu potęgi i znaczenia Niemiec na arenie międzynarodowej. Fakt ten czynił je mocarstwem równorzędnym z pozostałymi i w znacznym stopniu podważał ład wersalski. Państwa chcąc zapewnić sobie, że granice pozostaną niezmienione zobowiązały się że w razie gdyby to przyrzeczenie złamały Niemcy, to dwaj pozostali gwaranci Włochy i Wielka Brytania przyjdą Francji z pomocą, zaś gdy Francja złamie pakt to państwa te pomogą Niemcom. Był to system gwarancji i gwarantów.

3. Pozostałe traktaty

Zawarto 4 traktaty arbitrażowe: polsko- niemiecki, niemiecko-czechosłowacki, niemiecko-belgijski, niemiecko-francuski. Wszelkie spory miedzy nimi miały być rozstrzygane w drodze pokojowej, drodze sądownictwa.

W ramach układów Locarneńskich zawarto 2 układy gwarancyjne: polsko- francuski oraz francusko-czechosłowacki. Zakładały one pomoc w razie napaści. Gdyby Polska stała się ofiarą niemiecką to Francja pomoże jej zbrojnie, ale tylko gdy Liga Narodów orzeknie, że Niemcy są agresorem, a Polska ofiarą. Tak samo miało być w przypadku Czechosłowacji. Układ gwarancyjny wprowadził rozbieżności związane z traktatem sojuszniczym z 19 lutego 1919. Traktat ten mówił, że oba państwa udzielą sobie pomocy w razie napaści, nic nie wspominając o roli Ligi Narodów.

Podpisano także układ zwalniający Belgię z obowiązku neutralności w razie wojny. Belgia może się bronić w razie wojny, napaści.

Układy zostały parafowane 16 października, podpisane 1 grudnia. Został ustanowiony system locarneński, który miał przetrwać do 1936 roku. Spowodował on odprężenie w stosunkach międzynarodowych i wytworzył atmosferę pojednania między Francją, a Niemcami.

4. Skutki Locarno

Pakt z Locarno przyjęto z powszechną ulgą, jako zapowiedź nadejścia ery nowego porządku świata. Trzej ministrowie spraw zagranicznych Francji, Wielkiej Brytanii, Niemiec otrzymali Pokojową Nagrodę Nobla. W atmosferze powszechnego świętowania nikt nie zwrócił uwagi na to, że trzej mężowie stanu uniknęli rozstrzygnięcia najważniejszych problemów, a Locarno zamiast przynieść pokój, przygotowało nowe pole walki. Locarno potwierdzało wyniki minionej wojny. Niemcy pokonano na Zachodzie, ale one na Wschodzie pokonały Rosję. Porozumienie otwierało pole do ponownego niemieckiego ataku na porozumienie dotyczące Wschodu.

We wrześniu 1926 w Alzacji spotkali się Briand i Stresemann. Obradując, wypracowali szereg porozumień, które miały położyć kres wojnom np.: Francja miała zwrócić Saarę bez przeprowadzenia plebiscytu, Niemcy miały przyspieszyć spłatę reparacji dla Francji. Rozmowy zacieśniły ich stosunki. W odpowiedzi na to Francja stosowała politykę ustępstw wobec Niemiec. Jednak porozumienie spotkało się z szerokim oporem w stolicach obu krajów. 11 listopada Briand nieoczekiwanie zerwał rozmowy. Politykę Francji popierała Wielka Brytania. W 1926 roku Niemcy zostały przyjęte do Ligi Narodów. Jako mocarstwo dostały stałe miejsce w organizacji. W związku z tym Polska zażądała takiej samej pozycji w Lidze, choć wiedziała, że nie jest imperium. Chciała móc się bronić w razie napaści. Pozostałe państwa przyznały Polsce półstałe miejsce, co oznaczało, że co 3 lata Polska miała być wybierana do Ligi Narodów.

Centrum życia międzynarodowego przeniosło się do Genewy, siedziby Ligi Narodów. Właśnie tutaj co roku zbierali się ministrowie spraw zagranicznych. W tym czasie istniały dwie koncepcje: duch Locarno- pokój w Europie Wschodniej i pojednanie francusko- niemieckie, oraz duch Genewy- ideologia rządów Ligii Narodów na świecie, która miała uzasadnienie pacyfizmu- pragnienia pokoju, Europa miała być strefą pokoju na zachodzie, a na wschodzie szara strefą.

2. Radziecko-niemiecki traktat o neutralności (traktat berliński)

W rok po Locarno, w kwietniu 1926 r., w Berlinie podpisano radziecko- niemiecki traktat o neutralności. Każda ze stron zobowiązywała się do utrzymania neutralności, gdyby druga strona została zaatakowana. Zgodzono się, że żaden z sygnatariuszy nie przystąpi ani do politycznego, ani gospodarczego bojkotu skierowanego przeciwko drugiej stronie, bez względu na powody takiego postępowania. W efekcie oznaczało to, że oba kraje pozbawiły się możliwości zastosowania doktryny bezpieczeństwa zbiorowego we wzajemnych stosunkach. Na dodatek Niemcy już przedtem zwolniły się same z konieczności stosowania sankcji przeciwko komukolwiek. Berlin i Moskwa były zjednoczone wrogością wobec Polski.

3. Pakt Brianda-Kelloga

Z upływem czasu Niemcy zaczęli poważniej myśleć o zmianie granicy i odebraniu Polsce ziem zachodnich. Początkowo chcieli dokonać tego pokojowo, ale Polska usilnie się temu opierała. W 1927 rząd Polski na czele z Piłsudskim (powrócił do władzy w 1926 roku, reprezentował stanowisko antylocarneńskie) zgłosił projekt potępienia wojny zaborczej w Lidze Narodów. Stwierdził, że to przestępstwo, a wszystkie państwa powinny się jej wyrzec. Propozycja ta została uchwalona jako rezolucja. Pojawił się także pomysł, aby zawrzeć pakt o potępieniu wojny zaborczej, jednak nie został zrealizowany.

W 1927 roku przypadała 10 rocznica przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny. Z okazji rocznicy francuski minister spraw zagranicznych Briand zwrócił się do sekretarza stanu Stanów Zjednoczonych z pytaniem czy mocarstwo pomogłoby Francji, gdyby doszło do wojny. Sekretarz stanu Frank B. Kellog odpowiedział na to propozycją traktatu o wyrzeczeniu się wojny zaborczej. 27 sierpnia 1928 podpisano pakt Brianda- Kelloga w Paryżu. Do paktu dołączyły także inne państwa: Wielka Brytania, Niemcy, Włochy, Japonia, Związek Radziecki , Polska, Belgia, Czechosłowacja. Łącznie po kolejnych rozszerzeniach podpisało go 62 państwa. Jednak mimo tak dużej ilości sygnatariuszy okazało się że nie jest on skuteczny. Rok później Związek Radziecki, w ramach popieranej „ofensywy pokojowej” zaproponował europejskim sąsiadom układ, który dodatkowo potwierdziłby postanowienia zawarte w 1928 roku. 9 lutego 1929 wystosowano protokół Litwinowa o przyjęciu zasad Brinda-Kelloga. Sygnatariusze wyrzekli się w nim stosowania siły w dochodzeniu swych pretensji terytorialnych. Postanowienia te dotyczyły też wschodniej granicy Polski ustalonej już wcześniej w traktacie ryskim.

4. Plan Younga

W 1929 odbyła się konferencja w Hadze. Przewodniczył jej finansista Owen Young. Ustalono na niej istotne kwestie dotyczące Niemiec. W 1929 wygasł pięcioletni plan Dawesa, więc alianci zaproponowali tzw. Play Younga. Plan ten jeszcze bardziej zmniejszył niemieckie reparacje i rozłożył spłaty na jeszcze dłuższy okres. Do 1988 roku Niemcy mieli płacić odszkodowania w wysokości 2,5 mld marek rocznie. W 1924 roku plan Younga- oferujący łagodniejsze warunki, zaatakowały siły konserwatywne, wspierane przez nazistów. Plan został jednak zaakceptowany niewielką ilością głosów. Po skończeniu konferencji 24.10.1929 wybuchł Wielki Kryzys. Niemcy wykorzystały sytuację i w 1931 roku zgłosiły się do prezydenta USA Hoovera, z prośbą o wystosowanie przez niego apelu do Francji i Wielkiej Brytanii, aby spłata została zaniechana. Prezydenta spełnił prośbę i wygłosił tzw. Oratorium Hoovera. W 1932 zawarto porozumienie, że odszkodowania Niemiecki nie będą spłacane.

5. Wielki Kryzys jego znaczenie dla stosunków międzynarodowych

W 1929 wybuchł Wielki Kryzys. Początkowo objął swym zasięgiem Stany Zjednoczone, po tzw. czarnym czwartku, czyli panice na giełdzie nowojorskiej na Wall Street 24 października 1929. Gwałtownie spadły ceny praktycznie wszystkich akcji, pociągając za sobą łańcuch bankructw i zadłużenia, które rozprzestrzeniły się stopniowo na prawie wszystkie kraje (oprócz ZSRR). W Europie trwał od 1933 do 1934 roku. Polska przezwyciężyła go w 1935. Kryzys spowodował nasilenie nacjonalizmu, szowinizmu, zaostrzenie antagonizmów między państwami. Republika Weimarska załamała się pod jego ciężarem, demokracja została odsunięta, a na jej miejsce pojawił się socjalizm narodowy, którego przywódcą, prekursorem został Adolf Hitler (30.01.1933 objął urząd). Kryzys doprowadził do sytuacji, że państwa zaczęły dążyć do protekcjonizmu celnego- chroniły swój rynek pracy przez podnoszenie ceł, co jeszcze bardzie zaostrzyło konflikty międzynarodowe. Wielki kryzys z powodu nacjonalizmu, rywalizacji, spowodował nasilenie wyścigu zbrojeń.

6. Memorandum Brianda

1 maja 1930 roku Aristide Briand rozesłał do rządów państw europejskich opracowanie, w którym objaśniał zagadnienia budzące do tej pory najwięcej wątpliwości. Było ono jednocześnie ważnym dokumentem programowym ruchu paneuropejskiego, ponieważ zawierało szczegóły stanowiska zwolenników koncepcji integracji na temat kształtu przyszłej wspólnoty europejskiej. W opinii Brianda należało powołać Federację Europejską o charakterze związku regionalnego, odpowiadającego postanowieniom art. 21 Paktu Ligi Narodów i realizującego swoje zadania w ramach tej organizacji. Sam proces integracji powinien być podporządkowany dwóm zasadom: budowa nowego ładu europejskiego przebiegać miała z poszanowaniem suwerenności i niepodległości państw jako elementów swoistego „systemu solidarności zbiorowej”, oraz kwestie gospodarcze należało podporządkować celom politycznym uznanym za bezwzględnie priorytetowe. Tylko współpraca polityczna mogła doprowadzić do stworzenia silnego i trwałego układu międzynarodowego bezpieczeństwa. Związek federacyjny, miał stopniowo co roku znosić bariery celne. W Europie miał powstać wspólny rynek, dążono do stworzenia struktury politycznej. Wszystkie państwa oprócz Związku Radzieckiego i Turcji zostały zaproszone do projektu. Liga Narodów uchwaliła powołanie Komitetu Europejskiego/Studiów. Komitet rozesłał ankietę do krajów europejskich z pytaniem co sądzą o pomyśle. Nie spotkał się on z entuzjastycznym przyjęciem. Komitet prowadził narady do 1934 roku, ale nie przyniosły one skutku, projekt upadł.

7. Konferencja rozbrojeniowa w Genewie

Zasada, że Niemcy mają prawo do parytetu w dziedzinie militarnej, zaczęła zdobywać sobie prawo obywatelstwa w świadomości Brytyjczyków. Już w trakcie swojej pierwszej kadencji premier Ramsay MacDonald, w 1924r. proklamował rozbrojenie jako jeden ze swoich priorytetowych celów. W czasie drugiej kadencji, która rozpoczęła się w 1929 r., wstrzymał budowę bazy marynarki wojennej w Singapurze, budowę nowych krążowników i okrętów podwodnych. W 1932 r. jego rząd ogłosił moratorium na produkcję samolotów. Główny doradca MacDonalda w tym przedmiocie, Philip Noel-Baker dowodził, że jedynie rozbrojenie może uchronić świat przed nową wojną.

2 lutego 1932 roku odbyła się w Genewie konferencja rozbrojeniowa, której celem było negocjowanie, ustalenie zasad ograniczania zbrojeń. Miał zostać podpisany układ, który zobowiązywałby państwa do ograniczenia zbrojeń. W konferencji wzięły udział państwa należące do Ligii Narodów, oraz inne spoza jej kręgu. Przewodniczył jej Artur Henderson- minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii. Niemcy zażądali równouprawnienia w dziedzinie zbrojeń, chcieli jak inni móc posiadać armię i ciężki sprzęt. Zagroziły, że gdy ich żądania nie zostaną spełnione delegacja opuści konferencję. Wszystkie państwa chciały dojść do porozumienie. Premier brytyjski MacDonald wysunął propozycję, by Francja, Włochy, Niemcy zgodziły się mieć po 200 tysięcy żołnierzy na stopie pokojowej. Pojawiały się także inne pomysły - żeby państwa wyrzekły się samolotów, czołgów i przekazały je Lidze. Jednak mimo różnych propozycji konferencja nie zakończyła się pomyślnie, ponieważ w październiku 1932 Niemcy zgodnie z groźbą opuścili konferencję. W związku z tym mocarstwa zachodnie uzgodniły wydanie deklaracji dotyczącej prawa Niemców do zbrojenia, czym uchylono postanowienia Traktatu Wersalskiego. 11 grudnia 1932 podpisano deklarację o równouprawnieniu w zbrojeniach. Jednak to nie wystarczyło, ambicje Niemców były wyższe. Hitler postanowił definitywnie zerwać konferencję w 1933 roku. Do 1934 konferencja prowadziła prace, jednak potem się rozpadła.

8. Pakt czterech mocarstw

W marcu 1933 powstał nowy pomysł by ocalić współpracę mocarstw tzw. Pakt Czterech Mocarstw. Premier brytyjski MacDonald i minister spraw zagranicznych Simon złożyli wizytę Mussoliniemu. Udział w pakcie zaproponowano Włochom, Niemcom, Wielkiej Brytanii, Francji. Państwa te zobowiązywały się że wszystkie problemy jakie miedzy nimi powstaną będą rozwiązywać przez negocjacje. Jednak gdyby ktoś wysunął pretensje do zmiany granicy w Europie to one staną się rządem Europy. Projekt ten wywołał niepokój w Polsce ponieważ miała wspólną granicę z Niemcami. 7 lipca 1934 w Rzymie podpisano pakt, jednak w krótkim czasie okazało się, że nie wchodzi on w życie, bo Niemcy i Francja nie chcą go ratyfikować. Niemcy uznały go za niekorzystny dla siebie, a Francja twierdziła, że porozumienie ją kompromituje.

9. Europejskie pakty regionalne

1. Mała Ententa

Współpraca Czechosłowacji, Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (od 1929 roku Jugosławii) i Rumunii zawiązała się w zasadzie we wczesnych latach dwudziestych, niemniej de facto powstanie ściślejszych więzów datuje się na 1933 rok. Francja, utrzymująca przyjazne stosunki zarówno z rządem polskim, jak i z krajami Małej Ententy, próbowała stworzyć klimat sprzyjający wstąpieniu Polski do tej organizacji. Na przeszkodzie do realizacji tego celu stanęły jednak, animozje polsko-czechosłowackie. Z kolei Rumunii przeszkadzały przyjazne relacje między Warszawą, a rewizjonistycznie nastawionym Budapesztem

Początkowym celem Małej Ententy była chęć wspólnego przeciwstawienia się rewizjonizmowi węgierskiemu, a także próbie powrotu Habsburgów na tron w Austrii lub na Węgrzech. Cele te jednak stopniowo stawały się mniej aktualne, gdyż każdy członek Małej Ententy był militarnie silniejszy od rozbrojonych po I wojnie światowej Węgier, a ewentualny powrót na tron Habsburgów z czasem stawał się coraz mniej realny.

W tym czasie każde z państw Małej Ententy miało silnego sąsiada, przeciw któremu pomoc obu partnerów byłaby pożądana, jednak takiej pomocy układy wzajemne nie przewidywały. Jugosławia obawiała się zagrożenia ze strony Włoch, Czechosłowacja -Niemiec, a Rumunia- ZSRR. Pojawiały się więc projekty i dążenia, by rozszerzyć ważność sojuszów na wszystkie przypadki, przeciw wszelkim wypadkom zagrożenia, nie tylko ze strony Węgier, ale okazało się to nierealne. Celem "nowej" Małej Ententy było stałe uzgadnianie polityki zagranicznej wszystkich trzech państw, a także nadanie większej wagi wystąpieniom Małej Ententy jako całości na terenie międzynarodowym. Utworzone zostały Stała Rada, Rada Ekonomiczna i Sekretariat. Pakt organizacyjny miał posiadać nieograniczoną trwałość, a dotychczasowe porozumienia dwustronne zostały przedłużone bezterminowo.

2. Ententa Bałkańska

Grecja, Jugosławia, Rumunia, Turcja zawarły w 1934 r. w Atenach układ, którego celem było utrzymanie status quo na Bałkanach. Gwarantował niezmienność granic oraz ustalał zasady politycznej i wojskowej współpracy w przypadku agresji na jednego z sygnatariuszy. Bałkańska ententa straciła znaczenie w związku z różnymi postawami jej członków wobec faszystowskich Niemiec i Włoch w latach 1938-1941

10. Polska polityka równowagi

1. Traktat o nieagresji Polski i Związku Radzieckiego

25 lipca 1932 w Moskwie został ustanowiony Traktat o Nieagresji Polski i Związku Radzieckiego. Polski minister spraw zagranicznych Beck, ogłosił, że Polska będzie neutralna w stosunkach Rosji z Niemcami. Polska nie wejdzie w żadne zobowiązania sojusznicze z Rosją przeciw Niemcom i na odwrót, z Niemcami przeciw Rosji. Była to tzw. polityka równowagi, której przestrzegano do 1938 roku.

2. Pakt wschodni

Trzy miesiące po ogłoszeniu traktatu polsko- radzieckiego minister spraw zagranicznych Francji Bartohou złożył wizytę w Polsce. Barthou chciał wybadać czy Polska zawarła tylko układ jawny, czy tez dołączyła tajne porozumienie. Miał również dla Polski propozycję dotyczącą zbiorowego bezpieczeństwa w Europie. Wcześniej odbył konsultację z Rosyjskim ministrem Litwinowem i przy jego poparciu rząd francuski skierował memorandum do Polski. Zawierało ono propozycję stworzenia systemu zbiorowego bezpieczeństwa w Europie Środkowo- Wschodniej. W jego skład miały wchodzić: Polska, Czechosłowacja, Litwa, Łotwa, Estonia, oraz Związek Sowiecki. Do paktu chciała przystąpić Rumunia, jednak mimo starań rumuńskiego ministra spraw zagranicznych Nicolae Titulescu nie została włączona w poczet sygnatariuszy, ponieważ miała konflikt terytorialny ze Związkiem Radzieckim. Minister Barthou zwrócił się z prośbą do Wielkiej Brytanii o poparcie projektu. Wielka Brytania zgodziła się pod warunkiem zaproszenia Niemiec do układu.

