1. Koncepcja wojny sprawiedliwej w średniowieczu

- chrześcijaństwo patrzyło na wojnę jako na odstepstwo od normy, czyli pokoju - jako wyjątek wojna musi byc usprawiedliwiona - miejsce dla koncepcji wojny sprawiedliwej

- teologiczne podstawy dla koncepcji wojny sprawiedliwej tworzy ŚW. AUGUSTYN, wojnę ocenia z perspektywy Ewangelii; użycie siły tylko w obronie wspólnoty wiernych; wojna służy naprawie moralnej nieprawości; do wywołania wojny potrzebna sprawiedliwa przyczyna JUSTA CAUSA i prawy zamiar INTENTIO RECTA, wojny nie można wywoływać w celu egoistycznym

- koncepcję św. Augustyna przetwarza i utrwala IZYDOR SEWILSKI

- koncepcję rozwija RAIMUND Z PENAFORT, zajmuje się też tym STANISŁAW ZE SKARBIMIERZA, BARTOLUS DE SASSOFERRATO, ŚW. TOMASZ (podsumował naukę o wojnie sprawiedliwej), JAN Z LIGNANO, HOSTIENSIS (Hemryk z Sebuzy)

- w późniejszym okresie wojna postrzegana jako naprawienie zła - kościół zaczął wiązać z wojną świętych i aniołów

- wg. RAIMUNDA wojna sprawiedliwa opierała się na 5 elementach:

1) auctoritas - wojna musi odbywać się z upoważnienia - legalna, gdy u jej podstaw rozkaz suwerena; warunek konieczny po obu stronach konfliktu - to oznaczało, że wchodzi w grę wojna publiczna; reguły wojny spraw. nie miały zastosowania w wojnie z bandytami i piratami

2) personae - duże znaczenie etosu rycerskiego, kodeksów; do udziału w wojnie upoważnieni rycerze, ale walczyły i miasta; niektóre osoby były wyłączone z bezpośredniego udziału w konflikcie - kobiety, dzieci, starcy, chorzy, kler; niektóre grupy były chronione - pielgrzymi

3) res - konieczny materialny lub niematerialny powód wojny - casus belli (spór o tytuł prawny do terytorium, kompensata za szkody niezaspokojone); nie jest dopuszczalny konflikt stały; zawsze potrzebny dobrze zdefiniowany cel wojny

4) justa causa - istnienie takiej przeczyny, powodu, który usprawiedliwiał odwołanie się do siły w celu odzyskania res; strona walcząca, rozpoczynająca wojnę musi wykazać, że nie ma alternatywy dla niesiłowego rozwiązania sporu; władca musiał udowodnić, że jest justa causa; justa causa = legalność roszczenia; justa causa mogła być tylko po jednej ze stron

5) recta intentio/ animus - odwołanie się do wojny jest kwestią stosunku religijnego, duchowego do konfliktu; cel wojny = korekta zła, sprowadzenie przeciwnika na drogę sprawiedliwości; animus = moralny odpowiednik justa causa; moralna legitymacja dla wojny; animus wykluczał fascynację przemocą, poszukiwanie osobistej chwały czy łupów, wykluczał osobistą nienawiść

- stosowanie wojny sprawiedliwej wobec pogan, innowierców, heretyków - 2 poglądy:

• te osoby nie korzystają z żadnej ochrony

• nawet niechrześcijanie podlegają prawu natury i muszą być chronieni w takim zakresie, w jakim to wynika z prawa naturalnego

- w doktrynie kościoła wojna jako sposób nawracania jest złem, zakaz nawracania siłą

- wojna sprawiedliwa = sposób egzekwowania prawa; bywały wojny niesprawiedliwe po obu stronach, nikt nie miał justa causa

- wojna sprawiedliwa mogła, ale nie musiała być wojną obronną, istniało domniemanie, że obrona łączyła się z wojną sprawiedliwą; prawo narodów nie wykluczało jednak prawa do wojny - ius ad bellum - cesarz jako obrońca chrześcijan ma prawo do wywoływania wojny ex offcio

- moralna ocena postępowania w trakcie wojny - kara za zabijanie czy przekraczanie zasad wojny sprawiedliwej, za karę pokuta lub uposażenie, wybudowanie kościoła

- używane tylko takie środki walki, które służą prawemu celowi

- zakończenie wojny musi się łączyć z przywróceniem wzajemnej więzi miłosierdzia i sprawiedliwości, zwycięzca ma zachowywać się w sposób umiarkowany i uczciwy (ma prawo do odszkodowanai za koszty wojenne i prawo do ukarania lub żądania zabezpieczenia, że sprzeczne z prawem zachowanie się nie powtórzy)

- z koncepcją wojny sprawiedliwej trudna do pogodzenia była kwestia neutralności - strona trzecia powinna opowiedzieć się za stroną posiadającą justa causa

- w Bizancjum nie znano koncepcji wojny sprawiedliwej, kultywowano prawo rzymskie

- w świecie muzułmańskim nie ma koncepcji wojny sprawiedliwej, ale jest idea świętej wojny z niewiernymi

Prawo Wojenne Średniowieczne

1. Aspekt teoretyczny - koncepcja wojny sprawiedliwej. Średniowiecze rozwija ją w kontekście wojen z poganami i odróżnienia wojen z poganami od wojen z chrześcijanami.

2. Aspekt praktyczny wojen których miały miejsce o charakterze prywatnym i publicznym. Odróżnienia wojen między państwowych od represaliów.

Prawo wojny średniowiecza nie stanowiło jednolitego systemu. Na uwagę zasługuje dzieło: „1360r O wojnie, represaliach i pojedynkach” Jana z Lignano. Wojna to był pojedynek między władcami. W średniowieczu nie odróżniano wojny od środków odwetowych. Konsekwencją tego było uznanie prawa do wojny o uznanie wojny jako środka egzekwowania prawa. Chrześcijaństwo które dominowało w Europie wytworzyło pewną kulturę: kultura rycerska. Miała duże znaczenie dla zasad i przebiegu walki. Wykształtowało koncepcję wojny sprawiedliwej, która pojawia się na tle przekonania o pokoju. Wojna ta powinna być traktowana jako wyjątek i związku z tym musi być uzasadniona. Koncepcje wojny sprawiedliwej sięgają starożytności. We wczesnym średniowieczu IV w. idea ta jest podjęta na nowo i stopniowo opracowywana przez Św. Ambrożego, Św. Augustyna.

Św. Augustyn wyróżnił dwa warunki aby wojna była sprawiedliwa: Iusta causa i intentino recta. W Iusta Causa trzeba widzieć środek przywrócenia pokoju. Wskazywał że słuszną przyczyną może być odmowa ukarania poddanych którzy wyrządzili szkodę , czy też odmowa zwrotu zabranego majątku lub terytorium. Augustyn rozróżniał dwie strony konfliktu. Różniło to koncepcję Augustyna od koncepcji Cycerona. Jedna strona działa zgodnie z prawem a duga wbrew niemu. Ci którzy wygrali wojnę mieli prawo do odszkodowania, zwrotu tego co im zabrano lub podporządkowania sobie przegranego. Chrześcijańskie postrzeganie wojny kazało patrzeć na nią jak na grzech. Za Augustyna pojawia się koncepcja świętej wojny, na tle zwalczania sekt donadystów. Św. Augustyna myśli zostają rozwinięte w dekretach Gracjana z XII w. Przez te dekrety koncepcja wojny sprawiedliwej trafia do szeroko rozumianego prawa kanonicznego.

Św. Tomasz z Akwinu Wskazuje oprócz dwóch wyżej wymienionych rzeczy auctorias principia - umiłowanie władcy. Istnienie upoważnienia władcy było warunkiem legalności rozpoczynającego się konfliktu. W XV w. zaczęto rozróżniać wojny przeciw chrześcijanom i nie wiernym. Decyzję o rozpoczęciu wojny Bellum Romannum( przeciwko chrześcijanom) mógł wydać tylko papież. Bellum iudicale( przeciw poganom) może być rozpoczynana bez upoważnienia papieża.

Nef wskazuję 5 elementów które ukształtowały się między XI a XIVw.

• Auktoritas - powinno występować po obu stronach konfliktów.

• Personea - niektóre osoby były wyłączone z konfliktu zbrojnego, były chronione np. te które w ogóle nie są zaangażowane w konflikt.

• Res - rzecz materialna lub nie materialna. Rzecz o który toczył się konflikt. Materialne - terytorium, miasto, Nie materialne - roszczenie odszkodowawcze. Konieczność wskazania RES w sposób jasny i precyzyjny wykluczało wojnę jako zjawisko ciągłe.

