Stosunki zewnętrzne UE z krajami AKP i Basenu Morza Śródziemnego
Preambuła do Traktatu Rzymskiego ustanawiającego EWG mówi o intencjach krajów założycielskich mających na celu potwierdzenie ich „solidarności łączącej Europę z krajami zamorskimi”. Fragment ten odnosił się do kolonii lub byłych afrykańskich kolonii państw Wspólnoty, które cieszyły się uprzywilejowanymi stosunkami handlowymi z metropoliami. Po przyłączeniu do UE Wielkiej Brytanii, zasada ta została rozszerzona również na jej dawne kolonie.
Podstawę polityki handlowej UE wobec krajów AKP na lata 1964-69 i 1971-75 stanowiły postanowienia dwóch konwencji z Jaunde (Kamerun)z 1963 i 1969r. Były to umowy stowarzyszeniowe 6 krajów EWG oraz 18 krajów afrykańskich i malagskich, przewidujące preferencje na rynku WE dla towarów tropikalnych oraz analogicznie na rynku afrykańskim dla towarów WE.Ponadto otrzymały wsparcie finansowe z Europejskiego Funduszu Rozwojowego i Europejskiego Banku Inwestycyjnego. W ramach konwencji powołano wspólne instytucje pomagające w wymianie informacji, podejmowaniu decyzji prowadzeniu konsultacji.
Już w 1969r. zawarto kolejną Konwencję z Jaunde na kolejne lata-wzmocnienie niezależności i stabilności ekonomicznej. W kolejnych latach do WE przystąpiła WB, która rozszerzyła współpracę Wspólnoty o kraje Commonwelthu-Karaiby i Pacyfik. Kraje „6” przyjęły przystąpienie WB pozytywnie i przestały postrzegać współpracę UE-Afryka, jako współpracę wyłącznie FR ze swoimi byłymi koloniami. w z związku z tym, konieczne okazało się podpisanie nowych ram stos.gospod.
Ponadto współpraca krajów AKP uzyskała prawno-międzynarodowy wymiar-6.06.1975r.podczas porozumienia z Georgetown, tym samym stało się konstytucją grupy oraz wskazali,że współpraca jest ich świadomym wyborem.
Od 1975r. politykę handlową WE wobec krajów AKP zaczęły stanowić konwencje z Lome(Togo).
Pierwsza Konwencja zawarta w 1975r. przez 9 p-czł WE i46 krajów AKP
Było to inne porozumienie niż z Jaunde, gdyż zakładało nowy rodzaj stosunków wzajemnych opartych na równości politycznej i handlowej partnerów. Odmienność polegała na tym, że nie była to współpraca EWG-AKP, ale zakładała porozumienia również każdego kraju z osobna.Pozwoliło to na powiązanie wspólnych interesów, harmonizację polityk między krajami AKP jak i Europą. Porozumienie dawało AKP preferencyjne warunki wymiany handlowej,produkty eksportowane będą sprzedawane po stałych cenach.Powstały tzw.Protokoły handlowe ,np.protokół bananowy który mówił,że dla pewnych ustalonych kwot eksportowych dla Karaibów cła nie będą obowiązywały. Lome utworzyło system stabilizacji dochodów-stabex,który gwarantował stałość cen produktów eksportowych poch. rolnego oraz zbyt producentom.
Odnowiony układ Lome I w 1979r. jako Lome II,obejmujący 58 krajów AKP
Lome II był kontynuacją wcześniejszego układu ,innowacją było wprowadzenie systemu Sysmin-na zasadzie Stabex,tyle, że dla sektora górniczego.
Lome II zastąpiono w 1984r. Lome III, obejmujący 66 krajów AKP
Konwencja nie zmieniała założeń,ale zakładała wsparcie z zakresu środowiska, klimatu,zdrowia, problem naczenia ludzkiej godności. Widoczne stało się,sprzyjanie interesom państw europejskich niż państwom AKP . Europa zauważyła narastające problemy demokracyjne AKP oraz społeczeństwo europ. domagało się ograniczenia pomocy dla Trzeciego Świata.
Lome IV została zawarta 1990r.na okres 10 lat,przy czym po 5l. nastąpiła renegocjacja warunków wzajemnej współpracy.
Wsparcie WE nie pomagało AKP, ubóstwo wciąż narastało, udział w światowym handlu malał.
Lome IV bis 1995r.
Nowy polit. Wymiar współpracy; poprawa warunków życia ludności AKP i praw człowieka,wspieranie demokracji,rządów prawa i uczciwego rządzenia.
Porozumienia z Lome okazały się nieefektywne dla współpracy UE-AKP, gdyż państwa rozwijające się ucierpiały z powodu spadku cen towarów eksportowych w ramach wolnego rynku, co przyczyniło się do zaciągania pożyczek w BŚ. AKP stały się uzależnione od zagranicznej pomocy.