Wstępnie pakt miał się składać z trzech układów: pierwszego regionalnego - z udziałem Związku Radzieckiego, Niemiec, Polski, Czechosłowacji i państw bałtyckich, zobowiązywał on sygnatariuszy do wzajemnej pomocy, a w razie agresji do postępowania według paktu Ligi Narodów, który mówił o współdziałaniu na rzecz pokoju w Europie. Drugi układ radziecko-francuski, w którym to ZSRR przyłączał się do postanowień Traktatu z Locarno. Trzeci to podpisany przez wszystkich sygnatariuszy, nawoływał do współdziałania na rzecz pokoju europejskiego. Związek Radziecki z Francją udzieliły swoich gwarancji pomocy na wypadek wojny. Latem 1934 nastąpiła decydująca faza przygotowania projektu. Rząd niemiecki oświadczył jednak, że Niemcy nie wstąpią do paktu. Wszyscy zwrócili się ku Polsce, chcąc wiedzieć jaką podejmie decyzje, czy wstąpi do paktu, czy postąpi jak Niemcy. Rząd polski odmówił. Uważał, że gdyby pakt doszedł do skutku to polityka równowagi zostałaby zniweczona, bo Niemcy by w niej nie uczestniczyli. Po drugie Polska bała się, że Związek Radziecki stanie się gwarantem polskich granic, a wtedy Polska stałaby się od niego zależna. Po trzecie gdyby Polska wstąpiła do paktu spowodowałoby to rozcieńczenie sojuszu polsko-francuskiego, który był dla niej bardzo ważny. Ostatnią przyczyna był brak utrzymywania stosunków Polski, Litwy oraz Czechosłowacji, wiec nie przyjęłyby one gwarancji bezpieczeństwa od Polski. Francja nie rezygnowała z paktu. 9 października 1934 Barthou zginął w zamachu terrorystycznym w Marsylii, na skutek ataku dokonanego na króla Jugosławii Aleksandra I. Nowym ministrem został Piotr Laval. Ogłosił on, że Francja nadal kontynuuje starania o utworzenie paktu wschodniego. Polska jednak usilnie podtrzymywała swoje zdanie i nie chciała przystąpić do porozumienia, które nie było dla niej korzystne. Plan Francji legł w gruzach. We wrześniu 1934 Związek Radziecki wstąpił do Ligii Narodów. Został on zaproszony przez instytucję na wniosek Francji. 30 września nastąpiło uroczyste przyjęcie do grona członków oraz nadanie stałego miejsca w Lidze. W 1935 Francja na skutek nieudolnych prób stworzenia paktu wschodniego zawarła bilateralny układ ze Związkiem Radzieckim. 2 maja ministrowie Laval i Litwinow uroczyście go podpisali. Układ ten nie miał charakteru wojskowego, ponieważ oba państwa nie graniczyły ze sobą. Następnie 16 maja 1935 Litwinow podpisał układ sojuszniczy z ministrem Czechosłowacji Edwardem Benesem.

3. Polsko - niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy

W tym samym czasie w roku 1933 nastąpiło zaostrzenie stosunków polsko- niemieckich.

30.01.1933r. rządy w Niemczech objął Adolf Hitler. Wygłosił żądanie zmiany granicy z Polską, co znacznie pogorszyło stosunki sąsiedzkie miedzy tymi państwami. W marcu 1933 mnożyły się incydenty graniczne miedzy Polską, a Niemcami. Po incydencie na Westerplatte, w składni broni pojawiła się propozycja wojny prewencyjnej przeciw Niemcom, która nie doszła do skutku. Hitler udzielił zapewnienia rządowi polskiemu, że Niemcy będą szanowali przepisy międzynarodowe i nie wypowiedzą Polsce wojny. Był to krótki moment ocieplenia stosunków. W końcu 1933 roku Niemcy wystąpili z Ligii Narodów, oraz opuścili konferencję rozbrojeniową. Piłsudski wysunął propozycję podpisania z Niemcami układu o nieagresji. Hitler wyraził zgodę jednak zmodyfikował nazwę z układu na deklarację (mniej formalna). W listopadzie 1933 toczyły się rozmowy na ten temat. 21 stycznia 1934 w Berlinie polski minister Lipski i niemiecki von Neurath podpisali polsko-niemiecką Deklaracje o Niestosowaniu Przemocy w Stosunkach Wzajemnych. Oba państwa zobowiązały się nie używać przemocy w stosunkach wzajemnych, rozwiązywać pokojowo konflikty (na podstawie paktu Brianda-Kelloga). Deklaracja miała obowiązywać 10 lat i podlegała ratyfikacji. Brakowało tu uznania granic za nienaruszalne, ale na to nie zgodził się Hitler. Na wieść o deklaracji w Europie pojawiły się podejrzenia, że do układu o niestosowaniu przemocy został dołączony tajny protokół, zawierający postanowienia przeciwko państwom Europy. Polska usilnie dementowała pogłoski, prowadziła politykę równowagi.

Tuż przed swoją śmiercią, marszałek Józef Piłsudski mawiał o paktach o nieagresji, podpisanych przez Polskę z III Rzeszą i ZSRR: Mając te dwa pakty, siedzimy na dwóch stołkach - to nie może trwać długo. Musimy wiedzieć [...] z którego spadniemy najpierw i kiedy

11. Polityka zagraniczna Włoch w 1934 r. oraz problem austriacki

1. Protokoły rzymskie

Wiosną 1934 następuje aktywizacja polityki zagranicznej Włoch. Premier Mussolini zaprasza na spotkanie premierów z ministrami spraw zagranicznych Austrii i Węgier. 17 marca podpisano umowy trójstronne zwane protokołami rzymskimi pomiędzy Włochami -Austriakami - Węgrami. Porozumienie gospodarcze, ekonomiczne. W rzeczywistości poszerzyło wpływy Włoch w Europie Południowo- Wschodniej i Środkowo- Wschodniej.

2. Sytuacja w Austrii

Pod wpływem nacjonalistycznej agitacji w Austrii otworzył się ruch hitlerowski. Głosili te same hasła, co Niemcy: jedno państwo, jeden naród, jeden wódz. W lipcu 1934 doszło do powstania zbrojnego hitlerowców w Wiedniu. Chcieli obalić władzę i przyłączyć Austrię do Niemiec. Bunt został stłumiony przez autorytarny, katolicki rząd austriacki. Hitlerowcy zastrzelili austriackiego kanclerza Engelberta Dollfussa. Władzę objął po nim Kurt Schuschnigg - polityk mniej energiczny, nie patrzący dalekowzrocznie w przyszłość. W tym czasie Mussolini zarządził powołanie trzeciej dywizji i przesuniecie jej na granicę z Austrią, czym pokazał, że zależy mu na niepodległości tego państwa.

3. Porozumienie francusko- włoskie

Wódz dążył do poprawy stosunków włosko - francuskich. W obliczu narastającego niemieckiego zagrożenia Francja wykonała ważne posunięcie w kierunku Włoch. Mussoliniego trudno zaliczać do zwolenników bezpieczeństwa zbiorowego, zdawał sobie jednak dokładnie sprawę ze słabości Włoch, szczególnie wobec Niemiec. Obawiał się, że aneksja Austrii przez Niemcy pociągnie za sobą żądania zwrotu-etnicznie niemieckiego-Południowego Tyrolu. W styczniu 1935 r. ówczesny francuski minister spraw zagranicznych Pierre Laval zawarł porozumienie z Włochami, które miało cechy sojuszu militarnego. Zgodzono się na prowadzenie konsultacji w sytuacji zagrożenia niepodległości Austrii, Włoch lub Francji i zainicjowano rozmowy sztabowe, w których toku posunięto się tak daleko, że omawiano problem stacjonowania oddziałów włoskich wzdłuż Renu, a francuskich-wzdłuż granicy austriackiej.

4. Pakt w Stresie

W trzy miesiące później, kiedy Hitler wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej, zaczął się zarysowywać sojusz między Wielką Brytanią, Francją, a Włochami. Szefowie rządów tych krajów (premier Włoch- Benito Mussolini, Francji- Pierre-Étienne Flandin, Wielkiej Brytanii- Stanley Baldwin) spotkali się we włoskiej miejscowości Stresa i zgodzili się przeciwdziałać wszelkim niemieckim próbom dokonania siłą zmiany Traktatu Wersalskiego oraz stwierdzili, że będą bronili niepodległości Austrii. Konferencja zakończyła się 7 kwietnia 1935 r. Pewną ironią dziejową był fakt, że gospodarzem konferencji zwołanej dla obrony porozumień wersalskich był Mussolini, sam od lat krytyk Wersalu, który-jego zdaniem-nie potraktował Włoch, jak na to zasłużyły.

5. Traktat Morski, załamanie frontu Stresy

Spotkanie w Stresie było ostatnią próbą zwycięzców I wojny światowej podejmowaną z myślą o wspólnym działaniu. W tym czasie Niemcy przystąpiły do zbrojeń. Złamały Traktat Wersalski. Jeszcze w listopadzie 1934 Hitler przemawiając w Reichstagu, twierdził, że Traktat Wersalski jest haniebny, ponieważ oskarża Niemcy winą za wojnę. W marcu 1935 Rada Ministrów uchwaliła wprowadzenie powszechnej służby wojskowej w wysokości dwóch lat dla każdego mężczyzny. W czasie pokoju obecnych miało być 530 tysięcy żołnierzy. Marszałek Hermann Göring oświadczył, że Niemcy będą budować własne lotnictwo. Mocarstwa zachodnie nie przeciwstawiły się. Wielka Brytania podpisała porozumienie morskie z Niemcami udowadniając, ze kiedy w grę wchodzi jej bezpieczeństwo, woli zawrzeć dwustronne porozumienie z przeciwnikiem, niż opierać się na partnerach ze Stresy. W podpisanym porozumieniu Niemcy zgodziły się na utrzymywanie przez najbliższych dziesięć lat swoje floty wojennej na poziomie 35 procent floty brytyjskiej, choć otrzymywały prawo posiadania takiej samej liczby okrętów podwodnych, co Wielka Brytania.

Warunki Traktatu Morskiego odsłaniały zgodę gabinetu brytyjskiego na złamanie postanowień Traktatu Wersalskiego dotyczących floty wojennej Niemców, oraz kolidowały z duchem Stresy. Praktycznym rezultatem było wspólne uzgodnienie górnej granicy dla floty obu krajów. Była to metoda kontroli zbrojeń, która w pełni popularna stała się w okresie Zimnej Wojny. Porozumienie morskie wyraźnie wskazywało, że Wielka Brytania woli ułagodzić przeciwnika, niż opierać się na sojusznikach ze Stresy, a była to strategia, która po latach otrzymała nazwę appeasementu - polityki ustępstw dla uspokojenia wroga.

6. Okupacja Abisynii

Wkrótce utworzony w Stresie front załamał się całkowicie. Zwolennik Realpolitik Mussolini uważał za oczywiste, że ma wolną rękę w zakresie ekspansji kolonialnej. Dlatego w 1925 r. podjął działania zmierzające do stworzenia włoskiego imperium w Afryce i rozpoczął od podboju Abisynii, ostatniego niepodległego państwa afrykańskiego.

3 października 1935 r. Włochy napadły na Abisynię. Miały w Afryce dwie kolonie Libię i Somalię. Mussolini potrzebował sukcesu międzynarodowego, który miał być zapewniony przez podbój biednego państwa w Afryce. W tym czasie w Lidze został uruchomiony mechanizm sankcji gospodarczych, który można było użyć w przypadku agresji państw. Na dodatek Abisynia była członkiem Ligi. Pod kierownictwem Wielkiej Brytanii uruchomiono machinę sankcji. Jednak jak głosił slogan były to sankcje, które nie doprowadzają do wojny. Podbój Abisynii zastał zakończony w maju 1936 r. kiedy Mussolini proklamował króla Włoch Wiktora Emmanuela cesarzem kraju określanego mianem Etiopii. 30 czerwca zebrała się Rada Ligii Narodów, 15 lipca zniosła wszelkie sankcje wobec Włoch. Dwa lata później, w ślad za Monachium, Francja i Wielka Brytania podporządkowały swoje obiekcje wobec Niemiec i uznały podbój Abisynii.

12. Remilitaryzacja Nadrenii

Po zawarciu Traktatu Wersalskiego na wschodnim brzegu Renu ustanowiono 50 km strefę zdemilitaryzowaną. Niemcy nie mogły na tych terenach tworzyć zabudowań, trzymać wojska. Dla III Rzeszy istnienie strefy zdemilitaryzowanej osłabiało możliwości strategiczne, bowiem armia francuska w każdej chwili mogła wejść w głąb Niemiec poprzez strefę. Bez zajęcia Nadrenii i tym samym zabezpieczenia granicy zachodniej nie mogło być mowy o ewentualnych akcjach zbrojnych na wschodzie.

Niemcy już w 1935 roku dążyły do remilitaryzacji Nadrenii, ale nie posiadały jeszcze odpowiedniej siły bojowej. Poza tym sytuacja międzynarodowa nie sprzyjała, gdyż istniało porozumienie brytyjsko- francusko- włoskie, potępiające wszelkie jednostronne naruszenie obowiązujących traktatów. Hitler obawiał się ewentualnej reakcji zbrojnej tych państw w przypadku gdyby wojska niemieckie wkroczyły na lewy brzeg Renu.

W 1936 roku sytuacja się zmieniła, bowiem Włochy zaangażowały się zbrojnie w Afryce, co budziło sprzeciw Francji i Wielkiej Brytanii. Dodatkowo Berlin oferował szeroką pomoc dla Rzymu, w związku z tym Mussolini zmienił front i planował zbliżenie z Hitlerem. Ambasador Rzeszy w Rzymie uzyskał nawet zapewnienie, że Włochy nie wezmą udziału w ewentualnej akcji zbrojnej Paryża i Londynu w razie niemieckiej akcji w Nadrenii. Ponadto brytyjska polityka "appeasementu" pozwalała przypuszczać, że i Wielka Brytania nie zareaguje na poczynania Niemiec. Natomiast niewiadoma była reakcja Francji. Ambasador Francji w Rzeszy Francis-Poncet sugerował, że Paryż zbrojnie wystąpi przeciw łamaniu traktatów. Jednak groźba francuska nie była stanowcza i wszystko wskazywało na to, że reakcji nie będzie. Zresztą polityka wojskowa Francji od dawna wykazywała tendencje defensywne, czego dowodem była rozpoczęta w 1930 roku budowa Linii Maginota.

W 1935 Laval podpisał układ ze Związkiem Radzieckim, co stało się dla Hitlera pretekstem, by stwierdzić, że Niemcy będą czuły się zagrożone po ratyfikacji układu. 7 marca 1936 Niemcy weszli do Nadrenii, przed czym ostrzegały, gdy dojdzie do podpisania układu. Obaliły tym samym ostatnią barierę stworzoną przez porozumienie wersalskie. Zakaz wkraczania do Nadrenii został przez Niemcy potwierdzony w Locarno, uzyskał gwarancję Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Włoch. Francja zgłosiła tę sytuacje do Ligi Narodów, jednak ona tylko potępiła Niemcy, nie stosując żadnych kroków. Polski minister Józef Beck złożył oświadczenie, że gdyby doszło do wojny francusko - niemieckiej to Polska dokona postanowień sojuszniczych. Wtedy zapadł się ostatecznie system locarneński. Parę miesięcy później Niemcy przedstawiły propozycję Paktu Zachodniego Włochom, Francji, Wielkiej Brytanii i Belgii. Pakt ten byłby podobny do układów locarneńskich, ale bez przepisów o zdemilitaryzowanej strefie nadreńskiej. Dodatkowo zawarty byłby w nim układ lotniczy o ograniczeniu zbrojeń powietrznych. Posunięcie to było celowe, aby państwa myślały, że Niemcy są pokojowo nastawione. Pakt nie doszedł do skutku.

11 lipca 1936 podpisano układ niemiecko-austriacki, w którym Niemcy zobowiązały się że uznają niepodległość Austrii, w zamian za to Austria będzie z nimi konsultować politykę zagraniczną. W odpowiedzi na to Schuschnigg przyjął do swojego rządu hitlerowca- ministra sprawiedliwości Edmunda Glaise von Horstenau, aby ukazać swoja podległość wobec Hitlera.

13. Wojna domowa w Hiszpanii

W 1931 roku w Hiszpanii obalono monarchię i ogłoszono republikę. Dochodziło do potyczek politycznych wojujących ugrupowań: lewicowego rządu hiszpańskiego i wspierającymi go siłami (republikanami), a prawicową opozycją (nacjonalistami, frankistami). W 1936 generał Francisco Franko- gubernator Wysp Kanaryjskich wszczął rebelię przeciw republice. Wybuchła wojna domowa. Państwa europejskie ogłosiły zasadę nieingerowania w sprawy hiszpańskie i zobowiązały się do niedostarczania broni żadnej ze stron. W rzeczywistości było inaczej. Niemcy i Włosi wspierali frankistów. Republikanom pomagał Związek Radziecki oraz Francja. W kwietniu 1939 wojska frankistowskie ostatecznie zwyciężyły. Wprowadzono system autorytarny, a swobody demokratyczne zawieszono.

14. Okupacja Mandżurii i pakt antykominternowski

Działania wojenne toczyły się w latach 30 także w Azji. Chiny były zróżnicowanym państwem, panował w nich chaos. W 1931r. siły japońskie wykorzystały sytuację i zaczęły okupować Mandżurię, która formalnie była częścią Chin, choć zwierzchnictwo ich centralnego rządu nie utrzymywało się tam od lat. Japonia utworzyła tam małe państewko Mandżukuo, które było od niej całkowicie zależne. Na skutek dalszego podboju Chin, powstał tam ogólnonarodowy front oporu. Interwencja na tak wielką skalę nie miała miejsca od momentu powstania Ligi. Ta jednak nie miała nawet mechanizmów wprowadzenia sankcji ekonomicznych przewidzianych w Artykule 16 Karty Ligi. Swoim wahaniem Liga w całej pełni ukazała podstawowe dylematy bezpieczeństwa zbiorowego: nie było kraju, który byłby gotów do wojny z Japonią. Żaden kraj nie miał ochoty na zerwanie stosunków handlowych z Japonią. Z drugie strony żaden kraj nie kwapił się do uznania okupacji Mandżurii. Wytworzyła się sytuacja, z której żaden z krajów członkowskich nie widział wyjścia ze sprzeczności, które sami wytworzyli.