• Iusta Causa - nie mogła występować po obu stronach. MOGŁA BYĆ UZASADNIONA TYLKO WTEDY GDY Nie ISTNIAŁ nie siłowy sposób rozwiązania konfliktu. Władca powinien mieć pewność że prawo jest po jego stronie przed rozpoczęciem konfliktu. Była ona przyczyną obiektywną. Przyczyną subiektywną był Animus - sprowadzenie wroga na drogę sprawiedliwości.

• Animus jest uznawany za duchowy odpowiednik Iusta Causa.

Kościół nie tylko potępiał konflikty ale także był stroną konfliktu, wydawał aprobatę do wojny np. W IX w. Papież Leon IV odnosi zwycięstwo na wojnie morskiej z muzułmanami. Kościół ustanowił też św. Patronów którzy uczestniczyli w konfliktach. Papieże też upoważniali do wojen z niewiernymi, z heretykami np. upoważnienia do wypraw krzyżowych URBAN II 1095r. W XII w. za papieża Aleksandra III sobór laterański - 1173r. - uznaje, że może istnieć wojna przeciw heretykom. Koncepcja wojny z heretykami, zostaje rozwinięta na soborze laterańskim IV w 1215r. Bardzo szeroko potraktował wrogów chrześcijaństwa. Wrogami są nie tylko heretycy ale także nieposłuszni władcy świeccy np. Rajmond z Tuluzy, który chronił papieży wybranych po schizmie zachodniej. Prócz chrześcijaństwa wkładem do koncepcji wojny sprawiedliwej jest tradycja rzymska (Cyceron). Równocześnie wojny publicznej (bellum publicum) i prywatnej(bellum privatum) a także (prawo powrotu jeńców) ius postliminii. Prawo rzymskie zostało użyte dla uzasadnienia władzy cesarskiej i stosowane później przez cesarzy. Zasada wypowiedzenia wojny jest wzięta z tradycji rzymskiej. Tradycja wojen prywatnych także miała znaczenie dla ukształtowania się wojny sprawiedliwej. Wojna ta toczyła się między poddanymi władców. W średniowieczu pojawia się służba najemna. To też przyczyniło się do brutalizacji wojny.

Reguły prowadzenia wojny w średniowieczu:

Rozpoczęcie wojny sprawiedliwej nie wymaga formalnego wypowiedzenia. Jednak w XII w. pojawia się substytut wypowiedzenia który się nazywa Notyfikacją. Chodziło o obwieszczenie rozpoczęcia wojny. Wysyłanie heroldów stało się jednak powszechne dopiero w XV w. W przypadku konfliktów np. Między królami Brytyjskimi i Francuskimi to był wysyłany list wyzywający. Na ogół był dość obraźliwy lub stosowano inne metody. W XVI w. pojawia się inny obyczaj Zasada obwieszczania wojny nie tylko przeciwnikowi ale też ludowi.

Zasady prowadzenia wojny były regulowane prawem zwyczajowym, Ci którzy walczyli po stronie nie sprawiedliwej nie mieli praw, można było zabić przeciwnika, zabójstwo to jednak w świetle religijnym pozostawało zabójstwem, było nie zgodne z przykazaniami. W związku z tym przewidywano że potrzebna jest kara, Już w IV w. Papież Bazylii Wielki uważał ze karą powinien być zakaz przyjmowania komunii przez 3 lata.

W trakcie wojny obowiązywała zasada konieczności. Używanie wszelkich środków nadmiernych, takich środków które prowadzą do osłabienia przeciwnika. Traktowanie jeńców: rycerze - kodeks rycerski, zwalnianie jeńców po wojnie. Nie zawsze to było jednak respektowane. Pojawiały się nieraz jednostronne kodeksy postępowania, władcy ustanawiali reguły dla swojej armii. Florencja pierwsza taki kodeks ustanowiła w 1369r, królowie Angielscy 1385, 1419. Neutralność nie jest koncepcją wojny sprawiedliwej. Neutralność mogła mieć miejsce wtedy kiedy strona wstrzymuje się od pomocy Belligerentowi który nie działa w prawie. Oznaczała ochronę strony trzeciej która nie postanowiła pomóc. Statki państw neutralnych były pod ochroną, chyba że wspomagały którąś ze stron walczących. Belligerenci mieli prawo do sprawdzenia statku, przewożonego towaru. Prawo to dotyczyło morza pełnego.

Koniec wojny także był regulowany w ramach koncepcji wojny sprawiedliwej. Zwycięzca nie mógł zrobić wszystkiego co chciał. Musiał działać w duchu umiarkowania i słuszności. Zwycięzcy przysługiwały dwie prerogatywy: odszkodowanie za wydatki poniesione w czasie wojny oraz prawo ukarania lub rządanie gwarancji bezpieczeństwa - że konflikt się już nie powtórzy.

Represalia - koncepcja która pojawia się dzięki prawu germańskiemu, represalia były traktowane np. Przez Jana z Legnano jako jeden z elementów Wojny. Actoritas - pojawia się jako jeden z elementów legalności represalia, władca wystawiał list z upoważnieniem, określał on cel oraz zakres delegowania. Chodziło wetowanie poniesionych strat wobec odmowy udzielenia sprawiedliwości przez naruszyciela. Represalia mogły być używane jako odwet za zabicie członka rodziny lub przywłaszczenie majątku. Czasami represalia mogły wykroczyć poza granice państwowe, były wydawane w tzw. Liście granicznym. Represalia były często nadużywane, przekraczano zakaz represaliów wobec osób. Represalia mogły być skierowane przeciw własności. W konsekwencji drugi synot w Lyonie w 1274 usiłował zakazać represaliów. Uznano, że represalia są sprzeczne bo maja charakter ofensywny i są sprzeczne z prawem i naturalną słusznością. Ci którzy się odwołują do represaliów powinni być objęci ekskomuniką. W XIV wieku niektóre miasta wydawały listy chroniące przed represjami np. Genua czy Aragonia.

2. Geneza współczesnego arbitrażu międzynarodowego

Rozwój międzynarodowego prawa przeciwwojennego

Od czasów najdawniejszych aż do końca XIX wieku panował pogląd, że rozpoczęcie wojny i jej prowadzenia należy do suwerennych uprawnień każdego państwa lub jego organu zwierzchniego. Było to wynikiem istniejącej praktyki w stosunkach międzynarodowych. Prawo do wojny (ius ad bellum) na ogół było poddawane ocenie moralnej, a w aspekcie prawnym ograniczało się do oceny, czy nastąpiło wypowiedzenie wojny, zaliczone do reguł prowadzenia wojny (ius In bello). Z czasem umacniały się tendencje do ustanowienia unormowań międzynarodowych, zalecających pokojowe załatwienie sporów międzynarodowych.

Podział środków załatwiania sporów

Środki pokojowego rozwiązywania sporów dzieli się zazwyczaj na środki dyplomatyczne i środki sądowe. W dyplomacji spory pokojowo łagodzą państwa w nim uczestniczące, nie decyduje podmiot trzeci, często są to rokowania bezpośrednie czyli negocjacje. Sądy międzynarodowe możemy podzielić na sądy rozjemcze, czyli arbitraż międzynarodowy, i sądy stałe. Arbitraż międzynarodowy, czyli rozjemstwo, polega na załatwianiu sporu pomiędzy państwami za pomocą orzeczenia wydawanego przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony.

Początki arbitrażu

Arbitraż sięga swymi korzeniami do prawa rzymskiego a konkretnie do Codexu Justyniana, który w art.126 ks.10 mówi, iż istniała możliwość ustanowienia arbiter ex compromisso posiadającego także możliwości stosowania środków nacisku zapewniającą wykonalność tej funkcji lub receptum arbitri, pełniącego funkcje sędziego rozjemczego dobrowolnie, zaś wykonalność funkcji zapewniona była przez urząd pretora. Arbitraż jako sposób rozstrzygania sporów przechodził długą ewolucję w różnych państwach, zarówno uznanie go za sposób wykonywania sprawiedliwości na zasadach słuszności a nie prawa, jak i odmowę uznania ważności zawartej w kontrakcie handlowym.

Rozstrzyganie sporów w dobie Średniowiecza

Wiele międzynarodowych sporów w średniowieczu rozstrzygano na podstawie orzeczeń arbitrażowych. Są również przykłady umów, które z góry przewidywały drogę arbitrażu dla załatwienia konfliktów między kontrahentami, np.: umowa duńsko- szwedzka z 1343 roku. Często arbitrem był papież, który rościł sobie prawo do działania w charakterze najwyższej instancji orzekającej w sprawach władców świeckich.