Kolejnym wyrazem współpracy stała się umowa z Cotonou, podpisana w 2000r. na 20lat., negocjacje dot. Jego wejście w życie były prowadzone w Dakarze i Brukseli. Zmiana nazwy porozumień ma symboliczne znaczenie, nowych wzajemnych relacji, odchodzenie od reguły stowarzyszenia na rzecz partnerstwa. Głównym celem było wspieranie i przyspieszanie rozwoju wymienionych we wcześniejszych konwencjach celów. Współpraca na linii UE-AKP działa na podst. 4 zasad:
Równość partnerów oraz prawo posiadania różnych strategii rozwoju
Partycypacja- partnerstwo otwarte dla innych uczestników, w tym sektora prywatnego, organizacji, społeczeństwa obywatelskiego
Kluczowa rola dialogu oraz wypełnianie wspólnych zobowiązań
Zróżnicowanie i regionalizacja- reguły i priorytety ustalone są proporcjonalnie do stopnia rozwoju każdego kraju.
Cotonou zapoczątkowało Umowy o Partnerstwie Gospodarczym (EPA- Economic Partnership Agreements) , czyli umowy handlowe.Zacznie funkcjonować wzajemny, asymetryczny handel, UE wpuści na rynek towary AKP i zwolni z opłat i ceł.AKP postara się w ciągu 25 lat zredukować cła na towary importowane z UE. Europa przyspieszy otwieranie swojego rynku na produkty z krajów AKP, jednocześnie, rynki krajów AKP staną się atrakcyjniejsze pod względem inwestycji, co wpłynie pozytywnie na ich rozwój gospodarczy oraz podniesie poziom zatrudnienia.
Założenia polityki handlowej na linii EU- AKP wygasły 31 grudnia 2007, koniec obowiązywania Układu z Kotonu. Do dziś jednak nie weszły w życie układy EPA. Spośród państw AKP (jest ich teraz 76), 39 państw eksportuje do Unii swoje produkty nie płacąc przy tym ceł. Dotyczy to krajów z grupy LDS (Least Developed Countries), najgorzej rozwiniętych krajów, a odbywa się w ramach inicjatywy EBA (Everything but Arms), bezcłowemu handlowi podlegają dobra z wykluczeniem broni i amunicji.
Przeciwnicy umów EPA wskazują konkretne problemy, które się z tym wiążą- konkretnie koszty jakie będą musiały ponieść kraje AKP, obawy dot.otwarcia handlu, znoszenia ceł. Kraje afrykańskie nie są na to gotowe, m.in. z powodu braku konkurencyjności wytwarzanych przez siebie produktów, kosztowności zw. z wdrażaniem umów-ok. 9,2 mld $ w ciągu 10 lat. EPA mają generalnie zmobilizować kraje AKP do podjęcia reform niezbędnych do osiągnięcia wzrostu gosp.i korzystania z wymiany m.nar. Z drugiej strony np. Namibia może zyskać 2-6 mld$ na eksporcie bezpestkowych winogron, co jest poważną sumą pieniędzy dla Afryki. Jeśli rynki będą otwarte po obu stronach, wszyscy mogą na tym zyskać .
Związek UE- AKP nie jest idealny. Długoletnia współpraca pokazała, że to jednak Unia dyktuje warunki w tym partnerstwie, zwłaszcza w newralgicznych momentach- kryzys finansowy, akcesja krajów z regionu śródziemnomorskiego czy upadek muru berlińskiego oraz towarzyszące mu zmiany geopolityczne i zawirowania. Handel z Europą, który ma pobudzać rozwój krajów rozwijających się w dużej mierze wpływa na powiększenie dochodów eksporterów europejskich, którzy znaleźli nowe rynki zbytu w krajach AKP. W ostatnich latach Unia zaostrzyła swoją politykę handlową - wymagania dotyczące praw człowieka oraz dobrych rządów, rules of origin oraz jakości produktów, w wyniku czego niektóre kraje musiały zaprzestać handlu pewnymi towarami z Unią.
Państwa Basenu Morza Śródziemnego
Od początku istnienia WE p-czł brakowało jednoznacznej, wspólnej strategii wobec regionu śródziemnomorskiego. Obszar ten ma szczególny charakter ,gdyż po pierwsze niektóre kraje Afryki Płn były koloniami obecnych czł.UE, jest obszarem strategicznym- od płd. są najbliższymi sąsiadami Unii, ponadto jest ważnym partnerem handlowym dostarczającym 10%całkowitego importu Wspólnoty i 12%exportu.