25 listopada 1936 roku w Berlinie podpisano układ miedzy Niemcami, a Japonią zwany paktem antykominternowskim. Jego celem było zwalczanie wpływów Międzynarodówki Komunistycznej- organizacji utworzonej w Moskwie w 1919 r. z zadaniem kierowania działalnością partii komunistycznych i podporządkowania ich partii radzieckiej. Tajny protokół dołączony do układu zobowiązywał sygnatariuszy do zachowania neutralności, gdyby jedna ze stron znalazła się w stanie wojny z ZSRR. W 1937 do paktu dołączyły Włochy. System współpracy miedzy tymi państwami został nazwany osią Berlin- Rzym- Tokio.

15. Niepowodzenie koncepcji zbiorowego bezpieczeństwa

Propozycję pokoju opartego na zasadzie bezpieczeństwa zbiorowego zaproponował Woodrow Wilson .W opinii Ameryki powodem wojen był brak samostanowienia. Według Wilsona bezpieczeństwo globu wymagało pokoju, sama obrana interesów narodowych nie wystarczyła, aby zapanował ład, a pokój musiał być oparty na określonym stanie prawnym. Wypracowano konsensus mający na celu powołanie instytucji międzyrządowej jaką miała się stać Liga Narodów. Propozycja utworzenia takiej instytucji wypłynęła ze strony Londynu . Było to dość zaskakujące, ponieważ strona angielska popierała równowagę sił. Jednak Londyn poprzez utworzenie takiej instytucji miał w tym swoje cele. Chciał by Ameryka przystąpiła do wojny o utrzymanie starego porządku. To właśnie Liga Narodów połączyła oba państwa i sprawiła, że ukształtowały się między nimi stosunki, które umożliwiły Anglii utrzymanie wpływów w Waszyngtonie aż po czasy II wojny światowej, kiedy to Anglia przestała być mocarstwem światowym.

Doktryna bezpieczeństwa zbiorowego okazała się zbyt słaba. Jej klęskę spowodował fakt jej podstawowego założenia, że wszystkie narody są w równej mierze zainteresowane w przeciwstawianiu się konkretnemu aktowi agresji, oraz że w imię przezwyciężenia konfliktu gotowe są ponieść takie same ryzyko. Założenia te okazały się tylko marnymi słowami, nie utrwalonymi w praktyce. Jak pisze Henry Kissinger „[…] żaden akt agresji dokonanej przez jakąś główną potęgę nie został odparty w wyniku działania zasady bezpieczeństwa zbiorowego. Albo społeczność międzynarodowa nie była zgodna co do oceny działań jako aktu agresji, albo nie zgadzała się na zastosowanie określonych sankcji. A nawet jeśli je zastosowano, to w sposób nieunikniony były wyrazem zgody na poziomie najniższego wspólnego mianownika, tak że okazywały się bezużyteczne i często wyrządzały więcej szkody, niż przynosiły pożytku” .

W czasie japońskiego podboju Mandżurii w 1932 Liga Narodów nie dysponowała instrumentem sankcji. Błąd ten został naprawiony, ale stanąwszy wobec włoskiej agresji w Abisynii członkowie Ligii przegłosowali sankcję, powstrzymali się jednak od decyzji o nałożeniu embarga na dostawy ropy naftowej zgodnie z hasłem „Tylko sankcje, które nie prowadzą do wojny”. Bezsilność i brak reakcji pokazała Liga z chwilą aneksji Austrii przez Niemcy. Istotną przyczyną upadku systemu zbiorowego bezpieczeństwa był fakt, że mężowie stanu czasów powersalskich byli przekonani, że zbrojenia są powodem, a nie rezultatem napięcia i wierzyli, że jeśli podejrzliwość będzie zastąpiona dobrą wolą, uda się uniknąć konfliktów międzynarodowych. Przywódcy Europy nie uświadomili sobie, że doktryna nie będzie działać dopóki nie będą z niej wyłączone trzy najpotężniejsze kraje świata: Stany Zjednoczone, Niemcy i Związek Radziecki. Pozostawały one na uboczu, ponieważ Stany Zjednoczone odmówiły przystąpienia do Ligii, Niemcy nie zostały do niej dopuszczone, a Związek Radziecki wzgardził nią. Traktat Wersalski został określony przez francuskiego marszałka Ferdynanda Foch'a „[…] to nie pokój, to zawieszenie broni na dwadzieścia lat” Liga nie spełniła pokładanych w niej nadziei, nie posiadała wystarczającej mocy sprawczej i nie potrafiła wyegzekwować swoich decyzji. Podobnie miała się rzecz z paktem Brianda-Kellogga, który dość szybko okazał się być niezobowiązującym świstkiem papieru. Powstało przekonanie (nie tylko w Niemczech), że Traktat Wersalski był krzywdzący dla Niemiec. Doprowadziło to do polityki ustępstw (appeasement) względem Niemiec, prowadzonej przez rządy brytyjskie w latach 30. XX wieku. Z drugiej strony zwraca się teraz uwagę na niedostateczną surowość postanowień traktatu wersalskiego, przez co „problem niemiecki” pozostał nierozwiązany. Jakkolwiek oceniałoby się traktat wersalski - jako zbyt bezwzględny czy zbyt łagodny - przyczyną niepowodzenia koncepcji zbiorowego bezpieczeństwa w Europie było niekonsekwentne realizowanie jego postanowień przez państwa europejskie. Wielka Brytania i Francja miały po I wojnie światowej ogromne długi wobec USA, oczywiste jest więc, że fiasko traktatu wersalskiego było niemal nieuniknione z uwagi na to, że na kontynencie europejskim brakowało mocarstwa zdecydowanego bronić go za wszelką cenę.

Wnioski końcowe

Stosunki międzynarodowe w latach 1925- 1936 były obfite w porozumienia, pakty. Państwa chciały jak najdłużej zachować stan pokoju na świecie. Większość z nich pragnęła utrzymania postanowień Traktatu Wersalskiego, jednak okazało się że wystarczy rozbieżność interesów i brak konsensusu oraz dojście do władzy jednostki by zburzyć budowany pokój. Dojście Hitlera do władzy stanowi swego rodzaju przełom w historii. Niemcy owładnięte przez fuhrera dążyły do zburzenia ładu, co w niedługim czasie udało się im osiągnąć. Elementem przetargowym między Niemcami, a Związkiem Radzieckim stała się niewątpliwie Polska. Oba państwa manipulując pozostałymi krajami zaspokajały swoje dążenia i cele. Z kolei brak reakcji wzmacniał w nich poczucie wyższości oraz chęć zdobywania coraz to nowych terenów, zmian granic. Nawet powołanie Ligii Narodów nie powstrzymało biegu zdarzeń, które ostatecznie doprowadziły do wybuchu II wojny światowej.

9. Polityka appeasementu wielkich mocarstw zachodnioeuropejskich i jej skutki w świetle kryzysu w europejskiej polityce międzynarodowej drugiej połowy lat 30. XX w.

Adolf Hitler zostając kanclerzem Niemiec 30 I 1933 roku bardzo szybko zabrał się do pracy na no-wym stanowisku urzędniczym - zaczął wprowadzać swój nowy porządek . Na początku zlikwidowano wszystkie partie polityczne w Niemczech oprócz NSDAP, utworzono obóz koncentracyjny w Dachau dla przeciwników politycz-nych hitleryzmu. Już w kwietniu tegoż roku powołano tajną policję państwową - Gestapo, która swoim zasięgiem objęła wszystkie kraje związkowe w 1936 roku . Żaden z dyplomatów zachodnich nie przewidywał wówczas że ten czło-wiek drogą szantażu , łamaniem nagminnie umów traktatu wersalskiego dopro-wadził do konfliktu zbrojnego na skalę ogólnoświatową .Wszystko to stało się , że dyplomacja zachodnich państw dbała o własne interesy i była krótkowzrocz-na . Niemcy już w 1933 roku 19 X wystąpiły z Ligi Narodów tłumacząc się „ nie możnością uznania przez wszystkie państwa równouprawnienia Niemiec w dziedzinie zbrojeń” - minister MSZ. von Neuvath.
Dyplomaci państw zachodnich dążyli do nie zaogniania sytuacji za wszel-ką cenę , uważali że Niemcy wcześniej czy później wrócą na konferencję do Genewy .
W XI 1933 roku wszystkie miejsca w Reichtagu zajęli hitlerowcy . W I 1934 roku Niemcy podpisały deklarację o nieagresji z Polską na 10 lat łudząc o pokojowych zamiarach państwo polskie i dyplomację państw zachodnich . 30 VI 1934 roku Hitler zrobił porządek wewnątrz Niemiec usuwając nieodpowied-nich mu ludzi w sposób przebiegły . Akcja ta została nazwana w historii „ nocą długich noży”. W tym dniu zginęli : szef S - A Ernest Kohm Kurt von Schlei-cher ( poprzednik Hitlera na stanowisku kanclerza Niemiec ) , generał Ferdy-nand von Bedow i około 300 osób niespodziewających się tej akcji .
15 VII 1934 roku w Rzymie został podpisany między Wielką Brytanią , Włochami , Niemcami i Francją tzw. pakt czterech dotyczący współpracy i po-rozumienia . Był to zalążek łagodzenia faszystowskich agresorów . Pakt ten nie został ratyfikowany .
2 VIII 1934 roku zmarł marszałek Hindenburg , a Adolf Hitler przejął pełną władzę w Niemczech ogłaszając się wodzem narodu fuhrerem .
13 V 1939 roku marszałek Gólering publicznie zakomunikował podjęcie zbrojeń lotniczych i tworzenie nowej Luftwaffe - trzy dni później wprowadzono obowiązkową służbę wojskową . Nieśmiałe protesty Francji przestały mieć zna-czenie gdy 18 VI 1935 roku III Rzesza zawarła z Wielką Brytanią umowę doty-czącą liczebności floty niemieckiej . Układ ten legalizował dalsze zbrojenie Niemiec , stanowić miał 35 % tonażu brytyjskiego .
Bezmyślne wołania pacyfistów - „ za żadną cenę wojna'' ośmieszały hitlerowców , którzy nie myśleli , że będą mogli otrzymać wszystko kolejnymi szantażami skoro opadła groźba czynnego sprzeciwu ze strony obrony trakta-tów. Dowiodło tego w pełni zachowanie Wielkiej Brytanii i Francji wobec zaję-cia Nadrenii 7 III 1936 roku przez hitlerowców . Cała operacja o nazwie Schu-lung (ćwiczenia ) była przygotowana przez ministra wojny generała Wernera von Blomberga .
Hitler szybko zdał sobie sprawę , że najważniejszym zagrożeniem jego planów nie są mocarstwa zachodnie lecz jego generałowie . Przekonał się on gdy sprzeciwili mu się Blombery i Fritz w zajęciu Nadrenii . Hitler to zapamię-tał i usunął ich z wojska w przemyślny sposób . W 1938 roku utworzył on Na-czelne Dowództwo Sił Zbrojnych O Berkomando der Wermacht .
Jednakże byłoby nieprawdą gdyby powiedziało się , że nie działo się nic aby przeciwstawić się III Rzeszy w ich zamiarach . Po wystąpieniu z Ligi Narodów Niemiec w poczet tej organizacji 14 IX 1934 roku został przyjęty ZSSR i od razu wszczął akcję na rzecz wzmocnienia zasady bezpieczeństwa zbiorowe-go. Chwilowo to znalazło odzew u części polityków francuskich co zaowoco-wało tzw. paktem wschodnim , jednakże koncepcja ta upadła wobec sprzeciwu Niemiec i Polski . Było to o wiele za mało aby powstrzymać zmiany Hitlera . Słabość organizacji Ligi Narodów była coraz bardziej oczywista i zauważalna . 18 VII 1936 roku wybuchła wojna domowa w Hiszpanii między rządem republikańskim, a buntownikami pod przywództwem generała Franco. Na prośbę Franco o pomoc III Rzesza i Włochy bardzo szybko zareagowały dostarczając buntownikom ludzi i najnowocześniejszy sprzęt tworząc tzw. poligon doświad-czalny dla różnego rodzaju broni (Meserschmitt Bf 109, armata przeciwlotnicza Flak 36). Ta straszliwa wojna zakończyła się w marcu 1939 roku zajęciem Madrytu przez oddziały Franca .
Rządy Francji i Wielkiej Brytanii 19 VIII 1936 roku wobec trwającej wojny domowej w Hiszpanii zobowiązały się zakazać wywozu broni i materia-łów wybuchowych do Hiszpanii i jej posiadłości .
W I 1937 roku Senat i Izba Reprezentantów USA podjęły uchwałę na mo-cy , której zakazano sprzedaży broni stronom walczącym w Hiszpanii . Jak wi-dzimy rządy państw zachodnich - Stanów Zjednoczonych nie wiele sobie zro-biły z wojny domowej w Hiszpanii .
26 x 1936 roku został zawarty pakt antykominternowski między III Rze-szą a Włochami . Niemcy uznały włoską aneksję Etiopii i na razie uznawały włoskie pozycję w Europie Środkowej . Do tego paktu przyłączyła się 25 XI 1936 roku Japonia , oficjalnie pakt ten był skierowany przeciw propagandzie komunistycznej , ale z tajnym dodatkiem przewidującym ścisłą współpracę obu państw przeciw ZSSR .
Pod koniec 1936 roku Niemcy posiadały 14 korpusów , 1 brygadę ka-walerii, 700 -- 800 tysięcy żołnierzy , 150 czołgów i 4500 samolotów . Obszar Niemiec był pokryty siecią 400 lotnisk .
Nowy premier Wielkiej Brytanii Nevill Chamberlain reprezentant skrajnej prawicy i świata finansjery wybrany na to stanowisko w marcu 1937 roku z po-czątkiem 1938 roku mianował lorda Halifaxa na ministra MSZ - tu . Ten sam lord Halifax już 19 XI 1937 roku był w sekretnej misji , gdzie spotkał się w Oberalzbergu z Hitlerem podkreślając antykomunistyczny front brytyjsko - niemiecki przy czym oferując Niemcom Austrię , Gdańsk i Sudety .
Nevill Henderson wybierając się na nowe stanowisko do Berlina ( został ambasadorem Wielkiej Brytanii w Niemczech ) wiosną 1937 roku twierdził cy-tuję co następuje : „ Czyż nie byłoby rzeczą rozsądną natychmiast bez dalszej zwłoki uznać , że przewaga Niemiec w kierunku wschodnim jest nieunikniona , że pokoju na zachodzie nie należy poświęcać dla chwalebnego w teorii lecz praktycznie błędnego idealizmu na wschodzie . W Europie Wschodniej , która nie jest ostatecznie ustabilizowana , nie ma żywotnych interesów brytyjskich , a Niemiec jest na pewno bardziej cywilizowany od Słowianina i jeśli się traktuje go właściwie jest mniej niebezpieczny dla interesów brytyjskich”. Te wszystkie słowa wypowiedziane przez Hendersona mówią same za siebie i przedstawiają stanowisko Wielkiej Brytanii wobec Niemiec oraz Europy Środkowo-wschodniej .
12 marca 1938 roku oddziały niemieckie wkroczyły do Austrii , dokonał się tzw. Anschluss Austrii do Niemiec . Wydarzenie to historyczne trzeba za-cząć od 1934 roku przybliżając „ apetyt” Hitlera na to państwo .
25 VII 1934 roku został zamordowany Engelbert Solfus ( kanclerz Au-strii ) przez narodowych socjalistów . Reberię stłumiono przy pomocy wojska i policji . Hitler nie pomógł spiskowcom , gdyż był jeszcze za słaby , bał się nie tylko reakcji państw zachodnich , lecz przede wszystkim Włoch , które uważały Austrię za strefę swoich wpływów . Mussolini nie uważał się jeszcze wówczas za sojusznika hitlerowskich Niemiec .Plany zajęcia Austrii odłożyli hitlerowcy na później . Nowym kanclerzem Austrii został Kurt von Schuschnigg . Z po-czątkiem 1938 roku bojówki hitlerowskie w Austrii dostały instrukcje rozpoczę-cia następnych akcji paraliżujących normalne życie w kraju . Schuschnigg nie zyskał podczas rokowań z Hitlerem , który postawił warunek przekazania szere-gu najwyższych stanowisk państwowych austiackim nazistom .Schuschnigg za-powiedział przeprowadzenie plebiscytu w tej sprawie , na te słowa liczne jed-nostki Wermachtu zgromadziły się pod granicą austriacką , pod tą groźbę Schu-schnigg ustąpił . Nowym kanclerzem Austrii został nazista Arthur Kyss - Ingu-art , który zwrócił się o pomoc wojskową do rządu Rzeszy .Austria została prze-kształcona w prowincję Niemiec - Ostmark .
Po Austrii kolejną ofiarą Hitlera było państwo Czechosłowackie ; przed-miotem konfliktu miały stać się Sudety . Hitlerowi w zajęciu Czechosłowacji bardzo pomogła mniejszość niemiecka zorganizowana w nacjonalistycznej Par-tii Sudecko - Niemieckiej pod przywództwem Konrada Henleina . Propaganda niemiecka „trąbiła” na całą Europę , iż rząd w Pradze znęca się nad ludnością niemiecką , a także jako ośrodek komunistycznej dywersji jest Czechosłowacja . Rząd w Pradze zawarł z ZSSR w 1935 roku 16 V układ o wzajemnej pomocy . Do rozbijania od zewnątrz Czechosłowacji posłużono się nacjonalistami sło-wackimi , których przywódcy , Hlinka i Tiso dążyli do utworzenia odrębnego państwa słowackiego . Francja i Anglia zaczęły wywierać na Czechosłowację nacisk , gdy to nie pomogło zdecydowały się na krok bez precedensu czego re-zultatem była konferencja w Monachium 29 IX 1938 roku z udziałem szefów rządów Niemiec , Włoch ,Francji ,Anglii . W jej następstwie szefowie tych państw podpisali układ upoważniający III Rzeszę do aneksji tzw. obszaru Su-detów . Rząd Czechosłowacki nie był zaproszony na tą konferencję . 1 X 1938 roku oddziały niemieckie zajęły Sudety . Edward Benes ustąpił ze stanowiska prezydenta Czechosłowacji i wyemigrował z kraju . Prezydentem Czechosłowa-cji został Emil Macha . Nowy rząd prowadził politykę uległości wobec Berlina licząc na zachowanie niepodległości . Na nic się to nie zdało . W końcu II 1939 roku powstał w Słowacji samozwańczy prohitlerowski rząd pod kierownictwem księdza Tiso . Rząd w Pradze uznał go za nielegalny . Wówczas Tiso poprosił Hitlera o pomoc . Równocześnie nacjonaliści ukraińscy ogłosili utworzenie od-rębnego państwa należącego do Czechosłowacji Ukrainy Zakarpackiej .16 II 1939 roku oddziały Wermachtu wkroczyły do stolicy Czech . Nowo powstałe państwo słowackie dobrowolnie oddało się pod opiekę Rzeszy .Ukraińscy na-cjonaliści zawiedli się , Hitler bowiem Ukrainę Zakarpacką postanowił oddać Węgrom . Repent Horthy złożył w rewanżu przyrzeczenia przyłączenia się Wę-gier do paktu z „osią” . W rozbiór Czechosłowacji państwo polskie przyłożyło się też swoją ręką zajmując Zaolzie 2 X 1938 roku co obciążano nas zarzutem współpracy z Niemcami .