Od XII wieku zaczął funkcjonować arbitraż papieski i cesarski. Ratione pecati pozwalało papieżowi być uznawanym za rozjemcę z urzędu - jako arbiter rozstrzygał spory, a jako mediator pośredniczył w nim, pełnił dobra usługi, nie uczestniczył w sporze, ale pomagał stronom się porozumieć. Był to tzw. Arbitraż ostatniej szansy. Czasem rozjemcy występowali jako osoba prywatna, np.: spór między Janem bez ziemi a Filipem II Augustem w 1203 roku. Cesarze również mogli angażować się w spory, ale musieli zostać do tego zaproszeni przez strony walczące. Przykładem jest tu spór z Offen w 1419 roku między Władysławem Jagiełło a Zakonem Krzyżackim, który dotyczył wykładni rozejmu toruńskiego. Rozwój arbitrażu doprowadził do tego, że monarchowie również mogli angażować się w spory. Do tego była potrzebna tzw. Klauzula arbitrażowa zawarta w traktacie, bądź umowa zwana kompromisem arbitrażowym. Należało w nich zaznaczyć strony konfliktu, kto ma być arbitrem, oraz prawny obowiązek zastosowania się do orzeczenia arbitra.

Arbitraż w Europie

Arbitraż w Europie rozwijał się od XII-XV wieku, a potem zanikł do końca wieku XVIII. Z początku miał on niezinstytucjonalizowaną formę, był powoływany ad hoc. W 1147 roku został zawarty pierwszy traktat powołujący arbitraż jako kolegium (in. Komitet arbitrażowy) między hrabstwami Holandii i Flandrii, spór dotyczył szkód wojennych i aby go rozwiązać powołano 12 osób w komisji. Arbitraż kolegialny rozpowszechnił się tylko w liczbie parzystej członków komisji, nazwę dla arbitrażu przyjmowano zazwyczaj za zgodą większości członków, albo po prostu losowano najodpowiedniejszą nazwę.

Instytucjonalny charakter arbitrażu pojawił się w XII wieku między włoskimi miastami a kantonami Szwajcarii. Dotyczył on nie tylko bieżących sporów ale i przyszłych. Na podstawie traktatu z 1167 roku, dotyczącego sporu między królestwem Kastylii i Nawarry, ustalono stałego arbitra - Henryka II. W razie jego śmierci arbitrem miał zostać król francuski. To arbitrzy decydowali o proceduralnym sposobie rozstrzygnięcia sporu, w przypadku sporów między chrześcijanami częstym sposobem był pojedynek między władcami, albo podejmowano decyzję na soborze. W 1244 roku powołano pierwszy parlament paryski, który miał rozstrzygnąć spór między Innocentym IV a Fryderykiem II.

Z zasady rozstrzygającym spór był władca świecki lub cesarz oraz papież lub upoważniony biskup. Papież miał prawo do regulowania, aprobowania i rozstrzygania sporów, nazywany był „index mundi” tj. sędzia światowy. Miał on kompetencje nadane z racji ratione pecotti tj. grzeszenia ludzi i były one nadane ex officio tj. z urzędu. Orzeczenia papieski były ostateczne, odwoływać można było się jedynie od wyroków władców.

Schyłek arbitrażu

Charakterystyczna dla średniowiecza praktyka sięgania do arbitrażu jako sposobu rozstrzygania sporów, upadła zupełnie od końca XV wieku. Fakt ten pozostaje niewątpliwie w związku z podkreślaniem przez państwa ich suwerenności, a więc z niechęcią do podporządkowania się rozstrzygnięciom czynnika innego niż własny monarcha.

Renesans arbitrażu

W epoce kapitalizmu nastąpił renesans arbitrażu. W okresie od XVI do XVIII wieku państwa nie sięgały do postępowania rozjemczego, jeśli chodzi o rozwiązywanie konfliktów. Momentem zwrotnym w tej dziedzinie stał się rok 1794, kiedy to Wielka Brytania i Stany Zjednoczone podpisały tzw. Traktat Jaya (nazwa pochodzi od amerykańskiego ministra spraw zagranicznych). Traktat ten przewidywał, że niektóre spory pomiędzy dwoma państwami (będące wynikiem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych) będą załatwiane na podstawie orzeczeń rozjemczych wydawanych przez komisję mieszaną. Komisja ta rozstrzygnęła kilkaset spraw spornych. Traktat Jaya dowiódł, że arbitraż może być skutecznym sposobem, jeśli chodzi o likwidowanie konfliktów pomiędzy państwami. Od tej pory umowy międzynarodowe często zawierają klauzule arbitrażowe, zwłaszcza umowy, w których stroną były Stany Zjednoczone. Na podstawie tych umów powstawały mieszane komisje z udziałem przedstawicieli stron i państw trzecich, np.: utworzona w 1868 roku mieszana komisja amerykańsko- meksykańska. Z najbardziej znanych sporów międzynarodowych, które załatwiono w drodze arbitrażu, był zatarg między Wielką Brytanią a Brazylią w sprawie statku „Forte”, rozstrzygnięty w 1863 roku.

Okres imperializmu

Rozwój arbitrażu zapoczątkowany w pierwszym okresie kapitalizmu trwa również w okresie imperializmu. Z ważniejszych sporów międzynarodowych załatwionych w drodze rozjemczej należy wskazać zatarg brytyjsko- amerykański w sprawie statku „Alabama” (statek należący w czasie wojny secesyjnej do Stanów Południowych, uzbrojony w porcie brytyjskim). Zatarg oddano sądowi arbitrażowemu na podstawie postanowień traktatu waszyngtońskiego z 1871 roku, podstawą orzeczenia były tzw. trzy reguły waszyngtońskie, które regulowały obowiązki państw neutralnych. Wielka Brytania przegrała spór i musiała zapłacić odszkodowanie.

Innym głośnym sporem rozstrzygniętym przez orzeczenia arbitrażowe był zatarg również brytyjsko- amerykański o prawo połowu fok w Cieśninie Beringa. Spór rozstrzygnięto w 1893 roku na korzyść Wielkiej Brytanii. W 1897 roku Wielka Brytania przekazała sądowi rozjemczemu swój spór z Wenezuelą o granice Gujany brytyjskiej, przewodniczącym trybunału arbitrażowego był wybitny uczony rosyjski F. Martens. Długoletni konflikt między Chile i Argentyną o granice w Andach również został rozwiązany na podstawie wyroku sądu rozjemczego w 1902 roku.

Konferencje Haskie

Pierwsza w 1899 i druga w 1907 roku konferencje haskie przyczyniły się znacznie do rozwoju i skodyfikowania tych przepisów prawa międzynarodowego, które regulowały pokojowe załatwianie sporów. Pierwsza konwencja haska z 1899 roku zawiera przypisy dotyczące dobrych usług, pośrednictwa, postępowania badawczego i arbitrażu. W artykule 37 podaje, że arbitraż: „ma za przedmiot rozstrzyganie sporów między państwami przez sędziów z własnego wyboru i na zasadzie poszanowania prawa”.

Na jej podstawie utworzono Stały Trybunał Rozjemczy, któremu państwa przekazały do rozstrzygnięcia wiele sporów. Na postępowaniu badawczym oparto się przy rozstrzyganiu sporu brytyjsko- rosyjskiego w 1904 roku. Postępowanie badawcze rozwinęły tzw. traktaty Bryana (nazwa pochodzi od nazwiska amerykańskiego ministra spraw zagranicznych) zawarte w latach 1913 i 1914 przez Stany Zjednoczone z wieloma państwami.

Przez zorganizowanie Stałego Trybunału Rozjemczego i ułożenie procedury arbitrażowej I konwencja haska przyczyniła się do zawarcia przez państwa licznych dwustronnych umów arbitrażowych.

Podczas II konferencji w Hadze w 1907 roku ta sama problematyka została poszerzona i znalazła wyraz w trzech konwencjach: I konwencji o załatwianiu w sposób pokojowy sporów międzynarodowych, II konwencji o ograniczaniu użycia siły w celu windykowania długów umownych, III konwencji o rozpoczynaniu kroków wojennych. We wstępie do III konwencji powiedziano, że dla zapewnienia stosunków pokojowych ważne jest, by działania wojenne nie rozpoczynały się bez uprzedniego zawiadomienia i niezwłocznego poinformowania państw neutralnych.

Stały Trybunał Arbitrażowy

Na podstawie I konwencji haskiej z 1907 roku utworzono Stały Trybunał Arbitrażowy ze Stałego Trybunału Rozjemczego. Nie jest on jednak stałym międzynarodowym organem sądowym, został utworzony w celu ułatwienia państwom niezwłocznego odwołania się do arbitrażu. Sąd ten może zajmować się wszystkimi sprawami, które nie zostały uregulowane w drodze rokowań dyplomatycznych. Jednakże niektóre jego cechy świadczą o jego stałości: ma stałą siedzibę i Stałe Biuro Międzynarodowe w Hadze, stała listę sędziów, do której każda ze stron Konwencji może wyznaczyć najwyżej 4 osoby o najwyższych kwalifikacjach prawniczych, stają się oni Członkami Sądu i są dyspozycyjni, gdyby zaszła potrzeba pełnienia funkcji arbitra, oraz ma stałą procedurę, jednak jej charakter jest subsydiarny, czyli ma ona zastosowanie tylko wtedy, gdy państwa same nie określają innej procedury.