Do regionu Morza Śródziemnomorskiego zaliczanych jest 12 państw- 3 kraje europ.(Tur,Cypr,Malta), 3 kraje Maghrebu (Marok,Tun,Alg) 5 Maszreku (Egipt,Izr,Jord,Liban,Syr) i Libia.
Początki stosunków WE z krajami basenu Morza Śródziemnego dot.spraw gospodarczych a dokładniej umów handlowych sięgają 1969r. w tym roku Tunezja i Maroko podpisały umowy stowarzyszeniowe zapewniające preferencyjny dostęp do europejskich rynków zbytu.
Do zwiększenia koordynacji polityki śródziemnomorskiej doszło na szczycie paryskim w 1972,kiedy to szefowie państw i rządów państw zachodnioeuropejskich zainicjowali Globalną Politykę Śródziemnomorską. Od tego momentu postanowili traktować ten region jako całość,a nie każde państwo oddzielnie. W 1976r. zostały renegocjowane układy o współpracy z Maghrebem,rok później z Maszrekiem,a w 1978 z Libanem. Umowy zostały oparte o Tr z EWG i zawierały:
- pomoc finansową i techniczną ,oraz określenie sumy jaka zostanie przekazana
- preferencyjne porozumienia handlowe,znoszące niemal całkowicie bariery dla produktów przemysłowych
- utworzenie wspólnej Rady Ministrów ,która miała by się spotykać raz w roku na szczeblu ambasadorów
- emigranci z Maghrebu otrzymali pomoc socjalną w państwie, w którym byli zatrudnieni.
Lata 80' odwróciły państwa europejskie od polityki śródziemnomorskiej,przyczyniło się do tego przyjęcie kolejnych członków, wprowadzenie JAE,które pogłębiło gospodarczą integrację Europy. Ograniczyło to państwom trzecim dostęp do rynku europejskiego. Bojąc się o marginalizacjępolit.śródziemn. Maroko w 1987r.złożyło wniosek o członkostwo w WE. Oczywiście nikt nie dopuszczał takiej możliwości.
Z drugiej strony przystąpienie Hiszp i Port przybliżyło WE z p śródziemno morza .KE w 1989r. przedstawiła propozycję „W kierunku nowej polit śródziemnomorskiej”,której powtórzono konieczność wsparcia finansowego. Zdecydowane głosy państw południowoeurop. przyczyniły się do przyjęcia w grudniu 1990r Nowej Polit Śródziemnomorskiej:
-pomoc w procesie transformacji gosp
-poparcie dla inwestycji zagranicznych
-zwiększenie pomocy finansowej WE
-podpisanie porozumień ułatwiających dostęp Do rynków zachodnioeurop.
-wzrost polit i gosp dialogu o wymiarze regionalnym
Propozycje zostały zatwierdz przez Radę Europejską na spotkaniu w Lizbonie 26-27 czerwca 1992r. Główny nacisk położono na stos z Maghrebem,który stał się obszarem zainteresowania WPZiB.
Odbywały się kolejne szczyty UE na Corfu,w Essen, w Cannes przygotowywały podłoże dla sformalizowania współpracy UE-Kraje Śródziemnomorskie.
15 państw UE oraz 12 partnerów płd i wschśródziemnomorskich ( Alg , Cypr, Egipt, Izr,Jord, Liban, Malta, Maroko, Palest,Syria,Tunezja,Turcja) spotkało się 27-28 listopad 1995r. w Barcelonie. Był to przełom dla państw konfliktu bliskowsch. gdyż k się przy jednym stole. Konferencja zakończyła się przyjęciem „Deklaracji Bolońskiej” wzorowanej na Akcie Końcowym KBWE z Helsinek1975r. Zawierała 3 koszyki działań:
Poilt., w zakresie bezp,zapewnienia pokoju i stabilizacji w regionie
Gospod, finansowe, dążenie do wspólnego wzrostu
Społ,kult,humanitarne(rozwijanie, szerzenie,wymiana)
Uczestnicy konferencji zapewnili dalszy czynny dialog na regularnych spotkaniach msz,spotkaniach ministrów ekspertów,urzędników,w formie wymiany info,dokumentów, problemów.
Jest to program bardzo ambitny, gdyż zaczął tworzyć więzi wielostronne z krajami które nie są w UE tylko poza nią.Z drugiej strony nie jest tak, że został przyjęty w sposób łatwy, dalej kraje konfliktowe miały problem z takimi zagadnieniami jak :prawo narodów do samostanowienia, walka przeciwko terroryzmowi, nieproliferacja broni jądrowej, co wpływało na kolejne konferencje.