10. Pakt Hitler-Stalin i geneza II wojny światowej

W latach 1929-1933 świat był pogrążony w kryzysie ekonomicznym co stanowiło dobry grunt do rodzenia się nowych ideologii.

Kwestia Niemiec
Po dojściu do władzy w Niemczech przez nazistów zmieniła się polityka zagraniczna tego państwa. Hitler zaczął łamać postanowienia traktatu wersalskiego. Pierwszym posunięciem w tym kierunku było wystąpienie Niemiec z Ligi Narodów w 1933r. Państwa dawnej Ententy zareagowały na to w sposób pobłażliwy. Francja próbowała założyć blok pod nazwą pakt wschodni spełniający rolę "wschodniego Locarno". Jednak projekt ten nie znajdując akceptacji Polski i Niemiec ostatecznie upadł. Natomiast Wielka Brytania skłaniała się do ustępstw wobec Niemiec (zezwoliła na rozbudowę floty) i niechętnie odnosiła się do planów rozbudowy armii francuskiej, a nawet domagała się jej redukcji z 700 na 400 tys.
W marcu 1935 roku rząd niemiecki formalnie wypowiedział piątą część traktatu wersalskiego i wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej i dysponował wówczas 380 tys. armią (traktat zezwalał na 100 tys.)
7 III 1936 roku niemieckie wojska wkroczyły nie napotykając oporu do zdemilitaryzowanej Nadrenii. Na co Francja i Anglia wystosowały tylko protest dyplomatyczny. Kwestia Etiopii

Włochy kierowały swą ekspansję na obszar Afryki. W październiku 1935 roku po wcześniejszym sprowokowaniu incydentu granicznego zaatakowały Etiopie (Abisynię) i zajęły ją do marca 1936r. Cesarz etiopski zwrócił się z prośbą o pomoc do Ligi Narodów, a ta tylko ogłosiła sankcje ekonomiczne przeciwko Włochom.

Sytuacja międzynarodowa

Sytuacja międzynarodowa w drugiej połowie lat 30-tych zaczęła się znacznie komplikować. Wyraźnie rosły wpływy partii komunistycznych, które zabiegały o tworzenie w poszczególnych krajach tzw. frontów ludowych przeciwko faszyzmowi.
W Portugalii, Niemczech, Włoszech i Hiszpanii umacniał się faszyzm. Stosunki francusko-brytyjskie uległy zaostrzeniu. Wojna domowa w Hiszpanii była postrzegana przez polityków zachodnich jako walka komunizmu z faszyzmem, skąd wynikał dystans do tej wojny ze strony Anglii i Francji. We Francji realne stało się utworzenie rządu frontu ludowego dzięki porozumieniu socjalistów z komunistami. W tym czasie w Anglii wpływy posiadali pacyfiści z elit rządzących oraz wyższego duchowieństwa. Podjęli oni akcję zbierania milionów podpisów w obronie pokoju co miało odstraszyć faszystów od dalszych aneksji. Premier i szef dyplomacji Wielkiej Brytanii liczyli na to, że polityka ustępstw wobec Niemiec pomoże zachować pokój w Europie.
Wykorzystując to wszystko Niemcy zbroiły się i umacniały swe sojusze. W 1936 roku Hitler zawarł dwa układy : "oś Berlin-Rzym" oraz pakt antykominterowski z Japonią skierowany przeciw ZSRR, do którego rok później przystąpiły Włochy. Powstanie "osi Berlin-Rzym-Tokio" tworzyło nowy bilans sił militarnych w skali światowej i było zwiastunem zmian na mapie politycznej świata.

Kwestia Japonii

W tym samym czasie zagrożony był także pokój na Dalekim Wschodzie. Japońskie koła wojskowe dążyły do rozszerzenia wpływów na część Chin. W 1931 roku Japonia wykorzystując wojnę domową dokonała podboju olbrzymiego terytorium Mandżurii, co wywołało protest Ligi Narodów. Na zajętym terytorium w 1932 roku Japonia utworzyła zależne od niej państwo Mandżuko, które stało się zapleczem surowcowym. W 1933 roku Japonia zrezygnowała z członkostwa w Lidze Narodów.
Po umocnieniu się w Mandżurii Japonia zaczęła podbój północnych Chin. Druga ofensywa nastąpiła w 1937 roku w trakcie której zajęto : Pekin, Tiencin i Szanghaj, a w 1938 r. Nankin. Okupacja tak wielkiego terytorium ugruntowała militaryzm Japonii, a polityka zagraniczna zacieśniła stosunki na osi Berlin-Rzym-Tokio.

Na straży pokoju stała Liga Narodów i układ z 1928 roku zwany paktem Brianda-Kelloga podpisany przez kilkadziesiąt państw i miał za zadanie rozwiązywać konflikty międzynarodowe drogą pokojową. W 1938 roku było już jasne, że podpisane układy i istnienie Ligi Narodów były niewystarczające do utrzymania pokoju.

Kwestia Austrii

W Austrii w 1934 roku podjęto nieudaną próbę przejęcia władzy przez nazistów. Przez zbliżenie Hitlera i Mussoliniego Austria była zmuszona do zawarcia z Niemcami w 1936 roku układu podporządkowującego ekonomicznie ten kraj interesom III Rzeszy. Kanclerz Austrii nie chcąc dopuścić do aneksji wyznaczył na 13 marca 1938 roku plebiscyt, który miał wykazać zdanie ludności za lub przeciw przyłączeniu Austrii do Niemiec. Hitler uprzedzając to 11 marca 1938 roku postawił rządowi tego kraju ultimatum, żądając odwołania plebiscytu, ustąpienia kanclerza i oddania władzy austriackim faszystom. Pomimo spełnienia tych warunków w nocy z 11 na 12 marca około 200 tys. żołnierzy niemieckich wkroczyło do Austrii. Powstał nowy rząd, który 20 marca podjął uchwałę o przyłączeniu Austrii do Niemiec. 23 marca 1938 r. Hitler proklamował połączenie tych państw.

Kwestia Czechosłowacji

W dniach 29-30 września 1938 roku w Monachium odbyła się konferencja z udziałem brytyjskiego premiera Chamberlaine`a, premiera Francji Daladiera oraz Mussoliniego i Hitlera. Układ monachijski zezwalał Niemcom na przyłączenie Sudetów. Decyzję tą narzucono prezydentowi Czechosłowacji (Anglia i Francja odmówiły zbrojnego poparcia Czechosłowacji). W wyniku tej aneksji w granicach III Rzeszy znalazło się około 800 tys. Czechów. Tą sytuację wykorzystali słowaccy nacjonaliści i utworzyli prohitlerowski rząd, którego premierem został ksiądz Tiso. Po uznaniu tego rządu przez Pragę za nielegalny Tiso zwrócił się do Hitlera z prośbą o pomoc. Hitler wystąpił jako obrońca Słowaków i Ukraińców, którzy oderwali od Czechosłowacji Ukrainę Zakarpacką, tworząc odrębne państwo. W 1939 r. Hitler przekreślił nadzieje nacjonalistów ukraińskich przekazując Zakarpacie Węgrom, które zapowiedziały przyłączenie się do "osi".
15 marca 1939 r. Hitler wystosował w stosunku do prezydenta i ministra spraw zagranicznych Czechosłowacji ultimatum. Dokument ren zawierał rezygnacje władz tego państwa z suwerenności i zgodę na utworzenie Protektoratu Czech i Moraw przyłączonych do Rzeszy. 16 marca 1939 roku wojska Rzeszy wkroczyły do Pragi i Republika Czechosłowacji przestała istnieć.
Konferencja monachijska była szczytem polityki ustępstw Francji i Anglii wobec Niemiec. Państwa te liczyły na skierowanie agresji Rzeszy w stronę ZSRR.

22 marca 1939 roku miała miejsce aneksja terytorium Kłajpedy, portu należącego do Litwy, a następnym krokiem ku stworzeniu "przestrzeni życiowej" na wschodzie miała być wojna z Polską.

Polityka ustępstw, brak stanowczych decyzji i działań na samym początku rodzenia się zagrożeń przez Francję i Anglię, szalone dążenia przywódców państw nazistowskich. To wszystko zapoczątkowało tą straszną, wielką i okrutną batalię jaką była II wojna światowa.

Źródło: http://matura.memento.pl/geneza_ii_wojny_swiatowej-art-265.html z dnia 17.11.2009 r.

Pakt Hitler-Stalin

Głównym przedmiotem zabiegów dyplomacji hitlerowskiej latem 1939 r. było doprowadzenie do tego, by wojna z Polską była konfliktem dwustronnym.

W Moskwie odbyły się w tym czasie radzicko-brytyjsko-francuskie rozmowy sztabowe, mające na celu zwarcie antyhitlerowskiego sojuszu wojskowego.

Rozmowy te przebiegały opornie, gdyż Związek Radziecki postawił jako zasadniczy postulat zapewnienie baz i korytarzy przemarszu dla wojsk radzieckich w państwach nadbałtyckich, Polsce i Rumunii. Państwa te, m.in. Polska, nie zostały zaproszone do rokowań moskiewskich, ale drogą pośrednią nie wyrażały zgodny na warunki uczestnictwa ZSRR w wojnie przeciw Niemcom, podając jako główny motyw - obawę przed sowietyzacją swych krajów. Z kolei mocarstwa zachodnie nie chciały przyjąć konkretnych zobowiązań co do ilości sił, które miały być przez nie użyte na wypadek agresji Niemiec na Wschód.

Niemcy chcąc izolować Polskę i nie dopuścić do utworzenia sojuszu radziecko-brytyjsko-francuskiego, podjęły grę dyplomatyczną. Nasilone zostały starania zmierzające do poprawy stosunków niemiecko-radzieckich. Tajne rozmowy w sprawie zawarcia nowego układu politycznego Berlin-Moskwa były prowadzone już od czerwca 1939. Równocześnie dyplomacja hitlerowska podjęła tajne konsultacje z Wielką Brytanią, w których strona niemiecka starała się zasugerować Brytyjczykom, że ewentualna agresja III Rzeszy skierowana będzie przeciwko Polsce, a następnie Związkowi Radzieckiemu, co było po myśli niektórych ugrupowań w kołach rządzących mocarstw zachodnich.

Nikłe postępy w rokowaniach moskiewskich spowodowały w ZSRR wzrost obaw, że w sytuacji, kiedy Armia Czerwona prowadziła w obronie podporządkowanej ZSRR Mongolii zacięte walki z wojskami japońskimi, może dojść do wciągnięcia Związku Radzieckiego do wojny w Europie. Dlatego też ówczesne kierownictwo radzieckie, ze Stalinem i Mołotowem na czele, oceniając, że największym zagrożeniem mógłby być tzw. jednolity front mocarstw imperialistycznych, zdecydowało się zabezpieczyć interesy swojego państwa w egocentryczny sposób.

19 sierpnia 1939 r. ZSRR podpisał umowę handlową z Niemcami i wyraził zgodę na przyspieszenie zawarcia układu o nieagresji. 22 sierpnia rząd radziecki postanowił przerwać rozmowy z Francją i Wielką Brytanią, a następnego dnia podpisał w Moskwie układ z Niemcami, zwany też „paktem Ribbentrop-Mołotow” od nazwisk sygnatariuszy tego układu - ministrów spraw zagranicznych obu państw.

Układ ten stanowił m.in.:

[...] 1. Obie umawiające się Strony zobowiązują się do powstrzymania się od wszelkiej przemocy, od wszelkich aktów agresji i wszelkich napaści we wzajemnych stosunkach zarówno oddzielnie; jak i łącznie z innymi państwami.

2. W przypadku gdy jedna z umawiających się Stron stanie się obiektem działań wojennych ze strony państwa trzeciego, druga umawiająca Strona nie okaże temu państwu poparcia w żadnej formie.

3. Rządy obydwu umawiających się Stron pozostaną w przyszłości we wzajemnym kontakcie dla konsultacji w celu wzajemnego informowania się w kwestiach dotyczących ich wspólnych interesów. [...]

Do układu dołączony został tajny protokół przewidujący podział stref interesów na wypadek ewentualnych zmian terytorialnych w Europie Środkowej i Wschodniej.

Protokół ten stanowił:

1. Na wypadek przekształcenia terytorialno-politycznego obszaru należącego do państw bałtyckich (Finlandia, Estonia, Litwa, Łotwa), północna granica Litwy tworzy automatycznie strefy interesów niemieckich i ZSRR, przy czym obie strony uznają roszczenia Litwy do terytorium wileńskiego.

2. Na wypadek terytorialno-politycznego przekształcenia terytoriów należących do państwa polskiego, strefy interesów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone w przybliżeniu przez linię Narew-Wisła-San. Kwestia, czy interesy obu stron czynią pożądanym utrzymanie niepodległego Państwa Polskiego i jakie mają być granice tego państwa, może być ostatecznie rozstrzygnięta dopiero w toku dalszych wydarzeń politycznych. W każdym razie oba rządy rozwiążą tę kwestię na drodze przyjacielskiego porozumienia.

3. Jeżeli chodzi o południowy wschód Europy, to ze strony rosyjskiej podkreśla się zainteresowanie Besarabią. Ze strony Niemiec stwierdza się zupełny brak zainteresowania odnośnie tego terytorium.

4. Protokół ten traktowany będzie przez obie strony w sposób ściśle tajny.

Układ Ribbentrop-Mołotow, jak sądzono w ZSRR - korzystny dla bezpieczeństwa państwa radzieckiego, pogorszył znacznie polityczno-militarną sytuację Polski i zwiększył zagrożenie mocarstw zachodnich ze strony Niemiec, choć pewien udział w doprowadzeniu do takiego rozwoju wydarzeń miała polityka „appeasementu” (epizmentu), czyli zaspokajania żądań Niemiec.

22 sierpnia 1939 r. na naradzie wyższych dowódców Hitler, który już wiedział o zgodzie Stalina na układ o nieagresji i rozbiór Polski, przedstawił swoje wytyczne do wojny. Powiedział on wówczas m.in.:

[...] Zniszczenie Polski jest naszym pierwszym zadaniem. Celem musi być nie dotarcie do jakiejś oznaczonej linii, lecz zniszczenie żywej siły. Nawet gdyby wojna miała wybuchnąć na Zachodzie, zniszczenie Polski musi być pierwszym naszym zadaniem. Decyzja musi być natychmiastowa ze względu na porę roku.

Podam dla celów propagandy jakąś przyczynę wybuchu wojny, mniejsza z tym, czy będzie ona wiarygodna, czy nie. Zwycięzcy nikt nie pyta, czy powiedział prawdę, czy też nie. W sprawach związanych z rozpoczęciem i prowadzeniem wojny nie decyduje prawo, lecz zwycięstwo.

Bądźcie bez litości. Bądźcie brutalni. [...]

Na naradzie podany został też termin ataku - o świcie 26 sierpnia 1939 r.

Dopiero w dwa dni po podpisaniu radziecko-niemieckiego układy o nieagresji Wielka Brytania, po wielomiesięcznej zwłoce, zdecydowała się zawrzeć układ sojuszniczy z Polską.

Hitler na wiadomość o polsko-brytyjskim sojuszu, zaniepokojony możliwością walki na dwóch frontach, rozkaz ten odwołał. Strona niemiecka, pozorując chęć wyegzekwowania swych żądań terytorialnych w sposób pokojowy, postanowiła wybadać zamiary mocarstw zachodnich. Gdy tylko Hitler upewnił się, że nie istnieje groźba natychmiastowego zaangażowania się Wielkiej Brytanii i Francji w wojnie po stronie Polski, 31 sierpnia 1939 r. wydał ostateczny rozkaz rozpoczęcia ataku na Polskę 1 września 1939 r. Wcześniej wojska niemieckie wkroczyły do marionetkowej Słowacji, którą III Rzesza skłoniła do wzięcia udziału w agresji na Polskę obietnicą uzyskania całości Spiszu i Orawy.

11. Druga wojna światowa w dyplomacji mocarstw i narodziny systemu jałtańsko-poczdamskiego.

1. Wydarzenia przed Konferencją:

1. 1-22 lipca 1944r. - konferencja NZ w Bretton Woods w sprawach walutowych i finansowych. Efektem było podpisanie przez 45 państw konwencji o utworzeniu Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju.

2. Od 1944 w Londynie pracowała trójstronna Europejska Komisja Doradcza (od listopada do EKD należała również Francja), która przygotowała m.in. projekt dokumentu w sprawie bezwarunkowej kapitulacji Niemiec;

3. 12.09-14.11. 1944 - EKD uzgodniła swoje propozycje dotyczące podziału Niemiec na strefy okupacyjne:

1. Wschodnią (radziecką)

2. Północno-zachodnią (brytyjską)

3. Południowo-zachodnią (amerykańską)

4. Obszar Wielkiego Berlina miał być podzielony na trzy sektory i zarządzany przez wszystkie trzy państwa okupacyjne.

4. Plan amerykańskiego sekretarza skarbu Henry'ego Morgenthaua dot. Przyszłości Niemiec. Plan zawierał:

1. Pozbawienie przemysłu ciężkiego Niemcy

2. Propozycję przebudowy wewnętrznego systemu Niemiec

2. Konferencja jałtańska

1. Odbyła się w dniach 4-11 luty 1945;

2. Była to konferencja przywódców trzech mocarstw: USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR;

3. Pierwsze spotkanie dotyczyło przeglądu frontów europejskich

4. Spotkanie 5 lutego: w całości poświęcone problemom Niemiec. Zdecydowano, że Niemcy zostaną rozczłonkowane, a na południu można utworzyć drugie państwo ze stolica w Wiedniu.

1. Ustalono również, że poza trzema mocarstwami, także Francja powinna posiadać w Niemczech swoją strefę okupacyjną, którą należy utworzyć ze stref brytyjskiej i amerykańskiej.

2. Kolejnym ustaleniem było, że „skoordynowana administracja i kontrola” Niemiec będzie odbywać się za pośrednictwem Sojuszniczej Komisji Kontroli, złożonej z naczelnych dowódców trzech mocarstw z siedzibą w Berlinie. Przedstawiciel Francji miał być zaproszony „do wzięcia udziału w komisji kontroli jako czwarty członek”.

3. Uzgodniono wstępne zasady wspólnej polityki wobec Niemiec, a zwłaszcza „niezłomny zamiar” zniszczenia niemieckiego militaryzmu i narodowego socjalizmu, tworząc gwarancję, że Niemcy już nigdy nie zakłócą światowego pokoju.