Obecnie znaczenie Stałego Trybunału Arbitrażowego jest znikome. Wprawdzie niektóre obowiązujące umowy międzynarodowe przewidują arbitraż międzynarodowy jako sposób rozstrzygania sporów, ale współcześnie jest on w praktyce stosowany rzadko. Jednym z przykładów wykorzystania tej instytucji było rozstrzygnięcie sporu między Egiptem a Izraelem o przynależność miejscowości Taba, położonej na wybrzeżu Morza Czerwonego.

Powstanie Międzynarodowej Izby Handlowej (ICC)

Przełomem w rozwoju międzynarodowego arbitrażu handlowego było powołanie Międzynarodowej Izby Handlowej (ICC - International Chamber of Commerce) w Paryżu w 1914r., gdzie zatwierdzono Statut Międzynarodowej Izby Handlowej i przyjęto program "szybkiego, taniego i ostatecznego" rozstrzygania sporów między kupcami. Międzynarodowa Izba Handlowa zrzesza tysiące przedsiębiorstw i izb przemysłowo-handlowych z ponad 130 krajów. Jej głównym zadaniem jest reprezentowanie tych podmiotów w relacjach z rządami i organizacjami międzynarodowymi. Obecnie zrzesza ona tzw. Komitety Narodowe, które delegują do niej swoich reprezentantów. Izba przygotowuje i kodyfikuje przepisy międzynarodowe dotyczące kwestii związanych z handlem międzynarodowym. ICC opracowała m.in. zbiór reguł obowiązujących w handlu zagranicznym. Opublikowała je po raz pierwszy już na początku lat 30. Były to tzw. International Commercial Terms - w skrócie - Incoterms. Najnowsza wersja - Incoterms 2000 - jest obecnie powszechnie stosowana w praktyce handlowej.

Liga Narodów

Międzynarodowy charakter miały postanowienia Paktu Ligi Narodów, będące częścią składową traktatu wersalskiego z 28 czerwca 1919 roku. Artykuł 10 tego Paktu stanowił, że w razie agresji na państwa-członków Ligi, podejmą one odpowiednie zbiorowe środki przeciwdziałania. W art. 11 określono możliwość podejmowania wszelkich środków właściwych do zapewnienia pokoju. Artykuł 12 ustanawiał obowiązek poddawania sporów postępowaniu rozjemczemu bez uciekania się do wojny prze upływem 3 miesięcy od decyzji rozjemczej (Polska uczestniczyła w Konwencji Arbitrażu od 1922 roku), przy czym w art. 13 i 15 ustanowiono obowiązek wykonywania w dobrej wierze orzeczeń Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej i nieuciekania się do wojny nawet w razie niewykonania orzeczenia tego Trybunału.

2 października 1924 roku, na posiedzeniu Ligii Narodów podpisano tzw. protokół genewski, który potępiał wojnę napastniczą, przewidywał ograniczenie zbrojeń oraz wprowadzał zasadę obowiązkowego arbitrażu w sporach międzynarodowych widząc w nim jedyną gwarancję pokoju. Orędownikami wyżej wymienionych zasad były: Polska, Francja, Belgia i Czechosłowacja. Duży sukces na tym polu odniósł kierujący polską dyplomacja od końca 1924 roku Aleksander Skrzyński. Protokół zawierał pozytywne sformułowanie, że jego „sygnatariusze zobowiązują się w żadnym wypadku nie uciekać się do wojny”. Zawierał jednak równocześnie szereg zastrzeżeń, które miały sprowadzić do minimum to zobowiązanie, pozostawiał swobodę uciekania się do wojny w sporach nie objętych obowiązkiem arbitrażu, a mianowicie: spory, których przedmiotem była rewizja układów międzynarodowych lub które dotyczą integralności międzynarodowej państw, oraz spory, których przedmiotem są sprawy należące do wewnętrznej kompetencji państw. Protokół genewski nie był więc w rzeczywistości do przyjęcia dla suwerennych państw, zarzucono myśl o jego realizacji już na następnej sesji Zgromadzenia Ligi w 1925 roku.

Karta Narodów Zjednoczonych

Po II wojnie światowej do postępowania arbitrażowego odwołała się w 1945 Karta Narodów Zjednoczonych, podpisana w San Francisco 26 czerwca 1945 roku, na zakończenie Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Organizacji Międzynarodowej i weszła w życie 24 października 1945 roku. Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości stanowi integralną część Karty.

Jednym z celów zawartych w artykule 1 jest by: „Utrzymać międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo, stosując w tym celu skuteczne środki zbiorowe dla zapobiegania zagrożeniom pokoju i ich usuwania, tłumienia wszelkich aktów agresji i innych naruszeń pokoju, łagodzić lub załatwiać pokojowymi sposobami, zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynarodowego, spory albo sytuacje międzynarodowe, które mogą prowadzić do naruszenia pokoju”. Artykuł 14 natomiast mówi o tym że „Zgromadzenie Ogólne może zalecać sposoby pokojowego załatwiania wszelkich sytuacji, bez względu na źródło ich powstania, które, zdaniem Zgromadzenia, mogą zaszkodzić dobru powszechnemu lub przyjaznym stosunkom między narodami, włączając w to sytuacje, które wynikają z naruszenia postanowień niniejszej Karty, określających cele i zasady Organizacji Narodów Zjednoczonych. Artykuł 33: „Strony w sporze, którego dalsze trwanie może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, będą przede wszystkim dążyć jego załatwienia w drodze rokowań, badań, pośrednictwa, koncyliacji, rozjemstwa, rozstrzygnięcia sądowego, odwołania się do organów lub układów regionalnych, albo w drodze innych środków pokojowych według własnego wyboru”. Według artykułu 36 KNZ: „1. W każdej fazie sporu lub w sytuacji podobnego rodzaju o charakterze określonym w artykule 33 Rada Bezpieczeństwa może zalecić odpowiednią procedurę lub sposób załatwienia.2. Rada Bezpieczeństwa weźmie pod uwagę procedurę już przyjętą przez strony dla rozstrzygnięcia tego sporu. 3. Przy udzielaniu zaleceń na podstawie niniejszego artykułu Rada Bezpieczeństwa uwzględnia również, że spory o charakterze prawnym strony powinny z reguły przekazywać do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości stosownie do postanowień jego Statutu.

Karta Narodów Zjednoczonych ostatecznie i bezwzględnie zakazuje wojnę agresywną oraz wszelkie inne możliwe formy użycia siły, jak również groźbę użycia siły. Karta widzi też główne zadanie Organizacji Narodów Zjednoczonych w zapobieganiu i zwalczaniu wojny agresywnej i agresji.

Międzynarodowy arbitraż handlowy

Arbitraż handlowy jest jedną z form rozstrzygania sporów w szeroko rozumianym obrocie gospodarczym obok polubownego porozumienia stron oraz postępowania przed sądami powszechnymi. W doktrynie utarło się nazywanie sądownictwem polubownym międzynarodowego arbitrażu handlowego. Obie te nazwy są więc synonimami. Natomiast międzynarodowy arbitraż handlowy (international commercial arbitration) to arbitraż w międzynarodowych stosunkach handlowych, gdy strony sporu nie są podmiotami prawnymi tego samego państwa.

Konwencja genewska z 1961 roku

Sprawy arbitrażu międzynarodowego w kwestiach handlowych reguluje konwencja genewska z 21 kwietnia 1961 roku o międzynarodowym arbitrażu handlowym (w Polsce działa Kolegium Arbitrów Polskiej Izby Handlu Zagranicznego, które rozpoznaje sprawy, jeśli siedziba jednej ze stron znajduje się poza granicami Polski). Ustanowiła ona szereg rozwiązań ułatwiających powoływanie i funkcjonowanie sądów arbitrażowych. Uznała prawną skuteczność zawierania umów o arbitraż przez osoby prawne prawa publicznego, uznając prawo stron do powoływania na funkcje arbitra cudzoziemców. Ponadto wprowadziła pojęcie międzynarodowy arbitraż handlowy oraz zasadę pełnej swobody stron w wyborze prawa materialnego mającego zastosowanie przy rozstrzyganiu sporu oraz uznała skuteczność umowy stron przewidującej rozstrzyganie sporów na zasadzie słuszności tj. jako amiables compositeurs. Określiła także stosunek sądów państwowych do międzynarodowego procesu arbitrażowego.