Kolejna konferencja odbyła się 15-16.04.1997r w La Veletcie na Malcie. Potwierdzono,że Komitet Eurośródziemnomorski ds.procesu barcelońskiego jest najważniejszą instytucją nadzorującą
Trzecia konferencja odbyła się rok później w Stuttgarcie-msz oceniło pozytywnie rozwój partnerstwa we wszystkich trzech koszykach, ale ciągle kładziono nacisk o większy wysiłek. Określono „Wytyczne dla opracowania Eurośródziemnomorskiej Karty Pokoju i Stabilności”, które skupiają się głownie na kwestiach „miękkiego podbrzusza” , czyli środkach które w przyszłości mają zapobiec ponownym konfliktom. Kraje arabskie wciąż apelują o aktywną rolę UE w rozwiązywaniu sporów.
Kolejne konferencje odbyły się w Marsylii 2000( nieprzyjęcie karty) Brukseli 2001, Walencji 2002, Neapolu 2003, Luxemburgu 2005.
UE stworzyła także instrument finansowy MEDA I (1995-99) i MEDA II (2000-2006) w sumie ok. 12 mld euro dla realizacji partnerstwa. Jest to program przekazywania środków finansowych i technicznych na reformy społ i ekonom. Program został stworzony w 1995r i zaadoptowany przez Radę UE w 1996r. zakłada także ułatwienie transformacji gosp i wprowadzenie strefy handlu w regionie śródziemnomorskim. Towarzyszyły temu pożyczki z Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Programy MEDA w praktyce w przeważającej większości obejmowały projekty bilateralne (UE-państwo partnerskie).
Pakiet socjalno-kulturalny to najbardziej udana inicjatywa Procesu Barcelońskiego. Eurośródziemnomorska Fundacja Dialogu Kultur im. Anny Lindh z siedzibą w Aleksandrii działa poprzez sieci instytucji krajowych we wszystkich państwach Europy oraz śródziemnomorskich państwach partnerskich realizując oryginalne wspólne projekty z udziałem organizacji z Północy i Południa. Powstało wiele łączonych inicjatyw akademickich z udziałem uniwersytetów z regionu śródziemnomorskiego, a w 2008 roku rozpoczął działalność Uniwersytet Euro-śródziemnomorski (EMUNI) w słoweńskim Portorožu. W ramach tego pakietu powstało wiele mniejszych programów tj. MED.-Campus, MED-Invest, MED.-Media, MED.-Urbs, MED.-Migration,MED.-Techno. ,Mają na celu doprowadzenie do szerszej współpracy pomiędzy społeczeństwami obywatelskimi, rozwój demokracji
Ożywienie projektu śródziemnomorskiego nastąpiło poprzez projekt wspomnianej Unii dla Śródziemnomorza, zainicjowanej w 2008r na szczycie w Paryżu. Było to spotkanie głów państw, szefów rządówce i basenu M.Śródziemnomorskiego,na którym przyjęto deklarację ustanawiającą nowe forum współpracy regionalnej”Proces Barceloński- Unia dla Morza Śródziemnego”- były to starania N.Sarkozy'ego jeszcze w czasie jego kandydatury.
Skierowana do wszystkich uczestników Partnerstwa oraz Bośni, Hercegowiny,Chrwacji,Czrnogóry i Monako. Unia zajmuje się konkretnymi projektami przyczyniającymi się do większej integracji rozwoju, np.oczyszczanie morza śródziemnomorskiego, poprawa infrastruktury drogowej, ochrona ludności przed katastrofami Nat., udzielanie kredytów dla małych i średnich przedsiębiorstw. Spotkania będą odbywały się co 2 lata, wprowadzono wspólną prezydencję dla UE i dla regionu śródziemnomorskiego( na drodze konsensusu), sekretariat (przygotowuje projekty) i stały komitet wspólny( wspieranie wspólnej prezydencji). Istnieją także problemy wynikające z realizacji nowego projektu- Libia i Syria nie akceptują wciąż udziału Izraela w UMŚ.Turcja pozostaje ostrożna wobec projektu,ale podpisała ostatecznie deklarację końcową.
Istnieje wiele zastrzeżeń i problemów Partnerstwa tj. nie przyjęcia karty pokoju i stabilności, zbyt długi okres wprowadzania strefy wolnego handlu,co może pogłębić sytuację trudną ekonomiczną czy promocja rozwoju społ. Obywatelskiego w krajach niedemokratycznych-co wywołuje w krajach arabskich sprzeciw i postrzeganie jako niebezpieczeństwo.
Ale można stwierdzić że jest to zjawisko pozytywne , świadczące o precyzowaniu polityki UE w regionie basenu Morza Śródziemnomorskiego. Będzie ono bardziej efektywne i zakończy się sukcesem , jeśli Partnerstwo nie zapomni, że należy ciągle nad nim pracować, wprowadzać poprawki i spełniać warunki m.nar.potrzebne do rozwoju.