4. Po wymianie poglądów szefowie trzech rządów ustalili, że Niemcy będą płacić odszkodowanie w trzech formach:

1. Jednorazowej konfiskaty przeprowadzonej w ciągu dwóch lat ok. kapitulacji Niemiec;

2. Rocznych dostaw towarów z produkcji bieżącej w ciągu okresu, który powinien być ustalony;

3. Wykorzystania pracy niemieckiej.

5. W tym celu powołano Międzysojuszniczą Komisję do spraw Odszkodowań, która w swych pracach miała kierować się założeniem, że ogólna suma odszkodowań powinna wynosić 20 mld dolarów oraz, że 50% tej sumy przypadnie ZSRR;

5. Dzień trzeci:

1. Poświecony w większości kwestii międzynarodowej organizacji bezpieczeństwa;

2. Ustalono, że każdy członek RB będzie miał jeden głos; że uchwały RB w kwestiach proceduralnych będą podejmowane większością siedmiu głosów; że uchwały RB dotyczące wszystkich innych zagadnień będą podejmowane większością siedmiu głosów, włączając w to zgodne głosy stałych członków. Strona uczestnicząca w sporze przy podejmowaniu uchwały wstrzymywałaby się od głosowania.

3. Uzgodniono także, że konferencja założycielska powszechnej organizacji odbędzie się w San Francisco począwszy od dnia 25 kwietnia 1945.

6. Sprawa Polska:

1. Zaakceptowanie granicy na leżąćej na linii Curzona (Za: Wielka Brytania i ZSRR, przeciw USA)

2. Ustalono, że istniejący w Polsce Rząd Tymczasowy powinien być zreorganizowany poprzez włączenie „przywódców demokratycznych z samej Polski i Polaków z zagranicy” (odniesienie do rządu RP w Londynie);

3. Nowy rząd miał powstać pod nazwą Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej. Aby doprowadzić do jego praktycznego ukonstytuowania się, powołano komisję złożoną z przedstawicieli trzech mocarstw: Mołotowa, Williama Averella Harrimana i Archibalda Johna Clarka Kerra.

4. Na nowy rząd polski nałożono „obowiązek przeprowadzenie wolnych i nieskrępowanych wyborów”.

7. Inne postanowienia:

1. Ogłoszenie Deklaracji o wyzwolonej Europie;

2. Do ZSRR powróci południowa część Sachalinu;

3. Port Dairen będzie umiędzynarodowiony;

4. Koleje żelazne Wschodniochińska i Południowomandżurska będą eksploatowane wspólnie przez towarzystwo mieszane chińsko-radzieckie;

5. Wyspy Kurylskie (opanowane przez Japonię w 1875 r.) będą odstąpione ZSRR;

3. Konferencja Poczdamska

1. Odbyła się w dniach 17 lipca - 2 sierpnia 1945 r.;

2. Na czele delegacji amerykańskiej stał teraz prezydent Harry Truman (prezydent Roosevelt zmarł); brytyjskiej - w pierwszej fazie konferencji Churchill, a od 28 lipca premier Clement Attlee; delegacji radzieckiej przewodniczył Stalin.

3. Na konferencji omawiano problemy związane z zakończeniem wojny w Europie oraz kształtowaniem się powojennych SM

4. Postanowienia Konferencji:

1. Utworzenie Rady Ministrów Spraw Zagranicznych pięciu mocarstw: USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR, Francji i Chin (dwa ostatnie miały być zaproszone do udziału); Miała ona mieć siedzibę w Londynie i tam też miały odbywać się spotkania. Wśród pilnych zadań Rady wymieniono:

1. Opracowanie traktatów pokojowych z Włochami, Rumunią, Bułgarią, Węgrami i Finlandią;

2. Opracowanie propozycji uregulowania nie załatwionych spraw terytorialnych w związku z zakończeniem wojny w Europie;

3. Przygotowanie układu pokojowego „dla Niemiec, który rząd Niemiecki przyjmie, gdy powstanie rząd zdatny do tego”;

2. Rozwiązano EKD, w konsekwencji wypełnienia przez nią swoich zadań.

3. Decyzje dotyczące Niemiec:

1. Najwyższą władzę w Niemczech mieli odtąd sprawować głównodowodzący sił zbrojnych USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR i Francji, każda w swojej strefie okupacyjnej; natomiast koordynację polityki sojuszniczej w zakresi kontroli nad Niemcami i działaniami „w sprawach obchodzących Niemcy jako całość: powierzono Sojuszniczej Komisji Kontroli;

2. Określono cele okupacji Niemiec:

1. Demilitaryzacja:

1. Zlikwidowanie całego przemysłu, który mógłby być użyty do produkcji wojennej;

2. Zniszczenie wszelkiego uzbrojenia;

2. Denazyfikacja:

1. Rozwiązanie wszystkich instytucji narodowosocjalistycznych;

2. Niedopuszczenie do jakiejkolwiek propagandy faszyzmu;

3. Przestępcy wojenni i osoby, które „brały udział w planowaniu lub wykonywaniu przedsięwzięć narodowosocjalistycznych”, miały zostać ukarane.

4. Odbudowa niemieckiego .życia politycznego wedle zasad demokratycznych, czuwać nad procesem wychowania Niemców i upowszechniać idee demokratyczne.

5. Decentralizacja:

1. „usunięcie obecnej, nadmiernej koncentracji potęgi gospodarczej, wyrażającej się w szczególności pod postacią karteli, syndykatów i trustów”;

6. Nie przewidywano możliwości utworzenia centralnego rządu niemieckiego, ale tylko powołanie sekretarzy stanu, kierujących ważnymi działaniami administracyjnymi i podporządkowanych Sojuszniczej Komisji Kontroli;

7. Główny nacisk położony na rozwój rolnictwa i przemysł pokojowy produkujący głównie na potrzeby wewnętrzne.

8. Utrzymanie poziomu życia nie przewyższający „przeciętnej stopy życiowej w krajach europejskich (rozumie się tu wszystkie kraje europejskie z wyjątkiem W.B. i ZSRR)”

4. Porozumienie w sprawie rządu polskiego i granicy zachodniej Polski. „Z zadowolenie” przyjęto utworzenie polskiego tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, uznanego przez trzy mocarstwa. W następstwie tego USA i W.B. nawiązały z nimi stosunki dyplomatyczne i cofnęły uznanie „dawnemu Rządowi Polskiemu”.

5. Uchwalono, iż byłe ziemie należące do Niemiec na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, łącznie z częścią Prus Wschodnich nie przechodzących do ZSRR oraz byłym Wolnym Miastem Gdańskiem oddane zostaną pod zarząd państwa polskiego, a „ostateczne ustalenie zachodniej granicy Polski powinno być odłożone do konferencji pokojowej”.

12. Przyczyny i przebieg „zimnej wojny” (ideologia, geopolityka, ekonomia)

Zimna wojna umownie trwała od roku 1946 - rozpadu koalicji antyhitlerowskiej i ustanowienia w Europie Środkowej wyłącznej strefy wpływów ZSRR - do rozpadu systemu państw satelitarnych ZSRR (Jesień Ludów) w 1989 i rozpadu samego ZSRR w drugiej połowie 1991 roku. Rozpad bloku sowieckiego wyeliminował układ dwubiegunowy w polityce międzynarodowej i zakończył epokę zimnej wojny.

W całym tym okresie konfrontacja między dwoma supermocarstwami toczyła się na wielu płaszczyznach: wojskowej, ideologicznej, psychologicznej, gospodarczej. Najistotniejszym elementem był technologiczny wyścig zbrojeń (w tym zbrojenia kosmiczne i rozwój technologii kosmicznych).

Za początek "zimnej wojny" uważa się wystąpienie Winstona Churchilla w Fulton (USA) 5 marca 1946. W wystąpieniu Churchill stwierdził:
„Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem zapadła żelazna kurtyna dzieląc nasz Kontynent. Poza tą linią pozostały stolice tego, co dawniej było Europą Środkową i Wschodnią. Warszawa, Berlin, Praga, Wiedeń, Budapeszt, Belgrad, Bukareszt i Sofia, wszystkie te sławne miasta i wszyscy ich mieszkańcy leżą w czymś, co trzeba nazwać strefą sowiecką, są one wszystkie poddane, w takiej czy innej formie, wpływowi sowieckiemu, ale także - w wysokiej i rosnącej mierze - kontroli ze strony Moskwy.”

Przyczyny i przebieg zimnej wojny
Podstawowe znaczenie dla rozwoju polityki międzynarodowej po 1945 roku miał awans Stanów Zjednoczonych do rangi mocarstwa światowego. Ich konflikt ze Związkiem Radzieckim stał się jednym z kluczowych wątków w światowej polityce i można powiedzieć, że miał wpływ na wydarzenia we wszystkich zakątkach świata. Przez lata historycy toczyli spory o to, kto ponosił winę za złamanie się amerykańsko-radzieckiego sojuszu z okresu II wojny światowej. Równie ważnym faktem dla stosunków międzynarodowych była supermocartstwowa kariera ZSRR. Relacje, jakie łączyły to państwo z jego „sojusznikami” w Europie Środkowo-Wschodniej, z Chińską Republiką Ludową oraz z szeregiem ruchów rewolucyjnych i rządów w państwach Trzeciego Świata, w ogromnym stopniu wpływały na kształt polityki światowej, a w jeszcze większym na stosunki radziecko-amerykańskie.
Dla uchwycenia najważniejszych cech zimnej wojny stosuje się podział, który wyróżnia kolejne etapy w relacjach Wschód-Zachód. Jednak sposób periodyzacji jest dyskusyjny, bowiem już samo wyznaczenie początku zimnej wojny opiera się na odpowiedzi na pytanie kto ponosi za nią winę (jeśli w ogóle ktokolwiek ponosi). Zdarza się, że historycy przesuwają jej początek daleko wstecz, do 1917 roku, kiedy miała miejsce rewolucja rosyjska, jednak na ogół ten moment umieszcza się między rokiem 1945 a 1950. Jeśli chodzi o przyczyny, pojawia się pytanie czy konflikt był wynikiem błędów i mylnych ocen przywódców politycznych, czy też stanowczą odpowiedzią na agresywne i wrogie zamiary ZSRR. Przez wiele lat wiedzę na ten temat czerpano z archiwów i źródeł zachodnich, jednak upadek zimnej wojny otworzył szerzej dostęp do materiałów ukazujących szczegóły działąń radzieckich i punkt widzenia Moskwy.

Początki zimnej wojny - 1945-1953
Zimna wojna w Europie rozpoczęła się wraz z załamaniem się realizacji zasad, przyjętych na sojuszniczych konferencjach z okresu wojny - w Jałcie i Poczdamie. Źródłem rosnących napięć między niedawnymi sojusznikami była przyszłość Niemiec, a także przyszłość szeregu państw Europy Środkowo-Wschodniej - przede wszystkim Polski. Na Zachodzie narastało poczucie, że ZSRR w swojej polityce wobec tego regionu nie kieruje się uzasadnionymi historycznie względami bezpieczeństwa, lecz ekspansją motywowaną ideologicznie. W marcu 1947 roku administracja prezydenta Trumana utworzyła program pomocy dla Grecji i Turcji, oświadczając, że Ameryka pragnie wesprzeć narody zagrożone ekspansją ZSRR. Doktryna Trumana i związana z nią polityka powstrzymywania (containment) odpowiadały rozpowszechnionemu wśród Amerykanów wizerunkówi Stanów Zjednoczonych jako mocarstwa typowo defensywnego. Obrazu tego dopełniał przyjęty w czerwcu 1947 roku plan Marshalla, czyli program odbudowy gospodarczej Europy, który był rzeczywistym ratunkiem dla gospodarek krajów zachodnioeuropejskich. Natomiast w Europie Środkowo-Wschodniej w miarę umacniania się lojanych wobec Moskwy reżimów marksistowsko-leninowskich, systematycznie zwalczano wszelkie ugrupowania demokratyczne i siły antykomunistyczne. Jedynym wyjątkiem była Jugosławia, gdzie marksistowski przywódca i marszałek Tito utrwalił swoją władzę, zachowując niezależność od Moskwy. To predestynowało Jugosławię do odegrania istotnej roli w ruchu państw niezaangażowanych, grupującym kraje Trzeciego Świata.
Do pierwszej wielkiej konfrontacji zimnowojennej doszło w 1948 roku wokół Berlina, który położony był wewnątrz radzieckiej strefy okupacyjnej. W czerwcu tego roku Stalin postanowił podporządkować sobie dawną stolicę Niemiec i odciął miasto od drogowych i kolejowych linii komunikacyjnych. Stworzył most powietrzny, który od tamtej pory utrzymywał mieszkańców i autonomię polityczną Berlina Zachodniego. Stalin przerwał blokadę w maju 1949 roku. W tym czasie w Wielkiej Brytanii rozlokowano amerykańskie bombowce dalekiego zasięgu, podkreślając oficjalnie ich „zdolności atomowe”, chociaż żaden z nich nie był zaopatrzony w broń jądrową. W wyniku zaangażowania politycznego i mobilizacji amerykańskich sił zbrojnych utworzeono w kwietniu 1949 Organizację Paktu Północnoatlantyckiego, czyli NATO. Kluczowym punktem tego porozumienia był art.5, przewidujący, że atak na jedno z państw członkowskich będzie traktowany jak atak na cały sojusz, co pozostawało w zgodzie z prawem do zbiorowej samoobrony, zapisanym w Karcie Narodów Zjednoczonych. W rzeczywistości oznaczało to zobowiązanie Stanów Zjednoczonych do obrony Europy Zachodniej i ich gotowość do użycia broni jądrowej w celu odstraszenia ewentualnej radzieckiej „agresji”. Tym samym zatem pogłębiło się zagrożenie militarne, a przede wszystkim nuklearne, Związku Radzieckiego. Zimna wojna zrodziła się w Europie, ale wydarzenia i konflikty rozgrywające się w Azji miały tu także ogromne znaczenie. Zwycięstwo komunistów Mao Zedonga w 1949 roku w Chinach zakończyło 30-letnią wojnę domową w Chinach, co wywarło znaczący wpływ na bieg wypadków w Azji, a także na koncepcje polityczne Moskwy i Waszyngtonu. Ponadto, atak wojsk północnokoreańskich na Koreę Południową w 1950 roku odczytano jako element rozległej ofensywy komunistycznej oraz test gotowości ONZ do przeciwstawienia się tego rodzaju agresji. W konflikt włączyło się czynnie USA, ONZ i Chiny, co doprowadziło do 3-letniej wojny i śmierci 3 mln ludzi, a ostatecznie do przywrócenia granic sprzed wybuchu konfliktu. Jak wiemy, wrogość obu Korei przetrwała koniec zimnej wojny.

1953-1969: konflikt, konfrontacja i kompromis
Skutkiem wojny koreańskiej Amerykanie rozbudowali swoje siły konwencjonalne w Europie Zachodniej - na wypadek gdyby agresywne poczyniania komunistów w Azji miały tylko odwrócić uwagę od wrogich planów wobec Europy. Londyn i inne ośrodki zachodnioeuropejskie stawały się coraz bardziej zależne w kwestii bezpieczeństwa wojskowego od Stanów Zjednoczonych. Remilitaryzacja Niemieckiej Republiki Federalnej w 1954 roku pociągnęła za sobą utworzenie w 1955 roku Układu Warszawskiego. Skupiał on wszystkie państwa socjalistyczne ówczesnej Europy, poza Jugosławią i miał stanowić przeciwwagę dla zagrożenia ze strony NATO. Spirala zbrojeń rozkręcała się nieprzerwanie, doprowadzając do koncentracji sił konwencjonalnych oraz nuklearnych. W latach 60. w Europie Zachodniej było już rozlokowanych około 7 tys. ładunków nuklearnych, ten arsenał w strategii NATO miał równoważyć radziecką przewagę w siłach konwencjonalnych, gdy z kolei radzieckie taktyczne siły nuklearne w Europie kompensowały ogólną przewagę nuklearną Stanów Zjenoczonych. Do końca lat 50. Amerykanie rozmieścili w Europie także rakiety z głowicami jądrowymi.
Wydarzeniem, które miało ogromne konsekwencje dla polityki wewnętrznej i zagranicznej ZSRR, była śmierć Stalina w marcu 1953 roku. Jego następcą został Nikita Chruszczow, który starał się przeprowadzić pewną modernizację życia społecznego w ZSRR, ale tym samym wyzwolił tendencje reformistyczne w Europie Środkowo-Wschodniej. W Polsce te tendencje pozostawały pod kontrolą, ale rozwój wydarzeń na Węgrzech zagrażał hegemonii radzieckiej, co doprowadziło w 1956 roku do krwawej interwencji zbrojnej ZSRR w Budapeszcie oraz stanowczego potępienia Moskwy przez środowisko międzynarodowe. Wydarzenia na Węgrzech zbiegły się z atakiem Wielkiej Brytanii, Francji i Izraela na Egipt. Atak ten został sprowokowany przez nacjonalizację kanału Sueskiego przez pułkownika Nasera. Udział Wielkiej Brytanii w kryzysie sueskim wywołał poważny zgrzyt w tzw. specjalnych stosunkach łączących Wielką Brytanię z USA, prezydent Eisenhower zastosował sankcje ekonomiczne wobec Londynu, które zmusiły Wielką Brytanię do wycofania się z operacji. Te wydarzenia odwróciły uwagę od radzieckiej interwencji w Budapeszcie i osłabiły międzynarodową reakcję na nią.
Radzieckie poparcie dla ruchów narodowowyzwoleńczych w Trzecim Świecie budziło na Zachodzie obawy przed globalnym naporem komunizmu i wzmacniało determinację Amerykanów, by bronić przyjaciół i zwalczać wrogów w krajach Trzeciego Świata. Zimna wojna pociągnęła za sobą rozwój wielkich, stałych struktur wywiadowczych o wielorakich zadaniach - od badania zamiarów i możliwości przeciwnika po tajne ingerencje w sprawy państw trzecich. Dwa kryzysy: berliński w 1961 i kubański w 1962 roku, stanowiły najbardziej niebezpieczne epizody zimnej wojny. Oba obarczone były bowiem ryzykiem bezpośredniej konfrontacji militarnej, a drugi, w październiku 1962 roku, także niebezpieczeństwem wybuchu wojny nuklearnej. Do dziś trwają dyskusje wokół tego, jak blisko świat otarł się o katastrofę podczas kubańskiego kryzysu rakietowego i co właściwie uratowało wtedy pokój.
(Amerykanie odkryli, że wbrew publicznie i prywatnie składanym zapewnieniom, ZSRR potajemnie rozmieścił na Kubie rakiety z głowicami jądrowymi; w odpowiedzi na to Kennedy zarządził częściową blokadę wyspy, a siły USA zostały postawione w stan bezprecedensowej gotowości zbrojnej; w ten sposób mocarstwa stanęły oko w oko - było to najprawdopodobniej największe zagrożenie wybuchem wojny nuklearnej w historii zimnej wojny; 6 dni po ogłoszeniu przez Kennedy'ego kwarantanny Kuby, Chruszczow zdecydował się wycofać rakiety w zamian za amerykańskie gwarancje niepodejmowania inwazji na Kubę)
Po tych dramatycznych wydarzeniach nastąpił spokojniejszy okres współistnienia i pokojowej rywalizacji, mimo że arsenały nuklearne nadal się powiększały, a oba supermocarstwa po staremu broniły swoich sojuszników, zwalczając wrogów. W okresie gdy USA zwiększały zaangażowanie w Wietnamie, pogorszyły się stosunki radziecko-chińskie, do czego doszło w wyniku sporu terytorialnego i niewielkiej wojny granicznej z 1969 roku. Napięcia te pomogły w stworzeniu podstaw tzw. odprężenia (detente) w stosunkach ZSRR-USA, a także zbliżenia Chin i Stanów Zjednoczonych. U źródeł dentente w stosunkach radziecko-amerykańskich leżała świadomość obu stron, że należy unikać kryzysów nuklearnych, a także argumenty ekonomiczne i wojskowe przeciwko niczym nieograniczanemu wyścigowi zbrojeń. W kalkulacjach Waszyngtonu i Moskwy nie brakowało też miejsca na ocenę pozycji i roli Pekinu.