Umowa o arbitraż

Właściwość sądu arbitrażowego wynika z woli stron wyrażonej w umowie o arbitraż-jest to tzw. zapis na sąd polubowny. Umowa o arbitraż występuje w dwóch formach: kompromisu-dotyczy poddania arbitrażowi sporu, który już powstał pomiędzy stronami, oraz klauzuli arbitrażowej-w części składowej umowy głównej, stanowiącej porozumienie stron, iż w razie powstania sporu w przyszłości spór będzie rozstrzygał sąd arbitrażowy; lub w odrębnym dokumencie, zawierającym porozumienie stron w kwestii rozstrzygania ewentualnych sporów w przyszłości przez sąd arbitrażowy.

Obecne definicje umowy o arbitraż międzynarodowy są uregulowane w konwencjach międzynarodowych: w konwencji nowojorskiej z 1958r. w art. II ust.1 za umowę o arbitraż uznaje się każdą umowę pisemną, której strony zobowiązują się poddać arbitrażowi, wszystkie lub pewne spory powstałe lub mogące powstać między nimi; w konwencji europejskiej(genewskiej) z 1961r. o międzynarodowym arbitrażu handlowym w art. I ust.2, umowa o arbitraż oznacza klauzulę arbitrażową lub osobną umowę, podpisaną przez strony lub zawarte w wymianie listów, telegramów lub zawiadomień dalekopisem. W stosunkach między państwami, których ustawodawca nie wymaga formy pisemnej dla umowy o arbitraż, oznacza umowę zawartą w formie dozwolonej przez ustawodawstwa; w art.7 ustawy wzorcowej o międzynarodowym arbitrażu handlowym, umowa o arbitraż jest umową, przez którą strony postanawiają oddać pod rozstrzygnięcie arbitrażu wszystkie lub niektóre ze sporów, jakie powstały lub mogły powstać pomiędzy nimi w związku z określonym stosunkiem prawnym, umownym lub pozaumownym.

Zakończenie

Istnieje wiele przyczyn, dla których strony preferują ten sposób rozstrzygania sporów. Przemawia za tym szereg argumentów, np.: rozstrzyganie sporu przez zespół fachowców-strony dokonują wyboru arbitrów z licznego grona wybitnych ekspertów w danej dziedzinie, co z kolei wpływa na czas, bowiem fachowcy nie muszą przygotowywać się do rozprawy, gdyż dziedzina jest im dobrze znana. Istnieje możliwość wpływania na kształt postępowania-stronom przysługuje uprawnienie do związania sądu arbitrażowego obowiązkiem przeprowadzania postępowania według określonych zasad. Strony mają prawo do zawarcia umowy z arbitrem, jak i do wypowiedzenia tej umowy, gdy zgodnie ustalą, że sąd arbitrażowy zawiódł. Jest również możliwość wyboru jurysdykcji-strony decydują się na poddanie ewentualnego sporu pod rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego, gdyż nie mogą dojść do porozumienia co do jurysdykcji sądu państwowego w kraju jednej ze stron (względy prestiżowe, bariery językowe i przekonanie o stronniczości sądów w kraju kontrahenta). Postępowania są jawne, ale nie publiczne-kameralność postępowania oraz pozbawienie formalizmu, brak publiczności w tym dziennikarzy. Ważna jest tutaj także szybkość postępowania-większa sprawność dzięki jednoinstancyjności postępowania i prostszej procedurze, brak zwyczajnych środków odwoławczych, istnienie środka nadzwyczajnego-skargi o uchylenie orzeczenia. Jednak procedura konstytuowania się sądu polubownego może trwać dość długo o ile strony z opieszałością będą ustanawiały swoich arbitrów lub tez nie dojdzie do porozumienia co do osoby superarbitra. Ponadto są niższe koszty postępowania przy dużych wartościach przedmiotu sporu, głównie dzięki krótszemu procesowi i niższym kosztom zastępstwa procesowego. W arbitrażu istnieje większa skłonność do zawierania ugody-arbitrzy gdy zostaną ustanowieni przez strony cieszą się ich zaufaniem a to czy dojdzie do zawarcia ugody zależy od sposobu prowadzenia rozprawy przez superarbitra i subiektywnych odczuć stron. Orzeczenia nie mają charakteru precedensowego-najczęściej nie są publikowane, gdyż jak się twierdzi-nie odgrywają pewności prawnej w określonej sprawie. Wyrok arbitrażowy zapadły na terytorium jednego państwa podlega uznaniu i przymusowemu wykonaniu w ponad 140 państwach-stronach "konwencji nowojorskiej z 1958r. w sprawie uznania i wykonywania zagranicznych wyroków arbitrażowych".

Reasumując, poważnym mankamentem międzynarodowego arbitrażu handlowego jest skuteczność działań sądu arbitrażowego, zależnego od krajowych systemów prawnych, głównie przez państwa gdzie arbitraż ma miejsce. W przeciwieństwie do uprawnień sądów państwowych, sądy arbitrażowe nie mają uprawnień do skutecznego zarządzenia tymczasowych środków zabezpieczających roszczenia ani tez do zabezpieczenia obecności świadków na rozprawie, co jest niezbędnym dla wydania wyroku.

Ponadto międzynarodowy arbitraż handlowy nie ma konkurencji, jaką w stosunkach krajowych jest sądownictwo państwowe. Słabą stroną arbitrażu międzynarodowego jest także brak kontroli jego jakości.

Arbitraż wymaga od stron oraz arbitrów zaakceptowania reguł, które bardzo łatwo jest naruszyć. Strony muszą powstrzymywać się przed podejmowaniem prób wpływania na arbitrów, zwłaszcza tych, których same wyznaczyły. Również arbitrzy muszą zaakceptować, iż po wyznaczeniu przez strony nie są oni rzecznikami strony, lecz powinni rozstrzygać spór w sposób bezstronny i niezależny. Jeżeli istnieje obawa, że druga strona sporu reguł tych nie będzie przestrzegać, lepiej pozostawić rozstrzygnięcie sprawy sądowi państwowemu.

3. Traktat westfalski

Postanowienie zawarte w czasie pokoju westfalskiego, który kończył wojnę trzydziestoletnią z lat 1618-1648. Zawarty został 24 października 1648 roku między cesarstwem Niemieckim, a Francją i jej stronnikami, a także między cesarstwem, a Szwecją.

Wojna trzydziestoletnia toczyła się między protestanckimi państwami Rzeszy niemieckiej, wspieranej przez inne państwa europejskie, takie jak Szwecja, Dania czy Francja, a katolicką dynastia habsburgów. Bezpośrednim powodem wybuchu tego konfliktu były aspekty religijne, jednak o tak długim jej trwaniu zadecydowało dążenie mocarstw europejskich do osłabienia panującej dynastii.

Traktat kończący regulował stosunki polityczne, religijne i terytorialne na terenie Rzeszy, sprawy sporne między księstwami Rzeszy, a cesarstwem oraz między Rzerzą a krajami ościennymi. Przekreślił on ostatecznie dominującą pozycję cesarstwa, zapewniając państwom niemieckim samodzielność polityczną.

Traktat ten jest jednym z najbardziej znaczących traktatów międzynarodowych w historii nowożytnej Europy.

Postanowienia można podzielić na kilka kategorii:

- kwestie terytoriów i granic

- kwestie pokoju religijnego w Rzeszy

- kwestie ustroju Rzeszy

- kwestie polityczne

• Jeśli chodzi o kwestie terytorialne to Święte Cesarstwo Rzymskie i Habsburgowie rezygnują na rzecz Francji z górnej i dolnej Alzacji, ponadto Święte Cesarstwo Rzymskie rezygnuje również na rzecz Francji z tzw. Trzech biskupstw w Lotaryngii.

Cesartwo Rzymskie uznaje rownież niepodległość i pełną suwerenność Związku Szwajcarskiego. Król Szwedzki otrzymuje Pomorze Przednie oraz wyspę Rugię, tym samym król szwedzki zostaje czlonkiem Rzeszy Niemieckiej.

• Przyjmując zasadę „cuius regio, eius religio” (czyj kraj, tego religia) potwierdzone zostały postanowienia pokoju religijnego z 1555 roku. Ponadto uznany został kalwinizm jako trzeci obok katolicyzmu i luteranizmu, legalnym wyznaniem w Rzeszy Niemieckiej

• Odnośnie ustroju Rzeszy potwierdzony został akt Ferdynanda III z 1644 roku mówiący o tym, że stany Rzeszy otrzymują prawo do samodzielnego zawierania sojuszy i wypowiadania wojen bez zgody cesarza rzymskiego, ale pod warunkiem, że ich działania nie będą wymierzone przeciw cesarzowi i Cesarstwu. Ustalono również, że wszelkie traktaty, umowy i układy wymuszone na stanach rzeszy siłą stają się nieważne. Potwierdzono też prawa i przywileje cesarza, elektorów, książąt i innych stanów Rzeszy, potwierdzono wyłącznie prawo Sejmu Cesarstwa do wypowiadania wojny i zawierania pokoju w imieniu całej Rzeszy, stanowieniu i interpretacji ogólnoniemieckich aktów prawnych, budowie zamków i twierdz, zarządzaniu poboru do armii cesarskiej, uchwalania podatków na rzecz cesarza i Cesarstwa

• Jeśli chodzi o kwestię polityczną to król Francji oraz Szwecji zostali uznani gwarantami postanowień pokoju, a również król Francji otrzymał prawo do posyłania swojego przedstawiciela na obrady Sejmu Cesarstwa

Skutki jakie wywołał traktat westfalski to:

• Pokój westfalski w 1648 r. był wielkim zwycięstwem Francji w jej wielowiekowej rywalizacji z dynastią Habsburgów. Król francuski stał się gwarantem pokoju, a więc także stanu ustrojowego w Rzeszy Niemieckiej, gwarantem słabości władzy cesarskiej. Podobnie w XVIII w. car Rosji będzie gwarantem słabości władzy królewskiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

• Pokój westfalski umacniał niemiecki partykularyzm polityczny i dodatkowo osłabiał cesarski autorytet, o którego wzmocnienie zabiegali Habsburgowie.

• Ostateczne fiasko walki Habsburgów z niemieckim protestantyzmem. Po 1648 r. w zasadzie nie będą już wybuchały wojny religijne.

• Habsburgowie hiszpańscy musieli ostatecznie przyzwolić na istnienie protestanckich, wolnych i niepodległych Niderlandów Północnych. W II połowie XVII w. głównym wrogiem Holandii stanie się Francja, a Hiszpania będzie nawet holenderskim sprzymierzeńcem.

• Widząc upadek swoich planów wobec Rzeszy Niemieckiej Habsburgowie austriaccy główną uwagę skupili na budowie scentralizowanego państwa absolutnego oraz zdecydowanej walce z reformacją w Austrii, Czechach i na Węgrzech.

• Francja uzyskała Alzację, krainę germańskojęzyczną (dialekt alemański). Alzacja i Lotaryngia będą punktem zapalnym konfliktów francusko-niemieckich aż do 1945 r.

• Wzrosło znaczenie elektorów saskiego i brandenburskiego, których rola na arenie międzynarodowej będzie rosła. Mimo anulowania pokoju praskiego Wettynowie zachowali Łużyce uzyskane w 1635 r., a Hohenzollernowie przejęli Pomorze. Będą teraz dążyć do połączenia go z posiadłościami w Prusach.

• Pomimo podziału Palatynatu katolicy zachowali większość głosów w Kurii Elektorów Rzeszy, co gwarantowało Habsburgom sukcesję tronu niemieckiego i cesarskiego.

Znaczenie wojny trzydziestoletniej i pokoju wesfalskiego:

- zwycięstwo monarchii absolutnych: największym zwycięzcą okazała się Francja. Upadła monarchia stanow w Czechach. Rozpoczął się proces budowy monarchii absolutnych w Niemczech

- dowód na nietrwałość pokoju augsburskiego, który wprowadzał wzajemną tolerancję tylko pomiędzy katolikami a luteranami, pomijał kalwinistów

- koniec wielkich konfliktów religijnych w Rzerzy

- wzrost znaczenia armii zawodowych

4. Święte Przymierze

Święte Przymierze.

Po burzliwej epoce Wielkiej Rewolucji Francuskiej, zwycięskie dynastie poszukiwały ponownej legitymizacji swej władzy, stabilizacji, pokoju i trwałości ich rządów w Europie. Do tego celu potrzebne były ramy traktatowe i instytucjonalne zapewniające dominację najważniejszych mocarstw w Europie. Akt końcowy kongresu nie zawierał gwarancji nowego status quo, ani nie tworzył żadnego organu wykonawczego. Sam w sobie więc nie mógł być uważany za kładący podwaliny pod system kolektywnego bezpieczeństwa.

Akt Świętego Przymierza zawiązany 26 września 1815 roku w Paryżu miał być spoiwem sojuszu Czwórprzymierza. Za jego twórcę uważa się cara Rosji Aleksandra I. Miał na niego wówczas silny wpływ między innymi Franz Baader głoszący, że istnieje konieczność powiązania religii z polityką w celu zorganizowania Europy na zasadach chrześcijańskich. Cesarz Austrii Franciszek I oraz król Prus Fryderyk Wilhelm III zgodzili się na przystąpienie do paktu i podpisali go.

Akt Świętego Przymierza to około jednostronicowa deklaracja stwierdzająca, że trzej monarchowie zdecydowali o konieczności oparcia ich dalszych wzajemnych stosunków na prawdach religii. Mówi także, że na tej podstawie będą oni opierać swoje postępowania zarówno w stosunkach wewnętrznych jak i zewnętrznych.

Metternich początkowo nie przywiązywał uwagi do owego aktu, później dostrzegł jednak w świętym przymierzu nadzieję na uratowanie ładu powiedeńskiego opartego na legitymizmie monarchii i równowadze sił. Austria, państwo wówczas wielonarodowe, była narażona na dezintegrację, kanclerz akcentował więc, że dla utrzymania równowagi europejskiej, potrzebna jest równowaga wewnętrzna państwa.

Akt początkowo miał niezobowiązujący charakter. Przymierze kształtowało się stopniowo. Przystąpiły do niego wszystkie monarchie europejskie poza Wielką Brytanią, państwem kościelnym i Turcją. Główną rolę w akcie odegrały cztery (a następnie pięć) mocarstw z kongresu wiedeńskiego, w tym także Anglia, która mimo, że nie podpisała aktu, brała czynny udział w jego pracach

Spośród kongresów Świętego Przymierza największe znaczenie miały:

1. W listopadzie 1818 roku kongres w Akwizgranie. Podjęto tam decyzje o złagodzeniu ciężarów nałożonych na Francję w drugim pokoju paryskim. Okupację postanowiono zakończyć nie, jak ustalono początkowo, w 1820, a w 1818 roku. Francja powracała powoli do grona wielkich mocarstw, w wyniku czego powstała Pentarchia czyli Pięcioprzymierze. Nie zinstytucjonalizowano Świętego Przymierza, na co naciskał car Aleksander I, ale podpisano protokół uzupełniający dyplomatyczny regulamin wiedeński. W protokole ustalono, że ministrowie - rezydenci będą tworzyć klasę pośrednią między ministrami drugiego stopnia a Charges d'affaires.

2. Kongres w Opawie, zakończony w Lublanie (23 październik 1820 - 24 grudzień 1820r. oraz 1 - 12 maj 1821r.) W styczniu wybuchła w Hiszpanii rewolucja. Domagano się przywrócenia liberalnej konstytucji z 1812 roku. Nastroje w Europie pogarszały się, spokój był zagrożony. W lipcu w królestwie Obojga Sycylii wzniecono rewolucję przeciw Burbonom a w sierpniu rozpoczęły się antymonarchistyczne rozruchy w Portugalii. Kongres w Opawie zobowiązał uczestników do zwalczania dążenia do reform konstytucyjnych w swych krajach, w Lublanie upoważnił Austrię do obalenia rządu liberalnego w Neapolu. Sformułowania z kongresu oficjalnie wprowadziły do stosunków międzynarodowych zasadę interwencji.

3. Kongres w Weronie, październik - 14 grudzień 1822r. Rewolucja we Włoszech, Neapolu i Piemoncie załamała się w wyniku interwencji wojsk austriackich. W Hiszpanii wciąż odczuwano atmosferę rewolucji, w Grecji zaś wybuchło powstanie narodowe. Mocarstwa na kongresie kontynuowały wspólną strategię. Postanowiono siłą przywrócić na tron hiszpański Ferdynanda VII. Wyzwanie podjęła Francja, która chciała zaprezentować swą mocarstwowość i włączyć Hiszpanię do swej strefy wpływów. Kongres zakończyło podpisanie protokołu mówiącego, że głównym posłannictwem i zadaniem aktu Świętego Przymierza jest przeciwstawianie się rewolucji w Europie.