1969-1979: rozwój i załamanie się odprężenia
W stadium detente obydwa supermocarstwa usiłowały zarządzać wzajemnymi relacjami na drodze negocjacji i porozumień. Na Zachodzie architektami odprężenia byli prezydent Richard Nixon i jego doradca Henry Kissinger, będący jednocześnie rzecznikami zbliżenia chińsko-amerykańskiego. Jednak nowy etap relacji między USA a ZSRR nie oznaczał końca konfliktu politycznego, każda ze stron starała się bowiem realizować własne cele polityczne, będące nie do pogodzenia z aspiracjami strony przeciwnej. Obie strony podtrzymywały poparcie dla zaprzyjaźnionych z nimi reżimów i ruchów politycznych, tyczasem w Trzecim Świecie lata te obfitowały w rewolucje i powstania. Przypadek wojny arabsko-izraelskiej z 1973 roku, która wplątała USA i ZSRR w potencjalnie niebezpieczną konfrontację, pokazuje, jak dalece supermocarstwa mogły kontrolować swoich sojuszników i jak głęboko angażowały się w zobowiązania wobec nich. Moskwie zarzucano pomoc dla rewolucji w Etiopii w 1975 roku (która zdaniem niektórych była przyczyną załamania się odprężenia) oraz rolę, jaką ZSRR odegrało w Angoli w 1978 roku. Waszyngton uważał radzieckie poparcie dla ruchów rewolucyjnych w Trzecim Świecie za przejaw dwulicowości, ponadto oskarżał ZSRR, że wykorzystuje porozumienia na temat kontroli zbrojeń w celu zdobycia przewagi wojskowej - zwiększanie potencjału miałoby więc następować równolegle do wzrostu wpływów politycznych. Pozycję USA mogły osłabiać także inne wydarzenia, takie jak obalenie szacha Iranu w 1979 roku, który w tym regionie był kluczowym sojusznikiem Zachodu. Zastąpił go wojowniczy rząd fundamentalistów islamskich, wrogi zarówno wobec USA, jak i ZSRR.
Przełomowym momentem w stosunkach Wschód-Zachód okazał się grudzień 1979 roku. NATO, w wyniku bezskutecznych prób przekonania ZSRR do redukcji rakiet, zdecydowało o rozmieszczeniu w Europie naziemnych wyrzutni pocisków Cruise i Pershing II. W tym samym miesiącu wojska radzieckie wkroczyły do Afganistanu, by wesprzeć zaprzyjaźniony ruch rewolucyjny. Ten krok spotkał się z gwałtownym potępieniem ze strony Zachodu i Trzeciego Świata, a sama interwencja przerodziła się w długotrwały, krwawy konflikt, porównywany z amerykańską woją w Wietnamie. To wydarzenie zmusiło rząd USA do rewizji odprężeniowego obrazu ZSRR. Administracja prezydenta Cartera znalazła się pod ostrzałem krajowej krytyki, wykazującej słabość polityki obronnej i zagranicznej USA. W 1980 roku prezydentem został Ronald Reagan, zwolennik twardszego kursu w stosunkach Wschód-Zachód, a w szczególności na gruncie kontroli zbrojeń oraz konfliktów w Trzecim Świecie.

1979-1986: „druga zimna wojna”
Zapoczątkowany w ten sposób kolejny okres napięć i konfrontacji między supermocarstwami zyskał miano „drugiej zimnej wojny” - ze względu porównanie do zbliżonych warunków we wczesnym stadium epoki, w latach 1946-53. W Europie Zachodniej i ZSRR odżyły obawy przed wojną nuklearną, co w znacznym stopniu spowodowane było retoryką administracji Reagana i prowadzoną przez nią polityką. Amerykańskie deklaracje w sprawie broni jądrowej oraz interwencje wojskowe na Grenadzie (1983), a później w Libii (1986), zdawały się dowodzić powrotu do twardego, wojowniczego kursu. Jednak w gruncie rzeczy administracja Reagana nie była zbyt skora do stosowania siły militarnej, a jej płomienna retoryka i kreowany obraz sytuacji odbiegały od rzeczywistych intencji. Niektóre z amerykańskich inicjatyw kończyły się upokarzajacą klęską, jak w wypadku wycofania wojsk z Libanu w 1983 roku. Jednak istnieją dowody, że przywództwo radzieckie brało bardzo poważnie słowa i posunięcia administracji Reagana, przypisując Amerykanom plany dokonania pierwszego uderzenia nuklearnego. W 1983 roku obrona powietrzna ZSRR zestrzeliła nad terytorium radzieckim samolot pasażerski linii połuniowokoreańskich, a rekacja USA na to wydarzenie i zapowiedź rozmieszczenia w Europie amerykańskich pocisków nuklearnych wywołały wielkie napięcie w stosunkach Wschód-Zachód. Z kolei w listopadzie 1983 roku wywiad radziecki wziął prowadzone przez NATO manewry pod kryptonimem „Able Archer” za przygotowania do rzeczywistego ataku na ZSRR i zaalarmował o nich kierownictwo na Kremlu. Trudno jednak dziś ocenić, w jakim stopniu groziło to poważną konfrontacją nuklearną.
W pierwszej połowie lat 80. ZSRR osłabiała osobista niedołężność kolejnych przywódców - późnego Breżniewa, Andropowa i Czernienki - ograniczająca swobodę reakcji na zagrożenia stwarzane przez USA. Całkowitą zmianę przyniósł w 1985 roku wybór na sekretarza generalnego KPZR Michaiła Gorbaczowa. Jego „nowe myślenie” w polityce zagranicznej i plan reform w kraju zrywały z całą tradycją rządów komunistycznego Kremla - można je więc określić mianem rewolucji. Wewnętrzna polityka głasnosti (jawności) i pieriestrojki (przebudowy państwa) rozbudziła przy tym siły - nacjonalistyczne i nie tylko - które, ku przerażeniu Gorbaczowa, rozsadziły ZSRR od środka.
Celem polityki zagranicznej Gorbaczowa była przebudowa stosunków ze Stanami Zjednoczonymi i Europą Zachodnią. Reformy wewnętrzne w ZSRR przyspieszyły także zmiany w Europie Środkowo-Wschodniej, choć Gorbaczow, w odróżnieniu od Chruszczowa, nie miał zamiaru odwoływać się do użycia siły lub przymusu. W obliczu przewrotu w krajach Europy Środkowo-Wschodniej rzecznik radzieckiego MSZ zacytował piosenkę Franka Sinatry „I did it my way”, przekreślając doktrynę Breżniewa, która ograniczała suwerenność państw Europy Środkowo-Wschodniej i ich swobodę politycznego działania. Słowa „mamy teraz doktrynę Sinatry”, znaczyły, że ZSRR nie będzie przeszkadzał tym krajom „postępować po swojemu” (do it their way). Reżimy promoskiewskie w całej Europie Środkowo-Wschodniej ustąpiły miejsca demokracjom przeważnie na drodze pokojowej i błyskawicznej zmiany. Najdonioślejszym z tych wydarzeń było zjednoczenie Niemiec, po którym państwo wschodnioniemieckie (Niemiecka Republika Demokratyczna) przestało istnieć.
Polityka zachodnia Gorbaczowa oparła budowę środków wzajemnego zaufania na nowych porozumieniach w kwestii broni jądrowej, które ukazywały szczerość i radykalny charakter proponowanego przez Moskwę przełomu. Chociaż w dziedzinie broni konwencjonalnych w Europie zdecydowano się na podobnie radykalne porozumienia (zwieńczone paktem paryskim w 1990 roku), to w sferze nuklearnej koniec zimnej wojny przyniósł jedynie sukces kontroli zbrojeń, ale nie zapoczątkował procesu rozbrojenia. Współcześnie, gdy zimna wojna należy już do przeszłości, broń jądrowa nadal istnieje jako poważny problem stosunków międzynarodowych.


Podsumowując:
- Dyskusyjne pozostają kwestie, kiedy rozpoczęła się zimna wojna, jakie były jej przyczyny oraz kto jest za jej początek odpowiedzialny.
- Zimna wojna w Europie rozpoczęła się (lub przynajmniej nabrała tempa) wraz z załamaniem się realizacji zasad przyjętych w Jałcie i Poczdamie.
- W stosunkach Wschód-Zachód można wyróżnić kolejne fazy, w których napięcie i ryzyko bezpośredniej konfrontacji raz rosło, a innym razem malało.
- Zaangażowanie supermocarstw przyczyniło się do nasilenia i przedłużenia niektórych wojen domowych i regionalnych; jednak, być może, równocześnie zapobiegło innym takim konfliktom lub je zredukowało.
- Koniec zimnej wojny nie przyniósł eliminacji broni jądrowej.

13. Uwarunkowania i postępy idei zjednoczenia „Europy Zachodniej” (1946—1992)

Zbieg wieku czynników sprzyjających budowaniu zjednoczonej Europy był wyjątkowy. Niefortunnie jednaj czynniki te sprawiły jednocześnie, że budowanie zjednoczonej Europy ograniczyło się tylko do jej zachodniej części. Pierwszym - może zasadniczym - uwarunkowaniem był polityczny podział Europy i narastający już wkrótce po zakończeniu wojny konflikt Wschód - Zachód oraz związane z tym silne poczucie zagrożenia zachodnioeuropejskich społeczeństw ze strony ZSRR. Jednocześnie zachodni Europejczycy uświadomili sobie swoją własną słabość gospodarczą i uzależnienie od USA. Trzeba jednak od razu dodać, że niebagatelne znaczenie miało to, że tendencje zjednoczeniowe w Europie zachodniej były całkowicie zgodne z intencjami Stanów Zjednoczonych. Istotne znaczenie w tym zakresie miały też francuskie dążenia do odbudowy wielkomocarstwowej pozycji, a także, bez wątpienia, wymagający jakiegoś rozwiązania problem odbudowy Niemiec.

W takich to uwarunkowaniach zaczęły, wkrótce po wojnie, powstawać organizacje międzynarodowe państw europejskich.

Po drugiej wojnie światowej wielkim promotorem zjednoczenia Europy stał się Winston Churchill, który w Zurychu w 1946 r. Wystąpił z ideą utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy, jednak bez udziału Wielkiej Brytanii, która w jego zamyśle miała być łącznikiem pomiędzy zjednoczoną Europą a Stanami Zjednoczonymi Ameryki. Finalnie budowanie zjednoczonej Europy ograniczyło się tylko do jej zachodniej części. Pierwszym może zasadniczym czynnikiem wpływającym na taki stan rzeczy był polityczny podział Europy i narastający już wkrótce po zakończeniu wojny konflikt Wschód - Zachód oraz związane z tym silne poczucie zagrożenia zachodnioeuropejskich społeczeństw ze strony ZSRR. Jednocześnie zachodni Europejczycy uświadomili sobie swoją własną słabość gospodarczą i uzależnienie od USA. Trzeba jednak od razu dodać, że niebagatelne znaczenie miało to, że tendencje zjednoczeniowe w Europie zachodniej były całkowicie zgodne z intencjami Stanów Zjednoczonych. Istotne znaczenie w tym zakresie miały też francuskie dążenia do odbudowy wielkomocarstwowej pozycji, a także, bez wątpienia, wymagający jakiegoś rozwiązania problem odbudowy Niemiec. W takich to uwarunkowaniach zaczęły, wkrótce po wojnie, powstawać organizacje międzynarodowe państw europejskich.

Unia zachodnia i Unia Zachodnioeuropejska

17 marca 1948 r. Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja i Wielka Brytania podpisały tzw. Pakt Brukselski powołujący do życia unię Zachodnią. Unia Zachodnia była sojuszem woskowym, jednak Pakt Brukselski przewidywał również rozwijanie współpracy politycznej, gospodarczej i kulturalnej między stronami. Pakt Brukselski uwzględniał także możliwość ponownej agresji niemieckiej. 23 października 1954 r. W ramach pakietu tzw. Układów Paryskich podpisany został Protokół w sprawie zmiany i uzupełnienia Paktu Brukselskiego, na podstawie którego do Unii włączone zostały Republika Federalna Niemiec i Włochy. Unia Zachodnia została zastąpiona Unią Zachodnioeuropejską (UZE). Przekształcenie Unii Zachodniej w Unię Zachodnioeuropejską związane było z niedojściem do skutku Układu o Europejskiej Wspólnocie Obronnej z 27 maja 1952 r. Ze względu na negatywne stanowisko parlamentu francuskiego, który w 1953 r. Odmówił wyrażenia zgody na jego ratyfikację. W skład UZE wchodzi obecnie 10 państw Europy Zachodniej. Wymieniony wyżej Protokół z 23 października 1954 r. Wszedł w życie 6 maja 1955 r. Pakt Brukselski miał wygasnąć w 1998 r. Lecz UZE funkcjonuje nadal. Zgodnie z postanowieniami Traktatu z Maastricht i Traktatu Amsterdamskiego, Rada Europejska podjęła na początku czerwca 1999 r. Decyzję, że struktury UZE zostaną włączone do Unii Europejskiej jako element Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (II filar WE).

Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC) i Organizacja Wspólnoty Gospodarczej i Rozwoju (OECD)

Pierwsza z wymienionych organizacji została powołana na podstawie Konwencji z 19 kwietnia 1948 r., podpisanej przez 16 państw zachodnioeuropejskich, obejmując również zachodnie strefy okupacyjne Niemiec . Zadaniem tej organizacji było stworzenie struktury organizacyjnej do realizacji planu Marshalla. Na podstawie Konwencji Paryskiej z 14 grudnia 1960 r. Została ona przekształcona w Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Pierwotnymi uczestnikami OECD było 20 państw, w tym Stany Zjednoczone i Kanada. Obecnie liczy ona 30 członków. Głównymi celami OECD jest osiąganie możliwie najwyższego wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i stopy życiowej w krajach członkowskich oraz rozwijanie stosunków gospodarczych z innymi krajami. OECD koncentruje swoją działalność na zapewnieniu swobody przepływu kapitału i ochronie inwestycji zagranicznych.

Pakt Atlantycki (Organizacja Traktatu Północnego Atlantyku - NATO).

Pakt Atlantycki podpisany został w Waszyngtonie 4 kwietnia 1949 r. Przez 12 państw, którymi były: Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Islandia, Norwegia, Włochy, Portugalia, Kanada i Stany Zjednoczone. Później do Paktu zostały zaproszone i przystąpiły kolejne państwa: Grecja i Turcja (1952 r.), Republika Federalna Niemiec (1955 r.) oraz Hiszpania (1982 r.). Pakt Atlantycki jest traktatem sojuszniczym o samoobronie zbiorowej - zgodnie z artykułem 51 Karty Narodów Zjednoczonych. Stosownie do tego art. 5 Paktu stanowi, iż napaść zbrojna na jedną lub kilka stron w Europie lub Ameryce Północnej będzie uważana za napaść przeciwko wszystkim stronom. Jeżeli taka napaść zbrojna nastąpi, każda ze stron wykonując prawo do samoobrony indywidualnej i zbiorowej udzieli pomocy stronie lub stronom w taki sposób napadniętym, podejmując natychmiast indywidualnie i w porozumieniu z innymi stronami taką akcję, jaką uzna za konieczną - nie wyłączając użycia siły zbrojnej. NATO dysponuje rozbudowanymi strukturami wojskowymi i politycznymi. (W lipcu 1997 r. Polska, Czechy i Węgry zostały zaproszone do podjęcia rokowań celem przystąpienia do Paktu Atlantyckiego i formalnie stały się jego członkami w dniu 16 marca 1999 r.) Dziś ta organizacja liczy 28 państw.

Rada Europy

Organizacja ta powstała na podstawie Statutu podpisanego 5 maja 1949 r. W Londynie przez 10 państw (Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Islandia, Włochy, Norwegia i Szwecja). Początkowo w piśmiennictwie polskim była ona nazywana niewłaściwie Radą Europejską (właściwa nazwa: Council of Europe, Conseil de l'Europe, Europarat), na co trzeba zwracać szczególną uwagę obecnie wobec istnienia Rady Europejskiej jako organu Unii Europejskiej. Obecnie w skład Rady Europy wchodzi 47 państw i obejmuje ona swoim członkostwem także państwa Europy Środkowej i Wschodniej, łącznie z Rosją. Zgodnie ze Statutem, celem Rady Europy jest osiągnięcie większej jednomyślności między jej członkami dla ochrony i realizacji ideałów i zasad, będącym ich wspólnym dziedzictwem i ułatwiających ich postęp gospodarczy i społeczny. Rada Europy jest najbardziej znana z utworzenia w jej ramach systemu ochrony praw człowieka na podstawie Konwencji z dnia 4 listopada 1950 r. O Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności uzupełnianej kolejnymi protokołami.

POWSTANIE WSPÓLNOT EUROPEJSKICH. Europejska Wspólnota Węgla i Stali

W dniach od 7 do 10 maja 1948 r. Odbywał się w Hadze Kongres Europejski, w którym udział wzięło ok. 750 uczestników z 26 państw europejskich.. Kongres wystąpił z postulatem utworzenia unii politycznej i gospodarczej, otwartej dla wszystkich narodów europy żyjących w systemach demokratycznych i zobowiązujących się do przestrzegania projektowanej karty praw człowieka. Wielkie oczekiwania dotyczące utworzenia unii nie zostały spełnione, ale bezpośrednim następstwem Kongresu było utworzenie Rady Europy. W tym czasie zaczął się rozwijać już konflikt Wschód - Zachód prowadząc do paraliżu Organizacji Narodów Zjednoczonych, której głównym zadaniem było utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Z drugiej strony w samej Europie Zachodniej zaczął narastać konflikt francusko - niemiecki na tle statusu Saary. Status ten traktował, że Francja przyznaje Saarze specjalną autonomię. Ostatecznie Saara została przyłączona do RFN z dniem 1 stycznia 1957 roku. W tej sytuacji nową inicjatywę na rzecz integracji zachodnioeuropejskiej podjęła Francja, której przyświecały dwa cele. Przede wszystkim Francja szukała gwarancji, że odbudowane państwo niemieckie (RFN) będzie państwem pokojowym. Tak więc planowane ścisłe powiązanie przemysłów węglowo - stalowych Francji i Niemiec (a także innych państw Europy Zachodniej) miało na przyszłość wyeliminować możliwość nowej wojny między Francją a Niemcami. Następnie, Francja przystąpiła do odbudowy swojego przemysłu ciężkiego (Plan Monneta), a planowany rozwój sektora węglowo - stalowego znacznie przewyższał zapotrzebowanie francuskiego rynku wewnętrznego i dlatego Francja szukała nowego rynku dla zbytu produktów tego sektora.

Wobec sprzyjającej takim zamysłom atmosfery w Europie Zachodniej, francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman wystąpił w dniu 9 maja 1950 r. z oświadczeniem, w którym proponował połączenie przemysłów węgla i stali Francji i Niemiec (a także innych państw zachodnioeuropejskich) oraz podporządkowanie ich organowi ponadnarodowemu (Plan Schumana). 18 kwietnia 1951 r. został w Paryżu podpisany Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali .Traktat został podpisany przez sześć państw: Francję, Belgię, Holandię, Luksemburg, RFN i Włochy, a wszedł w życie dnia 23 lipca 1952 r.; został on zawarty na lat 50 .

Europejska Wspólnota Gospodarcza I Europejska Wspólnota Energii Atomowej.

Po powstaniu EWWiS podejmowane były próby odbudowania jej poprzez ustanowienie Europejskiej Wspólnoty Obronnej i Europejskiej Wspólnoty politycznej. Wobec ich niepowodzenia, państwa zachodnioeuropejskie postanowiły skoncentrować się na integracji gospodarczej, a przede wszystkim na liberalizacji handlu między nimi.

5 sierpnia 1955 r. odbyła się w Messynie konferencja ministrów zagranicznych państw członkowskich EWWiS, n której podjęto decyzję o utworzeniu Komitetu pod przewodnictwem belgijskiego ministra spraw zagranicznych Paula Spaaka, którego zadaniem było przygotowanie planów utworzenia wspólnego rynku i wspólnoty energii atomowej. Odpowiednie plany (Raport Spaaka) zostały przedstawione 21 kwietnia 1956 r. Na podstawie Raportu Spaaka uzupełnionego opinią „Trzech Mędrców” odnośnie do wspólnoty atomowej odbyły się dalsze rokowania, w toku których opracowane zostały teksty odpowiednich traktatów. 25 marca 1957 r. na zwołanej do Rzymu konferencji podpisane zostały: Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą - EWG praz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej - EWEA .EWG potocznie nazywana była wspólnym rynkiem, a EWEA - Euratomem .

Traktaty ustanawiające EWG i EWEA zostały podpisane przez sześć państw członkowskich i weszły w życie 1 stycznia 1958 r. Oba Traktaty zostały zawarte na czas nieokreślony.

POWSTANIE UNII EUROPEJSKIEJ

Po utworzeniu Wspólnot nie ustawały wysiłki na rzecz utworzenia Unii Europejskiej (Politycznej). Rywalizowały ze sobą dwie koncepcje federalistyczna i funkcjonalistyczna. Według koncepcji federalistycznej polityczne zjednoczenie europy winno nastąpić poprzez możliwie najszybsze utworzenie federacji państw zachodnioeuropejskich lub przynajmniej ich ścisłej konfederacji. Według zaś koncepcji funkcjonalistycznej integracja polityczna miała być dopiero uwieńczeniem uprzedniej integracji różnych segmentów państwowych, a zwłaszcza sektorów gospodarczych. Jak wiadomo życie przyznało słuszność tej drugiej koncepcji, a federacja pozostaje idealnym, ale nadal bardzo odległym celem.

Jednolity Akt Europejski

Pierwszym po wielu latach znaczącym krokiem w kierunku Unii Europejskiej było podpisanie Jednolitego Aktu Europejskiego w dniach 17 i 28 lutego 1986 r. który wszedł w życie 1 lipca 1987 r. Traktat ten - JAE jest bowiem umową międzynarodową, a swą nazwę zawdzięcza temu, że zawiera ona zarówno postanowienia wprowadzające zmiany do Traktatów założycielskich Wspólnot, jak i postanowienia kładące podwaliny pod obecny „drugi filar” Unii Europejskiej.

W preambule Aktu, państwa - strony wyraziły swa wolę kontynuowania dzieła zapoczątkowanego Traktatami ustanawiającymi Wspólnoty i przekształcenia całokształtu stosunków pomiędzy ich państwami członkowskimi w Unię Europejską. Unia Europejska ma być budowana na fundamencie istniejących Wspólnot z jednej strony i sformalizowanej przez Akt, Europejskiej Wspólnoty Politycznej z drugiej strony. Ta ostatnia była formą współpracy państw członkowskich istniejącą faktycznie od 1970 r. JAE nadał jej formalnie kształt organizacyjny. Odtąd Wspólnoty Europejskie i Europejska Współpraca Polityczna miały, zachowując jednak odrębność organizacyjną względem siebie, wspólnie podejmować kroki na drodze do urzeczywistniania Unii Europejskiej .

JAE ustanowił Radę Europejską. W skład Rady Europy wchodzą szefowie państw lub rządów państw członkowskich oraz przewodniczący Komisji Wspólnot, którzy są wspomagani przez ministrów spraw zagranicznych i jednego członka Komisji. Rada Europejska spotyka się dwa razy w roku. W ten sposób JAE sformalizował odbywające się od dłuższego czasu konferencje „na szczycie” szefów państw lub rządów państw członkowskich. JAE w sposób istotny rozwinął i pogłębił dziedziny prawa instytucjonalnego i materialnego Wspólnot. W sferze prawa instytucjonalnego należy tu wspomnieć przede wszystkim o wzmocnieniu roli Parlamentu Europejskiego (tę nazwę wprowadził formalnie dopiero JAE) poprzez wprowadzenie postępowania współpracy w zakresie stanowienia prawa. JAE przewidział również powołanie Sądu Pierwszej Instancji. W sferze prawa materialnego wprowadził do zakresu działalności Wspólnot nowe „polityki” i postanowił o ustanowieniu „Rynku Wewnętrznego” do dnia 31 grudnia 1992 r.

Traktat o Unii Europejskiej Traktat z Maastricht

Na posiedzeniu w Hanowerze w czerwcu 1988 r. Rada Europejska podjęła decyzje o możliwie najszybszym uzupełnieniu Rynku Wewnętrznego przez Unię Gospodarczą i Monetarną. Unia ta miała być budowana począwszy od 1 lipca 1990 r. Na posiedzeniu Rady Europejskiej w czerwcu 1989 r. w Madrycie postanowiono zwołać konferencję rządów państw członkowskich, stosownie do artykułu 236 Traktatu ustanawiającego EWG, w celu utworzenia unii Gospodarczej i monetarnej. Ponieważ równocześnie na scenie europejskiej pojawiły się nowe problemy polityczne (zwłaszcza kryzys jugosłowiański), na posiedzeniu Rady Europy w Dublinie w czerwcu 1990 r. postanowiono wzmocnić współpracę w zakresie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz zwołać w tym celu konferencję rządową w sprawie Unii Politycznej.

Obie konferencje rządowe - w sprawie Unii Gospodarczej i Monetarnej oraz Unii Politycznej - zostały otwarte zgodnie z decyzją posiedzenia Rady Europejskiej odbywającego się w Rzymie w dniach 14 i 15 grudnia 1990 r. Opracowane na obu konferencjach projekty zostały następnie połączone na posiedzeniu Rady Europejskiej w Maastricht (9 i 10 grudnia 1991 r.) w jeden projekt Traktatu o unii Europejskiej, który został podpisany przez dwanaście krajów członkowskich Wspólnot w Maastricht w dniu 7 lutego 1992 r. Droga do wejścia w życie Traktatu o Unii Europejskiej nie okazała się jednak łatwa. Podlegał on ratyfikacji przez wszystkie umawiające się strony zgodnie z ich wymogami konstytucyjnymi, a miał wejść w życie z dniem 1 stycznia 1993 r., o ile zostaną złożone wszystkie dokumenty ratyfikacyjne, a jeśli to nie nastąpi, to pierwszego dnia miesiąca następującego po złożeniu dokumentu ratyfikacyjnego (rządowi włoskiemu) przez ostatnie państwo - sygnatariusza. Konstytucje Danii i Irlandii przewidywały w tej sprawie obowiązkowe referendum.

Referendum w Danii (2 czerwca 1992 r.) dało wynik negatywny i dlatego Rada Europejska przyjęła na posiedzeniu w Edynburgu w grudniu 1992 r. specjalne uregulowanie dla Danii dotyczące obywatelstwa Unii Europejskiej, Unii Gospodarczej i Walutowej oraz polityki bezpieczeństwa. Wreszcie w RFN czekano na wynik orzeczenia Federalnego Trybunału Konstytucyjnego o zgodności Traktatu Unii z Konstytucją. Ostatecznie Traktat wszedł w życie 1 listopada 1993 r. i jest umową międzynarodową.

14. Przebieg i znaczenie procesu dekolonizacji

Po II wojnie światowej tylko cztery państwa na kontynencie Afrykańskim były niepodległe: Etiopia (Abisynia), Egipt, Liberia i Związek Południowej Afryki. Cała reszta Afryki znajdowała się pod panowaniem kolonialnym mocarstw europejskich. Zarówno poziom rozwoju gospodarczego jak i edukacji ludności miejscowej utrzymywano celowo na niskim poziomie. Tubylcze elity składały się głównie z arystokracji plemiennej oraz niższych urzędników aparatu kolonialnego.

Wprawdzie II wojna światowa objęła Afrykę jedynie w ograniczonym stopniu (Afrykę Północną w l. 1940-1943 i Afrykę Wschodnią w l. 1940-1941), jednak olbrzymie stało się znaczenie tego kontynentu jako zaplecza surowcowego. Potrzeby gospodarki wojennej wymusiły pewien rozwój przemysłu któremu towarzyszył wzrost liczebności ludności miejskiej oraz powstanie ruchu związkowego.

Równie istotne znaczenie, a w czasowej perspektywie nawet istotniejsze, miał fakt, że w szeregach wojsk należących do koalicji antyhitlerowskiej mocarstw kolonialnych (zwłaszcza Wielkiej Brytanii i Francji) znalazło się wielu mieszkańców Afryki. Podczas swej służby wojskowej zetknęli się oni po raz pierwszy z wieloma zjawiskami społecznymi i kulturowymi. Z kolei przebieg wojny podważył ich wiarę w potęgę mocarstw kolonialnych.

Sytuacja w Afryce po II wojnie światowej. Wzrost dążeń niepodległościowych

Kluczowe znaczenie dla procesu dekolonizacji Afryki miała Karta Atlantycka z 14 sierpnia 1941 roku. W jednym z punktów zawierała ona deklarację o prawie narodów do samostanowienia. Dawało to działaczom niepodległościowym nadzieję na postęp w realizacji ich postulatów. W praktyce jednak, mocarstwa kolonialne nie zamierzały wycofywać się ze swych posiadłości. Dokonywano najwyżej dokonywały niewielkich zmian w sposobie zarządzania, m.in. wprowadzając elementy demokracji lokalnej. Było to spowodowane gospodarczym znaczeniem kolonii oraz względami strategicznymi (w warunkach tzw. zimnej wojny) i do pewnego stopnia prestiżowymi.

Oprócz Karty Atlantyckiej, znaczny wpływ na wzrost tendencji niepodległościowych w Afryce miał przykład takich państw jak Indie, Indonezja czy Wietnam, które zdołały zrzucić jarzmo kolonializmu oraz propaganda państw bloku radzieckiego. Osłabienie mocarstw kolonialnych w wyniku II wojny światowej wraz ze wspomnianymi przemianami społecznymi w Afryce stwarzało dogodne warunki dla dążeń w kierunku samostanowienia.

Z kolei negatywny wpływ na te dążenia miało wciąż olbrzymie zacofanie społeczno-gospodarcze i plemienno-klanowe rozbicie społeczeństw kolonii. Przykładowo, w końcu lat 40. XX wieku w Nigerii liczącej ok. 30 milionów mieszkańców było zaledwie 150 murzyńskich prawników i 160 lekarzy.

Z biegiem czasu koszty utrzymania imperium kolonialnego zaczęły jednak przewyższać zyski. W znacznej mierze było to spowodowane koniecznością tłumienia powstań zbrojnych, takich jak powstanie Mau-Mau w Kenii (1952-1960) czy wojna w Algierii (1954-1962). Kosztowne wojny kolonialne drenowały zasoby finansowe państw europejskich, miały też głęboki wpływ na ich wewnętrzną sytuację polityczną. Stopniowo rządy mocarstw kolonialnych zaczęły dochodzić do wniosku, że bardziej praktycznym rozwiązaniem jest przyznanie koloniom niepodległości przy jednoczesnym zachowaniu decydującego wpływu na ich gospodarkę i pośrednich wpływów politycznych.

Przebieg dekolonizacji Afryki

Spośród krajów afrykańskich najprędzej po II wojnie światowej niepodległość uzyskały kraje położone w północnej części kontynentu, należące do kręgu kultury arabskiej. W dużej mierze wynikało to z ich względnie najwyższego stopnia rozwoju politycznego i gospodarczego. 25 grudnia 1951 roku, na mocy decyzji Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), status niepodległego państwa uzyskała

Libia, będąca dotychczas włoską kolonią (od 1942 roku okupowaną przez Wielką Brytanię). W marcu 1956 roku Francja przyznała niepodległość swoim protektoratom: Tunezji i Maroku.

Bardziej złożona sytuacja panowała w Algierii. Ze względu na liczną populację Europejczyków, Algieria nie miała statusu kolonii ani protektoratu lecz terytorium zamorskiego. Z tego względu Francja nie chciała zrezygnować z jej posiadania co doprowadziło do trwającej w latach 1954-1962 niezwykle krwawej wojny o niepodległość Algierii w wyniku której poniosło śmierć 1,5 miliona osób.

W 1956 roku jako pierwsza afrykańska kolonia Wielkiej Brytanii, niepodległość uzyskał Sudan. W 1957 roku niepodległość uzyskała Ghana (brytyjskie "Złote Wybrzeże"). W 1958 roku Francja dokonała reformy swego imperium kolonialnego. W miejsce istniejącej od 1946 roku Unii Francuskiej powstała Wspólnota Francuska. W jej ramach kolonie uzyskały szeroką autonomię, zaś w rękach Francji pozostały kwestie waluty, obrony i spraw zagranicznych. Jedynie Gwinea wybrała w referendum natychmiastową niepodległość i zerwanie więzów z Francją.

Rok 1960 przeszedł do historii jako "rok Afryki" gdyż niepodległość uzyskało aż 17 państw. Były to: Kamerun, Togo, Mali, Senegal, Madagaskar, Kongo Belgijskie, Somalia, Dahomej (obecnie Togo), Niger, Górna Wolta (obecnie Burkina Faso), Wybrzeże Kości Słoniowej, Czad, Afryka Środkowa, Kongo (Brazzaville), Gabon, Nigeria i Mauretania.

W 1961 roku niepodległość uzyskały Sierra Leone i Tanganika, w 1962 roku Rwanda, Burundi, Algieria i Uganda, w 1963 roku Kenia, w 1964 Malawi, Zambia i Zanzibar, który połączył się z Tanganiką tworząc Tanzanię. W 1965 roku niepodległym państwem stała się Gambia. Ponadto, w Rodezji Południowej tamtejsi biali koloniści, aby nie dopuścić do przekazania władzy Murzynom, ogłosili tzw. Jednostronną Deklarację Niepodległości. Wprawdzie żaden kraj nie uznał formalnie niepodległości Rodezji, jednak w praktyce otrzymywał on poparcie od rasistowskiej Republiki Południowej Afryki i Portugalii. Rok 1966 przyniósł niepodległość Botswany, Lesoto, Swazi, Mauritiusa i Gwinei Równikowej.

Od 1961 roku w kolonialnych posiadłościach Portugalii: Angoli, Mozambiku, Gwinei-Bissau i na Wyspach Zielonego Przylądka trwała wojna narodowowyzwoleńcza. Ostatecznie Gwinea-Bissau wywalczyła sobie niepodległość w 1973 roku, zaś pozostałe kolonie portugalskie, w tym Wyspa Św. Tomasza i Książęca, uzyskały ją w roku 1975.

W 1975 roku niepodległym państwem stały się Seszele, a w 1977 Dżibuti. W roku 1980 dobiegły końca rządy białej mniejszości w Rodezji Południowej, która została uznana jako niepodległe państwo: Zimbabwe. Zarządzana przez RPA Afryka Południowo Zachodnia stała się niepodległym państwem w 1990 roku (jako Namibia). W 1993 roku niepodległość ogłosiła Erytrea, dawna kolonia włoska przyłączona w 1950 roku do Etiopii.

Skutki dekolonizacji Afryki
Najistotniejszym skutkiem dekolonizacji Afryki była całkowita zmiana politycznej mapy tego kontynentu. Młode państwa afrykańskie stanęły jednak w obliczu wielu problemów związanych z ich zacofaniem społeczno-gospodarczym, w tym brakiem wykwalifikowanych kadr. Jedną z najistotniejszych kwestii trapiących kraje Afryki są ich nienaturalne granice państwowe, całkowicie pomijające miejscową strukturę etniczną, wykreślone arbitralnie przez mocarstwa kolonialne w XIX wieku. W okresie post-kolonialnym skutkowało to licznymi konfliktami etnicznymi i religijnymi. Z kolei dawne metropolie nie zrezygnowały z zachowania wpływu na gospodarkę i politykę swych byłych kolonii, podtrzymując ich zależność w formie tzw. neokolonializmu. Słabość instytucji państwowych przyczyniała się do wzrostu korupcji i częstych przewrotów politycznych, prowadzących do rządów autorytarnych o często niezwykle brutalnym charakterze. Wszystkie te czynniki przyczyniły się do niestabilności gospodarczej i politycznej niepodległych państw Afrykańskich.