Już w latach 20-tych XIX wieku więzi Świętego Przymierza osłabły ze względu na nieufność cara Mikołaja I do Metternicha i rywalizację między Austrią i Rosją na Bałkanach. Dopóki w Austrii u władzy stał Metternich ów organizm istniał. Kanclerz niezwykle umiejętnie wpływał na poczynania Rosji , Prus i Wielkiej Brytanii. Wykorzystywał je do zabezpieczenia wewnętrznej stabilizacji Austrii i wiązania Prus i Rosji z Habsburgami, przy wspólnych celach czego efektem była integralność międzynarodowa i pozycja mocarstwowa słabnącej już Austrii.

Austria trwała w Świętym Przymierzu, gdyż Rosja mogła zapewnić trwałość Cesarstwa - wewnętrznie niescalonego, różnorodnego i pełnego antagonizmów, o licznych ruchach liberalnych i nacjonalistycznych.

Rozpad nastąpił gdy w czasie wojny krymskiej Austria musiała wybrać, czy popierać Rosję i zgodzić się na jej pobyt w księstwach Naddunajskich, co stanowiło pozycję wyjściową na dalszą ekspansję na Bałkanach, lub, czy zachować neutralność. Wybór dokonany przez Austrię, czyli zachowanie neutralności sprawił, że Rosja przegrała wojnę, a w kołach dworskich uważano, że to przez austriackie zachowanie, wobec czego o sojuszu nie mogło być już mowy. Austria straciła także niezachwiany prym w Związku Niemieckim. Natomiast dla Rosji rozpoczął się okres gdy pozostawiona była sama sobie.

Święte Przymierze było sojuszem skutecznie potrafiącym narzucić swoje idee polityczne w Europie. Przyczyniło się do powrotu absolutyzmu w Hiszpanii, zmiany rządu w Królestwie Obojga Sycylii. Znaczenie odzyskała europejska arystokracja. Dla Polski, Święte Przymierze i jego dorobek stanowiły zasadniczą przeszkodę uniemożliwiającą wszelkie dążenia niepodległościowe

5. Podmiotowość międzynarodowoprawna w dobie odkryć geograficznych

Podmiotowość międzynarodowoprawną w dobie wielkich odkryć geograficznych miały przede wszystkim państwa dokonujące tychże odkryć. Monopol na odkrywane lądy posiadały głównie Hiszpania i Portugalia. W wypadku Hiszpanii podbite ziemie nazwano koloniami, a ludzi, którzy je zdobyli - konkwistadorami. Każde zdobyte terytorium stawało się własnością królestwa hiszpańskiego, chociaż trzeba zauważyć, że wyprawy konkwistadorów były prywatnymi przedsięwzięciami podejmowanymi za własne pieniądze organizatorów. Ponadto istniała pomiędzy nimi ostra konkurencja. W efekcie powstawało państwo nowożytne, które uzyskiwało monopol na użycie siły oraz utrzymywało instytucje sądu najwyższego, od którego nie istniała instancja odwoławcza. Było postrzegane jako racjonalne; koncepcję państwa połączono z racją stanu utożsamianą z ekspansją politycznej władzy monarchy. Pojawiła się także koncepcja suwerenności. Nadała ona państwu wysoki poziom samodzielności, co łączyło się z osłabieniem pozycji cesarstwa i papiestwa.

W dobie odkryć geograficznych toczyły się także spory dotyczące dominacji nad Morzem Śródziemnym. Nie wiadomo było czy władztwo nad morzem ma być określane jako władztwo państwowe, czy jako rzecz wspólna. Rozwój stosunków międzynarodowych doprowadził do pojawienia i rozpowszechniania się instytucji stałych posłów oraz do rozwoju prawa dyplomatycznego. Konieczne było posiadanie stałych przedstawicielstw w nowo odkrytych miejscach, aby efektywnie sprawować nad nimi władztwo.

Era hiszpańska

Okres nasilających się odkryć geograficznych, a w ich wyniku oddzielenie się kontynentu europejskiego od świata odkrywanego, rozpoczął nową epokę w dziejach prawa narodów, nazywaną epoką hiszpańską. Jest to okres obejmujący czas od odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 r. do momentu podpisania Traktatu Westfalskiego. Charakteryzował się rozkładem tradycyjnych struktur feudalnych, a władza w państwach stawała się coraz bardziej scentralizowana. Małżeństwa między dynastiami przestały być formą łączenia królestw. W tym też okresie pojawiło się pojęcie państwa w dziele N. Machiavelliego „Książę” (1531r.), jak również zaczęto posługiwać się pojęciem suwerenności państwa. Rozpoczęła się era nowożytna, w której powstało państwo nowożytne. Władza została scentralizowana, nastąpił jednocześnie proces absolutyzacji władzy monarszej. W VXII w. poprowadziło to we Francji do utożsamienia państwa z władcą jako najwyższym jego zwierzchnikiem (Ludwik XIV).

W tym okresie została również opracowana na nowo koncepcja suwerenności, o czym pisze Jean Bodin w swoim dziele „6 ksiąg o Rzeczpospolitej”. Zdefiniował ją jako absolutną i ciągłą władzę republiki. Suwerenność w tym rozumieniu doprowadziła do stopniowego spadku znaczenia władzy Papieża i kościoła katolickiego oraz utraty znaczenia soborów jako zjazdów międzynarodowych. Prawo stało się domeną władcy, a państwa zaczęły uzyskiwać suwerenność - stając się równe sobie pod względem rangi i wielkości. Absolutyzacja łączyła się z eliminacją samopomocy wewnątrz państwa i znacznym ograniczeniem jednostek. Zaczęła pojawiać się konstrukcja racji stanu, a także zawodowi urzędnicy państwowi. Odtąd to państwo trzymało monopol na użycie siły oraz utrzymywało instytucje sądu najwyższego jako najwyższej instancji odwoławczej. Nowożytne państwo było postrzegane jako racjonalne, koncepcję państwa połączono z racją stanu utożsamianą z ekspansją politycznej władzy monarchy. Rządzący posiadali monopol na stanowienie prawa i zawieranie umów międzynarodowych. Zmienił się jednocześnie charakter ekonomiczny państw, pojawiła się gospodarka oparta na zysku.

Początki wielkich odkryć geograficznych. Imperium Hiszpańskie

Rezultatem kształtowania się nowej wizji państwa było powstanie Imperium Hiszpańskiego w XIII w. Pierwszym istotnym zdarzeniem, jakie rozpoczęło nową epokę, było opanowanie przez nie Balearów i Sycylii. Ekspansja odrodziła się w XV w., kiedy poprzez małżeństwo królewskie połączyły się Kastylia i Aragonia. Pomogło to wyprzeć Maurów z Półwyspu Iberyjskiego. W 1515 r. została podbita Navarra, a od końca XV w. rozpoczęła się potęga Hiszpanii w świecie zamorskim. Umocniła się w wieku XVI i trwała całe stulecie.

Początki wielkich odkryć geograficznych datuje się na XII i XIII w. Rozpoczęły się ekspansją handlową Genui i Wenecji. Opanowane zostało Morze Czarne. Od 1277 r. ekspansja rozszerzyła się poza Gibraltar w kierunku północnym. Od 1291 r. natomiast z inicjatywy Genui rozpoczęła się penetracja wybrzeży Afryki. W 1313 r. zostały odkryte Wyspy Kanaryjskie i Madera. Jednak dopiero w XV w. zaczęto podróżować na dłuższe dystanse. Południowa i wschodnia część Europy została opanowana przez Turków i Tatarów. Zamknięte zostało dojście do Chin. Poszukiwano nowych dróg do Chin i Indii. Ekspansję na zewnątrz popierali kolejni papieże.

Powstała tzw. koncepcja linii, linia przyjaźni, do której miał panować pokój. Poza nią pokoju być nie musiało. Konflikt pomiędzy państwami europejskimi poza linią nie przenosił się na konflikt wewnątrz Europy. Wynikało z tego, że świat odkrywany to terra nullius - ziemia niczyja. Panowało przekonanie, że ludy ją zamieszkujące nie są zdolne do samoorganizacji i własności. Obciążone są grzechem śmiertelnym, a więc nie są w stanie same sobą rządzić. Jednocześnie koncepcja ta była krytykowana przez papieży jako sprzeczna z naukami kościoła. Uznanie przez państwa linii przyjaźni oznaczało uznanie prawa Hiszpanii do opanowania Indii Zachodnich.