15. Zniewolenie i wyzwolenie narodów Europy Środkowo-Wschodniej: 1945—1989

Wstęp

Pojęcie Europy Środkowo-Wschodniej nabrało szczególnego znaczenia od momentu przemówienia Winstona Churchilla w Fulton w 1946r., które „podzieliło” świat na dwa bloki polityczne: wschodni
i zachodni. Słowa Churchilla zapamiętał cały świat: „Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem zapadła żelazna kurtyna dzieląc nasz kontynent”. Do tzw. bloku wschodniego należały wówczas: Albańska Republika Ludowa, Bułgarska Republika Ludowa, Czechosłowacka Republika Socjalistyczna, Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska Rzeczpospolita Ludowa, Rumuńska Republika Ludowa oraz Węgierska Republika Ludowa. Polityka ZSRR wobec tych państw nie miała jednolitego
i niezmiennego charakteru. Na jej kształt wpłynęły nie tylko realia zimnowojennej walki pomiędzy dwoma blokami państw, ale również osobiste poglądy poszczególnych sekretarzy generalnych Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Związek Sowiecki przejmował kontrolę nad kolejnymi państwami omawianego regionu wprowadzając do rządów państw satelickich własnych ludzi. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej ulegały stopniowej sowietyzacji, a wprowadzenie w tych krajach ustroju komunistycznego oraz gospodarki centralnie planowanej spowodowało z czasem ich całkowite uzależnienie polityczne
i ekonomiczne względem ZSRR. Polityka Stalina od momentu zakończenia działań wojennych opierała się na stworzeniu całej grupy wiernych m ideowo i politycznie państw tego regionu. Cele strategiczne sowieckich przywódców były niezmienne- rozwój terytorialny imperium oraz poszerzanie radzieckich stref wpływów. Okres dekomunizacji nastąpił dopiero stopniowo po roku 1989. Nastała era demokratyzacji życia publicznego, a właściwym zmierzchem prymatu ZSRR nad państwami Europy Środkowo-Wschodniej było oficjalne rozwiązanie RWPG i Układu Warszawskiego, odpowiednio w czerwcu i lipcu 1991r. 25 grudnia 1991 r. do dymisji podał się natomiast prezydent ZSRR, Michaił Gorbaczow. Zakończyło to istnienie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Charakterystyka powojennego układu sił w Europie

Powojenny ład w Europie został ustalony podczas konferencji w Teheranie, Jałcie oraz Poczdamie, niemniej jednak najistotniejsze dla ZSRR były dyskusje toczące się w Jałcie. Konferencja, odbywająca się na Krymie i trwająca w dniach od 4 do 11 lutego 1945 r. utrwaliła dominację polityki Józefa Stalina na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej. Fakt ten został zatwierdzony przez premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla oraz prezydenta Stanów Zjednoczonych - Franklina Delano Roosevelta. Na terenie Europy Środkowo- Wschodniej zaczęły stacjonować wojska Armii Czerwonej. Państwa leżące na tym obszarze zostały poddane procesowi stopniowej i niezwykle konsekwentnej sowietyzacji, co podkreślał Jerzy Holzer, przywołując termin „taktyki salami”, czyli rozszerzania zakresu władzy „po plasterku”. Podejmowano szerokie represje pod hasłem walki z faszystami, a działania, mające na celu podporządkowanie polityki danego państwa zaleceniom Kremla opierały się na tworzeniu frontów narodowych. Pod ich pojęciem rozumie się koalicje komunistów z innymi partiami lewicowymi, które przejmowały kontrolę nad kluczowymi dla rządzenia resortami, przede wszystkim resortami obrony. Partie, które nie godziły się na udział w tych blokach, czyli nie chciały współpracować z komunistami, były niszczone, ściśle współpracowano z socjalistami, a w samych partiach komuniści tworzyli grupy agenturalne- presją, szantażem, czy przekupstwem podporządkowywano sobie kolejnych polityków. Charakterystyczną cechą wpływu Stalina na wygląd bloku wschodniego była postępująca modernizacja struktur poszczególnych partii komunistycznych. Prowadziło to do wewnątrzpartyjnych „czystek”
i ujednolicenia polityki konkretnych państw na wzór Związku Radzieckiego. Dzięki fałszowaniu przez ZSRR wyborów, eliminacji opozycji oraz rozbudowywaniu aparatu bezpieczeństwa państwa Europy Środkowo- Wschodniej stawały się kolejno państwami satelicki ZSRR, pozbawionymi większego wpływu na własną politykę.

Rozwój demokracji ludowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Powstanie Kominformu
i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

Cały obszar Europy Środkowo-Wschodniej ogarnęła wówczas fala tzw. „demokracji ludowej”. Była to najogólniej rzecz ujmując formuła dyktatury partii komunistycznej w krajach bloku wschodniego przy zachowaniu instytucji formalnej demokracji parlamentarnej. Działalność Kominformu, czyli Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych, utworzonego 27 września 1947 roku w Szklarskiej Porębie miała pomóc w realizacji stalinowskich założeń w państwach owej stalinowskiej doktryny. Zajmowało się ono szeroko pojętą koordynacją aktywności znajdujących się pod przewodnictwem ZSRR partii komunistycznych. Moskwa mogła dzięki temu ingerować na terytorium bloku wschodniego, co wzmagało jeszcze stacjonowanie na tych ziemiach Armii Czerwonej.

Okres stalinowskiej dyktatury ściśle związany był również z tworzeniem silnych podwalin gospodarczych dla Rosji Radzieckiej. Już na konferencji moskiewskiej trwającej od 5 do 8 stycznia 1949 roku z inicjatywy Stalina utworzona została Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). W jej skład, oprócz Związku Radzieckiego, weszły Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia i Węgry, a od 1950 roku także NRD. Głównym zadaniem, jakie miała spełniać nowa organizacja było wykluczenie możliwości skutecznej wymiany handlowej pomiędzy państwami Europy Środkowo-Wschodniej, a światem zachodnim. Była to swoista odpowiedź Rosji Radzieckiej na amerykański Plan Marshalla oraz powstanie Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej. RWPG umacniała tylko Związek Radziecki do którego żywność masowo wywożono po niezwykle niskich cenach. W zamian za to państwa satelickie mogły kupować od ZSRR maszyny, niestety po cenach znacznie wygórowanych. Wzmożona kolektywizacja wsi oraz nacjonalizacja przemysłu powodowały przystosowanie systemów ekonomicznych państw Europy Środkowo- Wschodniej do standardów radzieckich. Działania ZSRR podyktowane były pragnieniem dominacji nad całym światem komunistycznym. Stalinizm szedł w parze z izolacją obywateli od zagranicy, uprzemysłowieniem mającym zbrojeniowy charakter oraz pozbywaniem się niewygodnych politycznie członków opozycji.

Polityka zagraniczna ZSRR za czasów Nikity Chruszczowa. Okres odwilży

Stan ten trwał zasadniczo do roku 1956. Śmierć Stalina 5 marca 1953 roku otworzyła nowy okres stosunków na linii ZSRR- Europa Środkowo- Wschodnia. Władzę w Związku Radzieckim przejął wieloletni zwolennik Stalina - Nikita Chruszczow. Przełomowym okazał się XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, który odbył się w lutym 1956 roku i podczas którego w tajnym referacie zatytułowanym „O kulcie jednostki i jego następstwach” Chruszczow zdecydowanie potępił część praktyk swojego poprzednika, jednoznacznie skłaniając się ku procesowi tzw. „destalinizacji”. XX zjazd stanowił kulminację nowej polityki Chruszczowa określanej jako "odwilż", na który składała się masowa rehabilitacja ofiar terroru oraz liberalizacja polityki kulturalnej i społecznej. Nie przeszkodziło to co prawda Chruszczowowi ingerować w sprawy państw leżących na wschód od „żelaznej kurtyny”. Świadczyć o tym mogą m.in. antykomunistyczne wystąpienia na Węgrzech krwawo stłumione przez Armię Sowiecką, czy tzw. „polski październik 1956 roku”. Nastąpiła wówczas istotna zmiana w polityce wewnętrznej Polski, ponieważ Chruszczow uznał „polską drogę do socjalizmu” za względnie nieszkodliwą. Rezultatem polskiego października były istotne przemiany społeczne: uwolnienie kardynała Stefana Wyszyńskiego, odwołanie ministra obrony narodowej K. Rokossowskiego i innych generałów oraz wyższych oficerów radzieckich w Wojsku Polskim, zaniechanie kolektywizacji rolnictwa, masowe rehabilitacje ofiar prześladowań politycznych, ograniczenie działalności Służby Bezpieczeństwa oraz ustalenie korzystniejszych dla Polski zasad polsko-radzieckiej współpracy gospodarczej, a także wznowienie repatriacji Polaków ZSRR. Moskwa nie tolerowała jednak jakichkolwiek odstąpień od trwałego sojuszu państw satelickich z ZSRR, co najlepiej ilustruje to zażegnanie radzickimi czołgami robotniczych wystąpień na terenie NRD w czerwcu 1953 roku.

Istotnym wydaje się być także fakt utworzenia przez Chruszczowa w 1955 roku paktu wojskowego zwanego Układem Warszawskim, do którego, oprócz ZSRR, weszły - Polska, Węgry, Czechosłowacja, Rumunia, Bułgaria i Albania. Pakt ten był swoistą opóźnioną reakcją Związku Sowieckiego na utworzony
w 1949 roku Pakt Północnoatlantycki. Układ Warszawski stał się również swoistym gwarantem zarówno radzieckiej hegemonii w Europie, jak i utrzymania sojuszu państw wschodnioeuropejskich.

Sporej wagi wydarzeniem było odgrodzenie dwóch części Berlina w nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 roku. Było to swoistą kontynuacją działań mających na celu niedopuszczenie do ruiny gospodarczej NRD
w związku z masowymi ucieczkami ludności na Zachód, w sytuacji, gdy już w 1948 roku Stalin nakazał blokadę Berlina Zachodniego. Mur Berliński stał się niewątpliwie najbardziej widocznym aspektem przynależności NRD do państw bloku wschodniego.

Doktryna ograniczonej suwerenności Leonida Breżniewa. Epoka zastoju

Rok 1964 omawianym stosunkom na linii ZSRR-państwa Europy Środkowo-Wschodniej przyniósł nową epokę. Stanowisko I Sekretarza KC KPZR objął wówczas Leonid Breżniew. Okres rządów Leonida Breżniewa jest często nazywany „epoką zastoju”. Nowy Sekretarz m.in. przywrócił całkowitą cenzurę, powrócił do kultu Stalina oraz rozpoczął „walkę” z dysydentami. Do polityki ZSRR względem państw demokracji ludowej wprowadził on także zasadę „ograniczonej suwerenności”, tzw. „doktryna Breżniewa”, która obowiązywała praktycznie do Jesieni Ludów 1989 roku. Zakładała ona między innymi, że
w krajach wspomnianego wcześniej Układu Warszawskiego obowiązywać będzie ograniczona suwerenność państw członkowskich na rzecz interesów wspólnoty socjalistycznej (w praktyce samego ZSRR). Tłumaczono, że ewentualna interwencja w państwie bloku wschodniego, które dąży do secesji, nie jest agresją, lecz samoobroną przed ingerencją wrogiej ideologii.

Represje zastosowano między innymi w Czechosłowacji, gdzie moskiewskie kierownictwo partyjne niechętnie odniosło się do zmiany u sterów władzy z podporządkowanego Kremlowi Antonina Novotnego na reformistę Alexandra Dubčeka. Stan polityczne liberalizacji na Czechosłowacji określano mianem „praskiej wiosny”. Na terenie Czechosłowacji Armia Radziecka rozpoczęła szeroko zakrojone manewry wojskowe, a ostatecznie wskutek braku rezultatów zdecydowano się na, wcześniej traktowaną jako ostateczność, zbrojną inwazję, która miała na celu przywrócenie dawnych, intratnych dla ZSRR metod rządzenia.

Przesłanki rozpadu radzieckiej dominacji w Europie Środkowo-Wschodniej. Prierjestrojka i głasnost Michaiła Gorbaczowa

Pierwszym poważnym problemem kruszącym monolit doktryny „ograniczonej suwerenności” było powstanie w 1980 roku ogólnopolskiego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. Wyraźnie zarysowywała się wówczas możliwość zbrojnej interwencji Związku Radzieckiego w Polsce, jednak została ona zażegnana dzięki ogłoszeniu w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku przez Wojskowa Radę Ocalenia Narodowego stanu wojennego.

Śmierć Breżniewa w 1982 roku i objęcie funkcji sekretarza generalnego KC KPZR przez Michaiła Gorbaczowa w 1985 roku przyniosły diametralną zmianę radzieckiej polityki zagranicznej względem państw Europy Środkowo- Wschodniej. Wyraźne osłabienie gospodarcze ZSRR oraz wymykające mu się spod kontroli społeczeństwo spowodowały wprowadzenie istotnych zmian. Kres doktrynie Breżniewa miała położyć gorbaczowska pieriestrojka, czyli przebudowa polityczna oraz głasnost, rozumiany jako jawność życia politycznego. Istotą owych przekształceń była przede wszystkim modernizacja gospodarki, częściowe jej urynkowienie, zwiększanie swobód obywatelskich i ocieplenie stosunków z państwami zachodnimi. Pieriestrojka stała się katalizatorem świadomości narodowej w republikach radzieckich, w pierwszym rzędzie bałtyckich i zakaukaskich, doprowadzając do rozpadu ZSRR i systemu komunistycznego.

Rok 1989 rokiem przełomu

U źródeł demokratycznych przemian 1989 leżały wcześniejsze zrywy wolnościowe
w krajach „demokracji ludowej“. Miały one swój początek we wczesnych latach 50. XX w.,
a ich charakter sięgał od demonstracji i strajków po wielotygodniowe zbrojne konflikty. Do najbardziej znanych zrywów wolnościowych należały chronologicznie: Czerwiec 1953, Poznański Czerwiec 56, Powstanie węgierskie 1956, Praska wiosna, Marzec 1968, Grudzień 1970, Czerwiec 1976, Sierpień 1980. Ich wynikiem była stopniowa erozja systemu dominacji ZSRR nad swoimi państwami satelickimi w Europie Wschodniej. W rezultacie, wydarzenia przełomowego roku 1989, a w szczególności rozmowy przy Okrągłym Stole w Polsce, doprowadziły do rozbicia bloku komunistycznego. Dały one możliwość zorganizowania
4 czerwca pierwszych w krajach komunistycznych częściowo wolnych wyborów parlamentarnych. Na czele nowego rządku, w skład którego weszła opozycja, stanął pierwszy niekomunistyczny premier - Tadeusz Mazowiecki. Komunizm zaczął pękać. Kolejnym krajem, który go przezwyciężył były Węgry, gdzie na drodze długotrwałych negocjacji również dokonał się demontaż systemu i przejście do demokracji parlamentarnej.
W październiku 1989 roku z wielką pompą obchodzono 40'lecie komunistycznego państwa niemieckiego, jednak już kilka tygodni później, 9 listopada, mur berliński upadł, co uznano za symboliczny koniec zwierzchnictwa komunistycznego ZSRR i początek zjednoczenia dwóch państw niemieckich. Demontaż systemu rozpoczął się również w Bułgarii, gdzie obalono wieloletniego dyktatora Todora Żiwkowa. Manifesty w Pradze rozpoczęły się 17 listopada, a już w grudniu komuniści oddali władzę i oddali stery rządów opozycji. Najkrwawsze wydarzenia miały miejsce w Rumunii. W drugiej połowie grudnia mieszkańcy Siedmiogrodu, a kilka dni później również Bukaresztu, wystąpili przeciwko znienawidzonemu dyktatorowi, który został zmuszony do ucieczki. Oznaczało to dla Rumunii koniec komunizmu.

Wydarzenia, które miały miejsce w roku 1989 były niewątpliwie początkiem przemian umożliwiających państwom Europy Środkowo-Wschodniej wejście na drogę transformacji ustrojowej. Rok ten zapoczątkował odbudowę demokracji i zniósł podział Europy na dwie części przedzielone wspomnianą na początku „żelazną kurtyną”. Państwa takie jak Polska, Niemcy, Czechosłowacja wprowadziły rządy demokratyczne, a republiki radzieckie zaczęły radykalizować swoje poglądy i niedługo potem oderwały się od ZSRR. Zmierzch panowania Związku Radzieckiego nad państwami Europy Środkowo- Wschodniej nastąpił wraz z rozwiązaniem RWPG i Układu Warszawskiego w 1991 roku. Rozpoczął się proces integracji Europy, zbliżania państw zachodnich i wschodnich, nie mających ze sobą dotychczas bliskiej styczności. Efektów wydarzeń mających miejsce w 1989 roku dla Europy jest sporo. W ich wyniku upadł nie tylko system państw bloku wschodniego, które od 1945 r. znajdowały się pod ścisłą kuratelą ZSRR. Niejako zwieńczeniem tego procesu był bowiem upadek samego ZSRR. Idea rewolucji październikowej, która
w Europie miała zaprowadzić rządy robotników i chłopów, straciła ostatecznie na atrakcyjności, nie tylko
w oczach państw ujarzmionych, ale i samych komunistów. Za przemianami politycznymi poszły również głębokie zmiany gospodarcze i społeczne. Upadek systemu państw komunistycznych unaocznił ogromne zapóźnienie gospodarcze wschodu Europy. Zmianom musiała też ulec mentalność ludzi, którzy do niedawna byli zniewoleni przez reżim komunistyczny. Rok 1989 to niewątpliwie czas zwycięstwa pokojowych rewolucji, które ogarnęły kraje europejskie za żelazną kurtyną oraz czas nadziei na zjednoczenie Europy
i wspólną europejską przyszłość. Dla krajów bloku wschodniego wraz z obaleniem reżimu komunistycznego na drodze pokojowego samowyzwolenia rozpoczął się „powrót do Europy”. Wywalczone swobody
i prawa europejskie stały się fundamentem budowania demokracji, dobrobytu i odzyskiwania europejskiej tożsamości.

Wnioski końcowe

Od samego początku podstawowym zamierzeniem przywódców ZSRR było stworzenie w rejonie Europy Środkowo-Wschodniej sowieckiej strefy wpływów. Państwa tego regionu miały zostać odizolowane od powiązań z polityka mocarstw zachodnich i być rządzone przez całkowicie zależne od Kremla partie komunistyczne. W latach 1944-1948 polityka Związku Sowieckiego wobec Europy Środkowo-wschodniej osiągnęła cel długofalowy. Kraje tego regionu, pozbawione instytucji właściwych państwom demokratycznym, zostały oddane we władanie zależnych od Moskwy partii komunistycznych. ZSRR zmusiło te państwa do rezygnacji z uczestnictwa w amerykańskim planie odbudowy Europy Środkowo- Wschodniej, a następnie skłaniając je do zawarcia z ZSRR umów uniezależniających gospodarki wschodnioeuropejskie od gospodarki sowieckiej. Do roku 1989 cały region znajdował się pod sowiecką kontrolą polityczną, ideologiczną, wojskowa i gospodarczą. Swoją dominację Związek Radziecki ustanawiał podobnie. Stosowano wielopłaszczyznowe podporządkowanie. Tworzono system klasycznych powiązań międzynarodowych, jednakże zbudowanych na podstawie dwustronnych paktów polityczno-wojskowych
i umów gospodarczych, budowano system władztwa pośredniego opartego na rządach partii komunistycznych oraz nadzorowano i kontrolowano działalność poszczególnych władz poprzez umieszczanie w aparatach władzy krajów Europy Środkowo-Wschodniej sowieckich doradców. Ostatnie lata utworzonego w 1922 r. ZSRR charakteryzowały się zrywami niepodległościowymi w krajach uzależnionych. Zarówno władze Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego jak i partii poszczególnych państw nie były w stanie opanować rozentuzjazmowanego społeczeństwa, pragnącego pełnej suwerenności. Jesień Ludów przyniosła wreszcie obalenie totalitarnego ustroju, przywróciła wolność słowa i demokrację
w dawnych krajach demokracji ludowej.

---