Walka o władztwo między Hiszpanią a Portugalią

Krzysztof Kolumb wypłynął na trzech okrętach „Santa María”, „Niña” i „Pinta” pod flagą Kastylii w poszukiwaniu zachodniej drogi morskiej do Indii. To jego wyprawa, jako pierwsza w historii nowożytnych odkryć geograficznych, pokonała zwrotnikowy Ocean Atlantycki i 12 października 1492 r. dotarła do Indii Zachodnich (Antyli) u wybrzeży Ameryki - kontynentu nieznanego w ówczesnej Europie. Za dokonania został mianowany admirałem i pierwszym namiestnikiem hiszpańskich kolonii w Ameryce Środkowej. Najważniejsze decyzje polityczno-prawne podjęto jednak wcześniej, bo w latach 90. XV w., tuż po pierwszej wyprawie Krzysztofa Kolumba. Miał się trzymać on 100 mil od brzegu Portugalii. Kiedy wrócił z pierwszej wyprawy, Hiszpania rozpoczęła rokowania z Portugalią w 1453 r., bo uważano, że Kolumb naruszył ich władztwo. Poprosili o zdanie papieża Aleksandra VI, który wydał 5 edyktów. 4 maja 1493 r. wydał edykt o znaczeniu historycznym - była to bulla Inter Coetera, która przyznawała Hiszpanii wszelkie prawa do ziem już odkrytych lub tych, które będą odkryte, poza linią 100 mil na zachód od Azorów i Wysp Zielonego Przylądka. Wskazywała, że Hiszpania ma prawo handlu i żeglugi między Europą a odkrytymi terenami oraz nakładała obowiązek nawracania mieszkańców. Bulla zawierała także upoważnienie do zawarcia umowy dwustronnej - traktat z Tordesillas z 2 lipca 1494 r. Był on bardziej korzystny dla Portugalii niż bulla. Papież Juliusz potwierdził go w 1506 r. Problem tkwił w tym, że nie wiadomo było czy był to władczy podział terytoriów, czy prawo do głoszenia ewangelii oraz jakie uzasadnienie dla podboju można wysnuć z tych dokumentów. Jeżeli chodzi o bullę, Francisco de Vitoria uważał, że było to prawo do nawiązania kontaktu z Indianami, prawo do głoszenia ewangelii (ius predicanti et annunciante) i prawo do handlu (ius negociari). W jego mniemaniu chodziło o nawracanie tubylców, ale nie o podbijanie i niszczenie. Hiszpanie jednak interpretowali bullę jako dokument dokonujący podziału. Traktat natomiast tylko go doprecyzował. W praktyce jednak pogląd Vitorii nie został zakwestionowany.

W 1533 r do bulli Inter Coetera dołączono protokół interpretacyjny - prawo to miało dotyczyć wyłącznie terenów odkrywanych przez Hiszpanię. Oznaczało to, że np. Francja miała prawo żądać, aby Kanada i Gujana Francuska były podporządkowane królowi Francji.

Prawo narodów i status państwa w dobie odkryć geograficznych

Francisco de Vitoria twierdził, że wspólnota międzynarodowa jest efektem nierozerwalnie związanym z naturą ludzką. Istniała według niego konieczność społecznego bytowania ludów, narodów i państw. Podstawą było prawo naturalne rozumiane jako obiektywny porządek rzeczy niezależny od woli człowieka i Kościoła, który tworzy boskie prawo pozytywne. Prawo narodów czerpie z prawa natury moc obowiązującą. Nie wola państw, ale prawo natury było podstawą obowiązywania. Wyznaczane było przez moralne standardy sprawiedliwego współżycia narodów. Wspólnota międzynarodowa miała zmierzać do dobra wspólnego całego świata. Obowiązywała wyższość wspólnoty nad państwem i prawem państwowym. Kolejny z ojców prawa narodów, Francisco Suarez postulował zasadę pacta servanda sunt. Wola państw miała być źródłem prawa zwyczajowego.

W okresie wielkich odkryć geograficznych powstało pojęcie conquista. Istniał bowiem problem w jakim zakresie i czy w ogóle można użyć siły na nowych terenach. Przy podbojach, idea wojny sprawiedliwej straciła znaczenie. Liczyło się efektywne władztwo, zdolność do rzeczywistego podbijania.

Instrumentem działania państw w stosunkach międzynarodowych stała się dyplomacja i konsulat. W epoce hiszpańskiej utrwaliła się praktyka ustanawiania stałych poselstw. Miało to miejsce przede wszystkim w Europie Zachodniej. Stałe przedstawicielstwa miały Włochy Północne, Francja, Anglia, Hiszpania, Portugalia i Niderlandy. Odkrycia geograficzne doprowadziły do upadku portów i miast kupieckich. Powstał podział „do linii” - pod władzą odkrywającego i „poza linią” - gdzie panowała pełna swoboda oraz prawo do wojny.

Kolonizacja zamorska i władztwo nad morzem

Kolonizację zamorską rozpoczęła Portugalia dokonując odkryć wybrzeży Afryki (Henryk Żeglarz). Dopłynęli do równika, do ujścia rzek Kamerun i Niger. W 1470 r. doszło do sporu między Hiszpanią a Portugalią. Ustanowiono linię demarkacyjną w 1479 r. Kastylia otrzymała Wyspy Kanaryjskie, Portugalia - Maderę, Azory i Wyspy Zielonego Przylądka. Portugalia opierała swoje władztwo na nadaniach papieskich. Tylko ona mogła prowadzić żeglugę. W 1456 r. papież Klikst uznał prawo Portugalii do działalności misyjnej aż do Indii. Nie wiadomo było czy chodziło także o ziemie spotkane po drodze. Kolejni papieże - Sykstus IV i Innocenty VIII potwierdzili władztwo portugalskie.

W dobie odkryć geograficznych toczyły się spory dotyczące dominacji nad Morzem Śródziemnym. Nie wiadomo było czy władztwo nad morzem ma być określane jako władztwo państwowe, czy jako sit communes. Rozwinęła się dyskusja między Grocjuszem opowiadającym się za wolnością mórz a zwolennikami władztwa hiszpańskiego. Argumentowali, że Hiszpania ma szczególne prawo na morzach i oceanach, bo na niej spoczywa ciężar ochrony bezpieczeństwa. Mogła używać floty przeciwko piratom i innym wrogom. Do dyskusji (bezskutecznie) włączyły się także Anglia i Francja. Królowa Elżbieta I opowiadała się za tym, by użycie morza i powietrza było wolne dla wszystkich. Nikt według niej nie miał prawa do zawłaszczania oceanów. Dowodziła, że zakaz handlu jest sprzeczny z zasadami wzajemności w stosunkach państw chrześcijańskich. W 1588 r. flota hiszpańska pokonała angielską i punkt widzenia się odwrócił. Po śmierci Elżbiety I, za czasów Stuartów, postulowano zamknięcie morza, istnienia pasa przybrzeżnego neutralnego. Spory te wykształciły pogląd, że część mórz może być traktowana jako część państwa. Angelico Gentili w 1613 r. opublikował dzieło dzielące wody na przybrzeżne i morze pełne (odległe o 100 mil od wybrzeża). Grocjusz twierdził, że morze jest ekstrakomercją - należy do całej ludzkości. Hiszpania i Portugalia głosiły zasadę odkrycia. Oznaczała ona, że to, co odkryte przez daną załogę, staje się częścią jej posiadłości. W ramach wód przybrzeżnych wydawano akty prawne.

WNIOSKI KOŃCOWE

Od XV w. nastąpił szybki rozwój prawa międzynarodowego. Wpłynęły na to m.in. wielkie odkrycia geograficzne, które spowodowały powstanie nowych zasad i norm prawa międzynarodowego m.in. zasada nabycia terytorium. Początkowo w XV i XVI w. Hiszpania i Portugalia wysuwały roszczenia do rozległych obszarów morskich, co godziło w interesy Anglii, Niderlandów i Francji. Państwa te domagały się prawa do swobodnego żeglowania i odkrywania nowych obszarów. W konsekwencji została wysunięta zasada wolności mórz. Wciąż silne poczucie więzi narodów chrześcijańskich z prawnego punktu widzenia uzasadniano wolą zachowania równowagi w Europie, nieprzekształcania jej mimo konfliktów kolonialnych. W praktyce jednak stało się to uzasadnieniem dla pozaeuropejskiej ekspansji.

W okresie tym pojawia się pierwsza koncepcja społeczności międzynarodowej jako wspólnoty obejmującej całą ludzkość, opartej na prawie naturalnym (Francisco de Vitoria), wykluczającą różnicę między chrześcijanami i poganami (Hernando De Soto, Alberico Gentili, Grocjusz). Podkreślano, że rasa ludzka stanowi wspólnotę gatunkową, także moralną i polityczną, a jej jedność wynika z naturalnego nakazu miłości (Francisco Suarez). Rozwój stosunków międzynarodowych doprowadził do pojawienia i rozpowszechniania się instytucji stałych posłów oraz do rozwoju prawa dyplomatycznego. Ważnym problemem stała się ranga i precedencja posłów. Przekształciła się i upowszechniła instytucja posła. Utraciła swą władzę porządkową nad rodakami a opieka nad interesami państwa wysyłającego.

---